3.2.1. İsim Cümlesi / Åt Kesimli Gäp
İsim cümlesi, yüklemi isim ya da isim soylu bir kelime olan ek fiil ekleriyle bir yargıya bağlanan cümle çeşididir. İsimler, sıfatlar, zamirler, edatlar, zarflar ile isim hükmündeki kelime grupları yüklem olabilir. İsim cümlelerindeki yargı, ek fiille sağlanır. İsimler ve isim grubundaki kelime grupları, i-mek ek fiili ile görülen ve öğrenilen geçmiş zaman kipinde çekime girerek yüklem oluşturur. İsim kipinde kip eki taşımayan yüklemler, geniş zaman kipindedir. Bu kipte anlamı pekiştirmek için ya da yükleme ihtimal anlamı katmak için “-dır” eki de kullanılır.
İsimleri yüklem yapmak için kullanılan i-mek ek fiilinin Özbek Türkçesinde “e-“ biçiminde olduğunu, zaman zaman “er-“ olarak kullanıldığını; i-mek ek fiilinin olumsuzu olan “değil” kelimesininse “emäs” olarak kullanıldığını görüyoruz. Duyulan geçmiş zaman teşkili ise “ekän” ya da “e-miş” biçiminde olur (Yaman, 2000: 279-281). Özbek dil bilgisinde cümleler, yüklemin türüne göre gruplandırılmaz. Fakat “gäp böläkläri” (cümle unsurları) konusunda yüklem, isim ya da fiil olmasına göre ikiye ayrılır. Bu sınıflandırma her ne kadar yüklemle ilgili görünüyorsa da bu şekilde cümle de sınıflandırılmış olmaktadır. Türkiye Türkçesinde ve Özbek Türkçesinde isim cümleleriyle fiil cümlelerinin kullanımı aynıdır. Cümleyle ilgili bir sınıflandırılma yapılmamış olsa da iki lehçede de birbirinin aynısı pek çok örnek cümle bulunabilir.
Ancak “-dır” bildirme eki almadan oluşan yapılar, Özbek Türkçesinde daha yaygındır (Aktan, 2009: 118).
Yüklemin tek isim veya kelime grubundan oluşması açısından iki türlü isim cümlesinden söz edilebilir:
a) Yüklemi İsim+Ek Fiil Şeklinde Olan Cümleler Ul ådäm begånä erdi. (3/2)
Ul dünyådä kärvånlärni, åtu eşäklärni hürkütüb, kältäk yeb bäzor qåçub qutulmåqdin özgä heç nimä yoq ekän! (4/16)
Äfändini bir cuhud hämsåyäsi bår erdi. (5/2)
Şähär ådämläridin biri Äfändığa muxlis erdi. (10/1)
Äfändi bir kün tüş körsä tüşidä bir yaxşi kulångir xurusi bår emiş. (12/1) Mängä nä håcätdürki xalq hisåbidin rozä tutmåq! (18/1)
Ändin song närdbånni ålib båğni içığa qoyub tüşüb mevälärdin ålmåqni
fikridä erdi. (24/2)
Äfändining köp vaqtdin buyån tärbiyät birlän båqıb yürğån semiz qoyi bår
erdi. (27/1)
Äfändining xåtini üydä yoq erdi. (33/1)
Äfändini üyidä bir tof örük däraxti bår erdikim (71/1) İkki kün ilgäri bir näv’ dürüst erdi. (76/3)
Şågirdläri piyådä erdilär. (79/2)
Bäs, ändåğ bolsä uşbu tärıqa minğånim ävlådur. (79/5) Zeråki ölükdürmän. (85/3)
b) Yüklemi Kelime Grubu+Ek fiil Şeklinde Olan Cümleler Äfändi çıqıb kördikim cuhud hämsåyäsidür. (5/10)
Färyådimni båisi suvğa åqıb ölğån kördin ålädurğån bir tängä üçündür! (21/11)
Ey lådån, båğim närdbån båzåri emäs! (24/6)
Quyån keltürğån dostingizmän Äfändim. (44/3)
Oşäl dostimiz keltürğån quyånni şorbåsini - şorbåsini şorbåsidür! (44/13) Bir äyåğıdä tähåräti yoq kişini nämåzudur. (45/4)
Xıylä hüşyår böri ekänsizlärkim (32/6) Nä äcåyib yaxşi kitåb ekän. (55/6)
Heç bir nimärsä intizårlikdin yämån emäsdür. (56/3)
Bir vaqtidä hävåni härårätidin Cämåd terlåğån bolsä, äni bädänidin
säçräğåndur. (60/5)
c) Ek Fiil Kullanılmadan, “Var, Yok” Kelimeleriyle Kurulan İsim Cümleleri
Bu tür cümlelerde her ne kadar ek fiil kullanılmamışsa da ek fiilin varlığı, cümlenin anlamından sezilir. Böyle cümlelerde en çok “var” ve “yok” kelimeleri yüklem olarak kullanılır.
