1. BİRİNCİ BÖLÜM: YÜKSEK ÖĞRETİM KAVRAM
1.4. ÖZEL YÜKSEK ÖĞRETİM KURUMLAR
Özel yüksek öğretim kurumları, özel teşebbüs tarafından açılmış ve hizmet üreten kurumlardır. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Japonya gibi ülkelerin yüksek öğretim sistemlerinde önemli yere sahip olan özel yüksek öğretim kurumları topluma da büyük faydalar sağlamaktadır. Araştırma faaliyetleri ve özellikle temel araştırmalar dikkate alındığında, bu çalışmaların hemen hemen tümüyle kamu yararına dönük olduğu görülmektedir.
Özel yüksek öğretim kurumlarının, Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere gelişmiş ve gelişmekte olan bütün ülkelerin yüksek öğretim sistemleri içinde önemli bir yere sahip olduğu ve üniversitelerin şöhretli olanları arasında olduğu görülmektedir. İngiltere’nin köklü gazetelerinden “The Times”ın yüksek eğitim eki Times Higher
Education tarafından yayımlanan, dünyanın en iyi üniversitelerini belirlemek için uluslar arası kariyere sahip 1300 bilim adamı ve yüzlerce öğrencinin katıldığı bir araştırmada, 2004 yılı için birinciliği 100 puan üzerinden tam puan alan ABD'deki Harvard Üniversitesi alırken, ilk 10 üniversite arasında ABD dışından İngiltere’nin Oxford ve Cambridge üniversiteleri yer almıştır. İlk ona giren sekiz Amerikan üniversitesinden yedisi (University of California at Berkeley, devlet üniversitesidir) özel üniversitedir. Bu okullar sırasıyla şöyledir (www.hürriyetim.com.tr):
1. Harvard 2. Stanford 3. Cambridge
4. University of California at Berkeley 5. Massachusetts Institute of Technology 6. California Institute of Technology 7. Princeton
8. Oxford 9. Columbia 10. Chicago
Amerika Birleşik Devletleri’nin, yüksek öğretimle ilgili yasalarında, Federal Hükümet’çe kaynakların yüksek öğretim kurumlarına tahsisi yapılırken, özel ve kamuya ait yüksek öğretim kurumları arasında hiçbir ayırım yapılmamaktadır.
ABD’deki özel üniversitelerde öğrencilerden alınan öğretim ücretleri, ortalama olarak yıllık harcamaların özel üniversitelerde %37’sini, kamu üniversitelerinde ise %29’unu karşılayabilmektedir. ABD’deki özel üniversiteler incelendiğinde, kamu kaynaklarının bu üniversitelerin yıllık bütçeleri içindeki payı ortalama %33’tür (YÖK, 1996: 27).
ABD’nde, kar amacı gütmemek üzere vakıflarca kurulmuş özel üniversiteler ile kamu üniversitelerinin yıllık gelirleri, kaynakları itibarı ile ortalama olarak aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 5. Özel Üniversiteler ile Kamu Üniversitelerinin Yıllık Gelirleri ve
Kaynakları (YÖK, 1996: 28)
Özel Üniversiteler Kamu Üniversiteleri
Öğrenim Harçları %37 %29
Kamu Kaynaklarından
Sağlanan Destek
%33 %53
Vakfiye ve Bağış Gelirleri %15 %3 Üniversitenin Ürettiği Mal
ve Hizmetlerden Elde
Edilen Gelirleri
%15 %15
Yukarıda verilen değerlerde de görüldüğü gibi, Amerika Birleşik Devletleri’nde bile, kamu kaynaklarından önemli ölçüde mali destek sağlanamadığı sürece, vakıflarca kurulmuş özel yüksek öğretim kurumlarının faaliyetlerini sürdürmelerinin zor olduğu görülmektedir.
Japonya’daki özel yüksek öğretim kurumlarına baktığımızda bu kurumlar, merkezi hükümetten iki kanalla mali yardım almaktadır. Bunlardan ilki, özel projeler için doğrudan ilgili kuruma tahsis edilen kaynaklardır. Bunun dışında, Eğitim Bilim ve Kültür Bakanlığı, ülkedeki özel eğitim kurumlarını teşvik etmek ve geliştirmek amacıyla kurulan Japon Özel Eğitim Geliştirme Kurumu’na hibede bulunmaktadır. Bu kurum, kendisine hibe edilen kaynakları özel yüksek öğretim kurumlarına dağıtmaktadır. Japonya’da özel yüksek öğretim kurumlarının giderlerinin yaklaşık %35’i bu kaynaklardan sağlanmaktadır.
