Nesne / Väsitäsiz Toldiruvçi - CÜMLENİN ÖGELERİ / Gäp Böläkläri

2.3. CÜMLENİN ÖGELERİ / Gäp Böläkläri

2.3.3. Nesne / Väsitäsiz Toldiruvçi

Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögeye nesne denir. Geçişli fiiller nesne alır, geçişsiz fiiller almaz. Geçişli fiillerin gösterdiği hareketin gerçekleşmesi, sadece cümlede nesnenin bulunmasıyla gerçekleştiğinden nesne, geçişli fiillerin zorunlu ögesidir. Geçişsiz fiillerdeyse oluş ve kılış özne üzerinde bulunduğu için bu şekildeki fiiller nesne almaz. Nesneler, geçişli fiillerle, dolayısıyla da yüklemle bağlantılı unsurlardır. Nesne ve yüklem arasındaki bu ilişki, yükleme hâli eki ile sağlanır. Eğer nesne yükleme hâli eki almışsa belirtili nesne; yükleme hâli eki almamışsa belirtisiz nesne olarak isimlendirilir. Belirtili nesneler belirli, açık, bilinen bir varlığı işaret ederken belirtisiz nesneler genel nesne ve kavramları karşılar. Belirtili nesneler, cümlenin gelişine göre farklı yerlerde bulunabilirken belirtisiz nesneler, her zaman yüklemin önünde yer alır. Bir cümlede birden fazla nesne bulunabilir; fakat bu nesnelerin hepsi ya belirtili ya da belirtisiz nesne olmalıdır. Belirtili ve belirtisiz nesneler aynı cümle içinde bulunamaz (Yaman, 2000:231).

Özbek dil bilgisinde nesne kavramı, Türkiye dil bilgisine göre daha geniş bir terim altında incelenir. “Toldiruvçi” terimi, yüklemin bildirdiği hareketi üzerine alan ya da bu harekete herhangi bir şekilde bağlanan unsurları ifade ederken; nesne kavramını da karşılayan bir terimdir. Toldiruvçi terimi, “kesim” (yüklem) görevindeki kelimeye isim hâl eklerinden yükleme (tüşüm), yönelme (cönäliş), bulunma (orın-päyt) ve ayrılma (çıqış) ekleriyle ya da edatlar yardımıyla bağlanır. Anlaşıldığı üzere toldiruvçi terimi, Türkiye Türkçesindeki nesneyi ve yer tamlayıcısını birlikte ifade etmektedir. Toldiruvçi terimi, “vasitäli toldiruvçi” ve “vasitäsiz toldiruvçi” şeklinde ikiye ayrılır (Yaman, 2000: 232-235).

Vasitäsiz Toldiruvçi (Nesne)

Yüklemin bildirdiği hareketi doğrudan doğruya üzerine alan unsurdur. Vasitäsiz toldiruvçi, mutlaka yükleme hâlinde (tüşüm kelişiği) bulunur. Fakat bu ekin

kullanılmadığı durumlar da görülür. Bu eki alıp almamasına göre vasitäsiz toldiruvçi, ikiye ayrılır:

Belgili Vasitäsiz Toldiruvçi (Belirtili Nesne): Yükleme hâli eki almıştır. Bunlar bilinen unsurlar için kullanılır. Cümlenin her yerinde bulunabilir.

Belgisiz Vasitäsiz Toldiruvçi (Belirtisiz Nesne): Yükleme hâli eki almamıştır. Bunlar, genel anlamlı ifadeler için kullanılır. Yüklemin hemen önünde bulunur.

“Vasitäsiz Toldiruvçi”ler sadece geçişli fiillerle kurulmuş cümlelerde yer alır ve aynen Türkiye Türkçesindeki gibi, aynı cümle içinde birden çok nesne olduğunda ya hepsi belirtme hâli ekini alır ya da hiçbiri bu eki almaz.

İki lehçeyi, nesne bakımından şöyle özetleyebiliriz:

 Türkiye dil bilgisinde nesne, başlı başına bir cümle unsuru sayılırken; Özbek dil bilgisinde nesne, yer tamlayıcısını da içine alan toldiruvçi terimiyle ifade edilir.  İki lehçede de aynı cümle içindeki nesnelerin hepsi ya belirtili ya da belirtisiz

olmalıdır.

