Anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek gibi amaçlarla aynen tekrar edilen, anlamı birbirine yakın ya da zıt olan ya da sesleri birbirini andıran kelime gruplarına, tekrar grubu denir. Tekrar grupları Türkçenin bilinen tarihinden beri başvurulan işlek kelime yapma yollarından biridir.
Tekrar grupları, Özbek Türkçesinde kelime gruplarından çok, söz turkumläri yani kelime türleri içerisinde incelenir. Bundan dolayı, sintaksis (söz dizimi) kısmında değil, morfologiya (yapı bilgisi) kısmında ele alınır. Çünkü bu grupta unsurlar arasında tabilik söz konusu değildir. Genel olarak isimler (atler) içinde değerlendirilen isimli tekrar gruplarıysa, Özbek dil bilgisine göre birer kelime grubu değil birer söz şekli (söz formäsi)dir. Bunun için de cüft vä täkrariy formälär (çift ve tekrarlı şekiller) diye adlandırılmıştır.
Hazirgi Özbek Ädäbiy Tili adlı eserde, bu konuyla ilgili şu bilgilere rastlıyoruz: “İsimlerin tekrar biçimleri, genelleştirme ve topluluk anlamlarını ifade eder: qavun-tärvuz (kavun karpuz ve diğer bahçe bitkileri), qazan-tavaq (kazan tas vb. aletler)
gibi. Tekrarların bazıları da anlamı kuvvetlendirir. İsim tekrarları, çokluk bildirdiği gibi yine anlamı kuvvetlendirmek için de kullanılır: ...ambar ambar ğallä (ambar ambar tahıl), qaträ qaträ yaş (damla damla yaş)...” (Yaman, 2000: 104-107)
Aynı eserin 401. sayfasında, fiil ve fiilimsilerle oluşturulan tekrarlar üzerinde durularak bunlar için de cüft vä täkrariy formälär terimi kullanılmıştır. Böyle tekrarların hareketin tekrarını ve devamını bildirdiği ifade edilmiştir....qılä qılä (yapa yapa), eriy eriy (eriye eriye)...
Yukarıdaki açıklamaların ışığında görülmektedir ki; Özbek Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde, tekrar gruplarının yapısı aynıdır. Dikkati çeken ilk farklılık, imlâ ile ilgilidir. Türkiye Türkçesinde tekrar edilen kelimeler arasına hiçbir işaret konmazken Özbek Türkçesinde “çizgi (-)” işaretinin konmasıdır. Bunun dışında da bazı farklı kelimeler ve fonetik şekiller mevcuttur. Farklı şekillerin en önemlisi, Türkiye Türkçesinde “m” sesi ile yapılan tekrarların Özbek Türkçesinde “p” sesiyle yapılmasıdır. Fakat “m” li örneklere de rastlanır.
Türkiye Türkçesinde pek az kullanılan “be”li tekrar grupları, Özbek Türkçesinde “mä”li biçimdedir ve daha çok kullanılır: üstmä-üst (üst üste), köçämä- köçä (sokak sokak) gibi. Bu örneklerde görülen “-mä” eki, muhtemelen Farsçadaki “be” ön ekinin Özbek Türkçesinde değişikliğe uğraması sonucunda ortaya çıkmıştır. Ayrıca bu “me” nin, bir de eski Türkçede “ve” anlamına gelen bir “me” nin değişmiş hâli olabileceğini de düşünmek gerekir.
Tekrarlı yapılar, Türkiye Türkçesinde kelime grubu sayılırken; Özbek Türkçesinde kelime grubu yani söz birikmäsi değil; söz forması kabul edilir.
Sonuç olarak:
Tekrar gruplarının yapısı, Göktürkçede nasılsa, bugün de aynı biçimde iki lehçede devam etmektedir.
Tekrarlı yapılar, Türkiye Türkçesi dil bilgisinde bir kelime grubu sayılırken; Özbek dil bilgisinde “söz birikmäsi” değil “söz forması” kabul edilir.(Coşkun, 2000: 235).
1.4.1. Tekrar Grubunun Çeşitleri
1.4.1.1. Aynen Tekrarlar
Kelimenin iki kez söylenmesiyle meydana gelir. Hemen hemen her türden kelime, aynen tekrar oluşturabilir.