Özimni sän desäm boynimdä nåsqabåğım yoq! (13/7) Män åy ålib såtgånim yoq! (23/3)
Köp sözlämä häzil qılğånim yoq! (35/4) Nä sözüng bår? (52/3)
Yüzi qarå sändürsän, mänä kåsäni içidä häm bår. (59/6) Qazånimni içidä Xäsän - Hüsän båläsi bår. (74/8)
İsim cümleleri, özne ve yüklem olmak üzere genellikle iki ögeden oluşur. Cümlenin öteki ögeleriyse az bulunur.
Ey cånim Äfändim ul tärıqa (ö) / emäsdür! (6/11)
Bilmağån kişilärğa vä’z äytmåqning håcäti (ö) / yoqtur. (8/2)
Teväni aqlsiz qılmåqni tärıqasi (ö) / båşini (bn) / tändin (yt) / cüdå qılmåqmi? (19/ 10)
Färyådimni båisi (ö) / suvğa åqıb ölğån kördin ålädurğån bir tängä üçündür! (21/11)
Män (ö) / båğni egäsidürmän. (24/4)
Män (ö) / närdbånni egäsidürmän. (24/4, 5)
Ey Äfändim bul tärıqa yålğån sözlämåq (ö) / sizğa (yt) / münåsib emästür. (31/2)
Äfändining xåtini (ö) / üydä (yt) / yoq erdi. (33/1)
Er kişini dåimå üydä olturmåğı (ö) / dürüst emäsdür. (39/1) Mäni fälånığa buğdåy dä’våm (ö) / bårdur. (65/1)
Äning devåri årqasidä (yt) / şäldiräb åqadurğån suv (ö) / bår erdi. (83/2) 3.2.2. Fiil Cümlesi / Fe’l Kesimli Gäp
Yüklemi çekimli bir fiil olan cümle çeşidine fiil cümlesi denir. Kip ve şahıs bildiren bütün fiiller, bir yargı taşır. Yargı, emir kipinin 2. şahsı dışında daima ekle yapılır. Bütün oluşlar ve kılışlar fiil cümleleriyle ifade edilir. Fiil cümlesinin yüklemi, bildirme kipi ile veya şart kipi haricindeki tasarlama (dilek) kipleriyle oluşturulur. Bildirme kiplerindeki fiiller, belli bir zaman içinde ortaya çıkmış olan oluş ve kılışları anlatır. Tasarlama kiplerindeki fiil cümleleriyse bir duyguyu, isteği, gerekliliği ifade eder. Şart kipi ise cümleye şart anlamı katar, yargıyı bir şarta bağlar.
Fiil cümlelerinde yüklemler yapı olarak basit, birleşik ve çatı (etken, edilgen, ettirgen, dönüşlü, işteş) eklerinden birini almış fiillerin çekimli şekilleri olabilir. Geçişsiz fiillerle kurulmuş cümlelerde nesne bulunmaz iken, geçişli fiillerle kurulmuş cümlelerde cümlenin bütün ögeleri (özne, nesne, zarf, yer tamlayıcısı) bulunabilir.