 İki lehçede de nesne olan kelimeler, yüklemden etkilenen unsurlar olup yükleme hâli ekiyle kullanılır (Karahan, 1995: 55).

Özellikleri

1. Belirtili nesnede, Özbek Türkçesinde “tüşüm kelişigi” denilen yükleme (belirtme) hâli eki bulunur. Bu ek Özbek Türkçesinde, “-ni” biçimindedir.

Mening pulumni oğrığa åldurubsän. (1/3) Emdiki ümrimni uşbu şähärdä ötkäråyin. (6/5)

Bu dükåndä hälvågär här türdägi hälvålärni pişiribdür. (16/2)

Cumä keçäsi bolsä däståringizni devårdägi qåzuqğa qoyärmän! (80/3)

2. Belirtisiz nesne, (belgisiz vasitäsiz toldiruvçi) cümlede ek almadan bulunur.

Çiråq yåndurğıl! (36/1)

Uzåqdä bälıq tutquvçilär däryåğa tor täşlädilär. (40/1) Äfändiğä sährå ådämläridin bir kişi quyån keltürdi. (44/1)

Äfändi bir küni särtäråşğa bårib såçin åldurib erdi, båşin äksär cåyin kesib,

pähtä yåpuştirdi. (86/1)

3. Biçim yönüyle belirtisiz olan bazı nesneler, anlam açısından belirli bir varlığı işaret ettiği için belirtili sayılır. Bu duruma en fazla iç içe birleşik cümledeki iç cümle ve özel isimlerin nesne olarak kullanılmasında rastlanır.

Qançäğa berürsiz dedi kişi. (12/3)

Ey Äfändim turğul, oğri yürübdür dedi. (38/1) Äning üçün yığlärmän, dedi. (54/4)

Kitåb sözni eşitib keldim, dedi. (55/3)

Bul kişi mäning qulåğımdin tårtib åzår berdi, dedi. (63/2)

4. Belirtili nesne (belgili vasitäsiz toldiruvçi) bilinen bir varlığı işaret eder. Belirtili nesnenin cümlenin diziminde belli bir yeri yoktur. Ancak vurgulanmak istendiğinde yüklemin hemen önünde yer alır.

Bul zålimni aqlsiz qılib minmäsäm, yänä bir yıqıtsä meni hälåk qılür! (19/10) Bul hålğa Äfändini ğayrät tämürläri cünbüşğa kelib täyåq birlän itni uräberdi. (28/2)

Nåçår qolığa bir kättä täyåq ålib bårib ğazäb birlän sigirni uräberdi. (49/2) Äfändiğä şähär håkimi häzil qılib qåzilik hükmin berib erdi. (63/1)

Ul kişi bir - ikki häftä ötkändin song nåçår özi bårib qazånin täläb qıldi. (74/7) Eşägi täşnälikdin kättä änhårğa birdän özin täşlädi. (81/1)

5. Belirtisiz nesne, her zaman yüklemin önünde yer alır. Yüklem ile arasına pekiştirme görevli “häm, dä” (de, da) girebilir.

Äfändiğä sährå ådämläridin bir kişi quyån keltürdi. (44/1)

Äfändim, sizğa Ållå täålå yängi mehmån ätå qıldi, sevinçisin bering deb, ul häm bir nimä åldi. (73/4, 5)

Äfändidin bir kişi ärqån sorädi. (75/1)

Şul cåyğa bir hämmåm sålib bul åvåzi nåmärğubdin mäni qutqårib özi häm qutulsä (11/9)

Äni häm xursänd qılib yibårdi. (73/3)

6. Bir cümlede birden fazla nesne olabilir. Yalnız bu nesnelerin hepsi ya belirtili ya da belirtisiz nesne olmalıdır.

Şul äsnådä bir oğri kelib cåmäyu dästårin ålib ketti. (7/3) Ävväl källä - påçälärin pişürib beråyin. (27/6)

Ey xåtun, mäning oq - yåyimni keltürüb berğıl dedi. (37/2) 7. Bazı bağımlı sıralı cümlelerde, nesne ortak olabilir.