Avrupa’da özel üniversitelerin yaygın olduğu Hollanda örneğini incelediğimizde, burada da kamu ve özel üniversitelerinin devlet tarafından hiç bir ayırım yapılmaksızın aynı yöntemle finanse edildiği görülmektedir. Üniversiteler ister özel kuruluş, isterse kamu kuruluşu olsun, yıllık gelirlerinin %1’ini öğrenim ücretlerinden, %4’ünü araştırma konseylerinin kabul ettiği projelerden, %8’ini ise özel kuruluşlara yapılan araştırma ve danışmanlık hizmetlerinden sağlarlar. Arta kalan tüm giderlerini, devletçe kamu kaynaklardan sağlanan mali desteklerden karşılamaktadırlar (YÖK, 1996: 28).
Türkiye’de ilk özel yüksek okullar misyoner okullarıdır. İlk yüksekokul Amerikalı misyonerler tarafından 1878’de Harput’ta “Fırat Koleji” (Armenian College) bünyesinde açılmıştır. Bunu 1891 de İzmir’de açılan “International College” yüksekokul bölümü izlemiştir. Kısa ömürlü olan bu iki okuldan ilkinin kapandığı tarih bilinmiyor. İkincisi 31 Ağustos 1934’de kapanmıştır. Kalıcı ilk özel yüksekokul Robert Kolej bünyesinde 1912 yılında Mühendislik bölümü olarak açılmıştır. Bu bölüm 1930’dan sonra “Teknik Okul”, 1971’de Boğaziçi Üniversitesi adını almıştır. Yerli ilk yüksekokullar 1962’de açılmıştır. (Hatiboğlu, 2000: 511)
Daha sonraları, anayasanın 131. maddesi ve 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu hükümleri, kar amacı gütmemek şartı ile vakıflar tarafından özel yüksek öğretim kurumları kurulmasına imkân sağlamıştır. Türkiye’de kurulan ilk özel üniversite olan Bilkent Üniversitesi, İhsan Doğramacı Eğitim Vakfı, İhsan Doğramacı Sağlık Vakfı ve İhsan Doğramacı Bilim ve Araştırma Vakfı kararıyla, 20 Ekim 1984 tarihinde Prof. İhsan Doğramacı tarafından kurulmuştur. Ekim 1986’da 386 öğrenci ile eğitime başlayan Bilkent Üniversitesi bugün, 9 fakültesi, 2 lisans düzeyinde yüksekokulu, 3 meslek yüksekokulu ve 8 enstitüsü ile 10.000 öğrenciyi aşmıştır (www.dogramaci.com).
.
Günümüze gelindiğinde Türkiye’de hizmet veren özel yüksek öğretim kurumlarının
sayısı 25’e ulaşmıştır (YÖK, 2006: 207):
Tablo 6. Türkiye’de Hizmet Veren Vakıf Üniversiteleri ve Toplam Öğrenci Sayıları
VAKIF ÜNİVERSİTELERİ TOPLAM
ÖĞRENCİ SAYISI ATILIM ÜNİVERSİTESİ 2196 BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ 4267 BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ 6510 BEYKENT ÜNİVERSİTESİ 5319 BİLKENT ÜNİVERSİTESİ 9878 ÇAĞ ÜNİVERSİTESİ 926 ÇANKAYA ÜNİVERSİTESİ 3257 DOĞUŞ ÜNİVERSİTESİ 1749 HALİÇ ÜNİVERSİTESİ 1867 FATİH ÜNİVERSİTESİ 2774 IŞIK ÜNİVERSİTESİ 1701 İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ 6870 İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ 4455
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ 2655
İZMİR EKONOMİ ÜNİVERSİTESİ 3301
KADİR HAS ÜNİVERSİTESİ 2695
KOÇ ÜNİVERSİTESİ 2681 MALTEPE ÜNİVERSİTESİ 3668 OKAN ÜNİVERSİTESİ 418 SABANCI ÜNİVERSİTESİ 2016 UFUK ÜNİVERSİTESİ 335 YAŞAR ÜNİVERSİTESİ 557 YEDİTEPE ÜNİVERSİTESİ 11429
TOBB EKONOMİ VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ 270
Şekil 2. Özel Yüksek Öğretim Kurumlarının Bazı Ülkelerin Yüksek Öğretim Sistemleri İçindeki Kayıtlı Öğrenci Sayısının Yüzdesi Olarak Payı (Gürüz, 2003: 71)
Özel yüksek öğretim kurumlarının bazı ülkelerin yüksek öğretim sistemleri içindeki payı da Şekil 2’de gösterilmiştir. Buradan da açıkça görüldüğü gibi, özel yüksek öğretim kurumlarının sadece gelişmiş, ekonomileri zengin ülkelerde yaygınlaşabileceği görüşü de tümüyle geçersizdir. Nitekim bu tür kurumlar başta Romanya olmak üzere, eski Sovyet Bloğu ülkelerinde de giderek yaygınlaşmaktadır.