Özbek dil bilgisinde cümlelerin, yüklemin türüne göre gruplandırılmadığı, yüklemin, “gäp böläkläri” (cümle unsurları) konusunda isim ya da fiil olmasına göre ikiye ayrıldığı isim cümlesi bahsinde belirtilmişti. Yüklem olan fiilleri, basit veya birleşik zamanlı olmasına göre iki grupta incelemelidir:
a) Yüklemi Basit (Yalın) Kipli Fiil Cümleleri
Bir düşünce veya yargıyı tek çekimli fiille anlatan cümlelerdir. Bildirme kipleri ve tasarlama kiplerindeki bütün çekimli fiiller, cümlede yüklem olabilir. Bildirme kipleriyle oluşturulan cümlelerde kılış ve oluşlar belli bir zaman anlamı, tasarlama kipleriyle oluşturulan cümlelerdeyse, yalnızca tasarlanan bir hareket anlatılır.
Pulni köp bersängiz såtürmän! (12/2)
Någåh båzår küni güzäri båzår içığa tüşti. (13/2) Surätingizğa båqsäm ådämğa oxşärsiz. (17/2)
Äfändi bir küni qarå libås kiyib båzårğa çıqdi. (25/1) Äfändidän bir kişi kelib eşäk sorädi. (30/1)
Mäni änğa bersäng åğır yük årturlär vä yänä qulåğımğa urärlär vä säni xåtuningni sökärlär. (30/3)
Hämmä ä’zåsidägi issığı tämåm yoq bolub, qol vä åyåqläri vä özgä bädänläri
sovuq bolur. (32/2, 3)
Ul yerdin ålib yänä bir yerğa kömdi. (33/4)
Äfändining qulåğığa bir keçäsi ğavğå eşitildi. (36/1) Äfändining üyığa bir keçä oğri kirdi. (38/1)
Äfändığa sährå ådämläridin bir kişi quyån keltürdi. (44/1) Ey qåzim, bizlär ikkimiz hämsåyä bolurmiz. (48/2)
Äfändini xåtuni väz’hämällik vaqtidä tezlik birlän tuğålmäsdin köp ränc tårtti. (53/1)
Äfändi zığır yåğı ålmåq üçün kåsä kötärib yåğfuruşğa bårdi. (59/1)
Äfändi håtuni birlän här cumä keçäsi yåqınlıq qılmåqğa ittifåq qıldilär. (80/1) b) Yüklemi Birleşik Kipli Fiil Cümleleri
Bildirme ve tasarlama kipleriyle anlatılan kılış ya da oluşun hikâye veya rivayet edildiğini ifade etmek için i-mek (e-, er-) ek-fiilinin yardımıyla kurulur.
Äfändi bir küni eşäkin minib bårur erdi. (7/1) Äfändi bir şähärğa bårib erdi. (10/1)
Men sizlärni heç nimä gümån qılmäs erdim. (10/3) Ölükkä yürmaq vä sözlämäk bilmäs erdi. (14/7)
Bir yüz åltmiş beşni üstığa säkkizni zäm qılib kördikim bir yüz yetmiş üç bolur
ekän. (18/8)
Äfändi bir küni suv yaqåsidå olturur erdi. (21/1) Äfändi tämåşå qılib yürür erdi. (23/1)
Äfändi yåz fäslidä piyådä säfärdin kelür erdi. (26/1)
Özingni yämånliğingdin teşigingğa yağåç tıqmiş ekänlär. (26/4) Äfändi bir vaqtdä göşt ålib bårur erdi. (35/1)
Äfändi däryå içidä ğusül qılür erdi. (40/1)
Män terskäri mingånim yoqdur bälki åt özi terskäri turğån ekän. (43/8) Şäm’ yåqıb olturub erdilär. (46/1)
Sädaqa sorämåğıngni pästğa tüşürmäsdin soräsäng bolmäs erdimü? (52/6) Älärdin conåtib bir xılvät yerdä öz qulåğın özi çözib båqmåqdä erdi. (63/4) Eşägingizni ålur erdim, välekin dumi yoq ekän. (72/2, 3)
Äfändi bir küni särtäråşğa bårib såçin åldurib erdi. (86/1)
Bul keçäsi fälån mävzedä bir kişi mästü müdhüş bolub yıqılib yåtqån ekän. (87/8)