Yaxşi-yaxşi kitåblär oquldi. (55/2)
Åt üstığa täşläb özäsığa özi minib åhistä-ähistä şähär såri rävånä boldi. (69/6) 1.4.1.2. Eş ya da Yakın Anlamlı Kelimelerle Yapılan Tekrarlar
Aynı anlamdaki kelimelerin ya da yakın anlamlardaki farklı kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşur. Yakın anlamlı kelimelerden oluşmuş tekrarlarda bazen anlam yakınlığı dışında ses ve şekil yakınlığı da bulunabilir.
Vä lekin xıylä hünärmänd ekänsizlär! (10/3)
Bir mänzilğa yetip tüşgänlärdin song Äfändini qol åyåğı yıqulğånin zärbığa älämğa kelib (19/6, 7)
On ädäl kör kişi bir birini etäkläb kelib uşbu änhärni köprügi qåydådur, deb sävål qıldi. (21/1, 2)
Ävväl källä-påçälärin pişürib beråyin. (27/6)
Ey xåtun, mäning oq-yåyimni keltürüb berğıl! (37/2)
Songrä ätång vä änång vä qavm-qarindåşläringğä häm üy qıldirmåqni taqåzå qılürsän! (55/10)
1.4.1.3. “be’li” Tekrar Grubu
Räng-bäräng mevälär mühäyyå vä qoylär soyilib här tärıqa täåmlär
täyårlänğåndur (6/3)
Bu sınıflandırmaların dışında, “sayı adlarının bir arada kullanılmasıyla oluşturulan tekrar grubu” şeklinde bir sınıflandırmadan da bahsedilir (Bayram, 2008: 22). Sayı adlarıyla oluşturulan tekrar grubu ile sayı grupları karıştırılmamalıdır. Sayı grubu, büyük sayı, küçük sayı olmak üzere iki sayıdan oluşur ve unsurlar ek almaz.
Ayrıca sayı gruplarında onlar, yüzler, binler, milyonlar, milyarlar gibi bağlantı noktaları bulunmaktadır. Sayı gruplarında iki sayı art artda getirilir. Herhangi bir bağlanma noktası yoktur. Sayı grubu oluşturan kelimeler tekrar edilebileceği gibi tek basamaklı sayılar da tekrar edilip grup kurulabilir (Özkan, Sevinçli, 2008: 49). Sayı adlarının bir arada kullanılmasıyla oluşturulan tekrar grubu sınıflandırmasına örnek cümleler ise şöyledir:
Bir ikki mäsälä soråb ötäy. (2/8)
Tört-beş ådäm yåz fäslidä mäslähät birlän kelib äydilärki: (27/2)
Uşbu ketgäniçä tört-beş kün yürgändin song bir begånä ådämğa yoluqub dediki: (39/3, 4)
Äfändi xåtun ålmåq bolğåndä nikåh küni åş täyyårlätib mähälläsidin beş-on
ådämni keltürüb åldığa åşni qoydu. (42/1, 2)
Ersä bir-ikki häftädin song yänä on-on beş ådäm kelib Äfändi håvlisığa mehmån bolmåq istädi. (44/8)
1.4.2. Tekrar Grubunun Kelime Grubu İçindeki Görevleri
Sıfat tamlamasında Sıfat Unsuru Olarak Görev Yapması
Bir ikki mäsälä soråb ötäy. (2/8)
Räng-bäräng mevälär muhäyyå vä qoylär soyilib här tärıqa täåmlär
täyårlänğåndur. (6/3)
On ädäl kör kişi bir birini etäkläb kelib uşbu änhärni köprügi qåydådur, deb sävål qıldi. (21/1, 2)
Tört-beş ådäm yåz fäslidä mäslähät birlän kelib äydilärki: (27/2)
Uşbu ketgäniçä tört-beş kün yürgändin song bir begånä ådämğa yoluqub dediki: (39/3)
Ersä bir-ikki häftädin song yänä on-on beş ådäm kelib Äfändi håvlisığa mehmån bolmåq istädi. (44/8)
1.4.3. Cümledeki Görevi Yönünden Tekrar Grubu 1. Yüklem Olarak Görev Yapması
Vä lekin xıylä hünärmänd ekänsizlär. (10/3)
Xıylä huşyår böri ekänsizlärkim (32/6)
2. Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması
Songrä ätång vä änång vä qavm-qarindåşläringğä häm üy qıldirmåqni (55/10) 3. Zarf Olarak Görev Yapması
Åt üstığa täşläb özäsığa özi minib åhistä-ähistä şähär såri rävånä boldi. (69/6) 4. Nesne Olarak Görev Yapması
Ey xåtun, mäning oq-yåyimni keltürüb berğıl! (37/2)