Bul tärıqa käzzåblikni mängä qılding, ikkinçi özgä kişığa qılmäğıl! (69/19, 20)

8. İsim cinsinden kelime grupları da cümlede nesne olabilir. Bu dükåndä hälvågär här türdägi hälvålärni pişiribdür. (16/2) Mäni änğä bersäng åğir yük årturlär. (30/3)

Ersä, bir - ikki häftädin song yänä on - on beş ådäm kelib Äfändi håvlisığa

mehmån bolmåq istädi. (44/8)

Härzämån oşäl höküzni şåhığa minmåqni årzu qılür erdi. (67/2)

Mening aqlim yetmägän nimärsäni sän neçük bilürsän? (15/7)

9. Bazı nesneler, birleşik cümlede geçen iç cümle kuruluşundadır.

Pulni köp bersängiz såtürmän dedi. (12/3)

Äfändi köprük yoq, dedi. (21/2)

Ey Äfändi kimingiz väfåt boldi, bul tärıqa tä’ziyät libåsini kiyibsiz dedi.

(25/2)

Qåzi Äfändiğä båqib bulärni hükmi neçük bolur, dedi. (48/5) Därveş Äfändığa: Mundä tüşüng dedi. (52/2)

10. Cümlede nesneyi bulmak için geçişli fiil olan yükleme “ne, neyi, ne” soruları sorulur.

Ey ähmåq, bir tängälik göştni ålib ketgän it, on tängälik båltäni qoyärmu? (78/3)

Äfändini oşläb ändåğ urdilärkim, bir ümrdä körmäğån tämåşålärni kördi. (4/8)

Şul mäslähätni Äfändi häm qabul qıldi. (80/3)

Därhål Äfändini mähkäm tutub räisni huzuriğa keltürdi. (87/6) Örnekler

Belirtili Nesneler / Belgili Vasitäsiz Toldiruvçi

Mening pulumni oğrığa åldurubsän. (1/3)

Äfändini oşläb ändåğ urdilärkim, bir ümrdä körmäğån tämåşålärni kördi. (4/8)

Emdiki ümrimni uşbu şähärdä ötkäråyin. (6/5)

Şul äsnådä bir oğri kelib cåmäyu dästårin ålib ketti. (7/3) Oğlimni ånäsi qaysi birmizni xåhläsä äni ålsun. (13/9)

Mening aqlim yetmägän nimärsäni sän neçük bilürsän? (15/7)

Bu dükåndä hälvågär här türdägi hälvålärni pişiribdür. (16/2)

Bul zålimni aqlsiz qılib minmäsäm, yänä bir yıqıtsä meni hälåk qılür! (19/10) Ävväl källä - påçälärin pişürib beråyin. (27/6)

Bul hålğa Äfändini ğayrät tämürläri cünbüşğa kelib täyåq birlän itni uräberdi. (28/2)

Ey xåtun, mäning oq - yåyimni keltürüb berğıl dedi. (37/2)

Nåçår qolığa bir kättä täyåq ålib bårib ğazäb birlän sigirni uräberdi. (49/2) Ey Äfändi, muni negä urärsän? (49/3)

Yoldä qårni åçib ğåzni bir åyåğın özi yedi. (61/2)

Äfändiğä şähär håkimi häzil qılib qåzilik hükmin berib erdi. (63/1)

Mäni imåm bolmåğımni ölükni özi xåhlämäydür. (64/2)

Härzämån oşäl höküzni şåxığa minmåqni årzu qılür erdi. (67/2)

Bul tärıqa käzzåblikni mängä qılding, ikkinçi özgä kişığa qılmäğıl! (69/19, 20)

Ey ähmåq, bir tängälik göştni ålib ketgän it, on tängälik båltäni qoyärmu? (78/3)

Ul kişi bir - ikki häftä ötkändin song nåçår özi bårib qazånin täläb qıldi. (74/7)

Şul mäslähätni Äfändi häm qabul qıldi. (80/3)

Eşägi täşnälikdin kättä änhårğa birdän özin täşlädi. (81/1) Därhål Äfändini mähkäm tutub räisni huzuriğa keltürdi. (87/6) Belirtisiz Nesneler / Belgisiz Vasitäsiz Toldiruvçi

Äfändidän bir kişi kelib eşäk sorädi. (30/1) Mäni änğä bersäng åğir yük årturlär. (30/3)