4.1.
Adı ve Nüshaları
Eserin tespit edilen 10 nüshasından temin edilen 3 nüshasında eser adı verilmemiştir.
Eserin Millî Kütüphane 06 Mil Yz A 2564 nolu nüshası, müellif hattıyla yazılmış mecmu’a içindedir. Eser, 4b-16b varakları arasında olup toplam 13 varak, 17
satırdır. Nesih ile yazılmıştır. Söz başları kırmızı, yaprakları rutubet lekelidir. Eserin ilk sayfasında “Mecmuʿa-i Vidinli Saʿdī, ġayr-ı maṭbūʿ yegāne nüsḫa, müʾellif ḫaṭṭı ile” kaydı vardır. İkinci varakta “Murād-ı Rābiʿ zamanında” notu düşülmüştür. Ancak:
Pes ez-ḥamd-i Ḫudā niʿmet-i risālet Ṭoḳuz yüz idi ṭoḳsan dört hicret Cihānda Ḥażret-i Sulṭān Murād Ḫān
Ḳılurdı ʿadl ü dād ile ḫilāfet (06 Mil Yz A 2564, 4b)
beyitindeki hicri 994 tarihi, miladi 1586 tarihi olduğu için ikinci varaktaki “Murād-ı Rābiʿ zamānında” notu yanlıştır. Bahsedilen Sultan Murad 1574-1595 tarihlerinde hükümdarlık yapan 3. Murad’dır.
Eser, besmele ile başlamıştır. Sonrasında Allah’a hamd ve övgü, Hz. Peygamber’e salat ve selam, âl ve ashabına selam, Sultan 3. Murad’ı medh eden beyitlerle devam etmiştir.
Eserin Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Konya İl Halk Kütüphanesi koleksiyonundaki 42 Kon 3886/5 nüshasının kim tarafından istinsah edildiği bilinmemektedir. Eserin serlevhasında “Hâzâ Risâle-i Sa’deddin” yazılıdır. Bu nüsha 06 Mil Yz A 2564 nüshasına göre sondan eksiktir. 146b-156a varakları arasındaki eser
12 varak, her varak da 15 satırdır. Eser, nesih yazı türüyle yazılmıştır. Başlıklar kırmızı mürekkep ile yazılmıştır. Eserde 155. varak yanlışlıkla iki defa yazılmıştır.
Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 3569 numaralı nüsha, 4b-14b varakları arasındadır. Eser, 11 varak, 15 satır olup çift sütun
hâlindedir. Eser, nesih olup başlıklar ve mahlas kırmızı renktedir. Eserin serlevhasında “ Hâzâ Risâle-i Sa’dî” yazılıdır.
Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 2041/3 numarada “Manzûme- i Cevâbiye-i Sa’dî”; Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi 34 Nk 5004/2 numarada “Manzûme fi’s-salât”; Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 1521/4 numarada “Kasîde-i Salât”; Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi 43 Va 386 numarada “Kaside-i Sa’dî”; Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi 43 Va 1877 numarada “İlm-i Hal”; Bosna-Hersek Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmaları koleksiyonunda 3149 numarada “Kasîde-i Esrâr-ı Salât” ve Millî Kütüphanede 06 Mil Yz A 3794/2 numarada “Manzûme-i Salât” ismiyle kayıtlı eserler de Sa’dî’ye aittir.
4.2.
Müellifi
Eserin sonunda müellifin “Fī Beyāni Maʿna’ṣ-Ṣalāvāt” başlığına cevabında: Bu maʿḳūd ʿuḳde’i ḥall itdi Saʿdī
Raḥīmā ol ḳuluña eyle raḥmet (06 Mil Yz A 2564, 16a)
Yine Sa’dî’nin Sufi’nin sorusuna cevap verirken: Suʾāline cevāb ey ehl-i ṣafvet
Deriz Allāh aʿlem bil ḥaḳīḳat Dil ü cān semʿini Saʿdī’ye ṣun sen
Nedir diñle pes aṣḥāb-ı şerīʿat (06 Mil Yz A 2564, 5b)
beyitlerinden de anlaşılacağı üzere eserin müellifi Sa’dî’dir.
Tezkirelerde birkaç Sa’dî ismine denk gelindiyse de bunların hiçbiri Vidinli Sa’dî değildir. Eserin ilk sayfasında “Mecmû’a-i Vidinli Sa’dî…” notundan şairin Vidinli olduğu ve eserini 1586 tarihinde yazmış olduğu bilinmesi hasebiyle de 16. yüzyılda yaşamış olduğu tespit edilmiştir.
Pes ez-ḥamd-i Ḫudā niʿmet-i risālet
Türk Edebiyatında İsimler Sözlüğü’nde Hasan Gültekin: “Kaynaklarda adı, Vidinli Sa'dî veya Molla Sa'dî olarak geçmektedir. Eserlerine ait kütüphane kayıtlarındaki bilgiler ve eserlerinde bulunan çok muhtasar bilgiler dışında Sa’dî hakkında biyografik kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. İnşâ-yı Sa’dî adlı eserini Vidinli sancakbeyi Mehmed (1524-27) adına tertip ettiği bilgisi ve Risâle-i Sûfî adlı eserdeki 990/1573 tarihinde Sultan II. Selim zamanında Vidin'de yaşayan Molla Sa’dî adındaki kamil bir kişinin bulunduğu bilgisi, Sa’dî adında Vidinli bir şahsın varlığına delildir.”45 bilgisini vermiştir.
Yine “Türk Edebiyatında İsimler Sözlüğü”nde Hasan Gültekin46, şairin “İnşâ-
yı Sa’dî, Risâle-i Meliha li’s-Salâti İcmâlen” eserlerinin de olduğunu belirtmiştir.
4.3.
Yazılış Tarihi ve Sebebi
Pes ez-ḥamd-i Ḫudā niʿmet-i risālet
Ṭoḳuz yüz idi ṭoḳsan dört hicret (06 Mil Yz A 2564, 4b)
Eserin ilk varağındaki bu beyitten anlaşıldığı üzere eser, hicri 994 (m. 1586) tarihinde yazılmıştır.
Şair; Sufi’nin abdestin niçin dört uzuv üzerine farz olduğunu, gusülde uzuvların neden tek değil de üçer kez yıkandığını, teyemmümün neden toprakla olduğunu, abdestte dört uzuv farz iken teyemmümde neden iki uzvun farz olduğunu sorması üzerine, bu sorulara cevaben eserini yazdığını söylemektedir.
4.4.
Şekil Özellikleri
Eser, kaside nazım şekliyle yazılmıştır. Her başlık altındaki beyitler farklı kafiye ile kafiyelenmiştir. Eser, aruzun hecez bahrinin “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbı ile yazılmıştır.
45 Hasan Gültekin, Sa’dî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü,
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=2553,
(25.12.2015), madde no: 25087.
4.5.
Muhtevası
Eser, besmele ile başlamıştır. Sonrasında Allah’a hamd ve övgü, Hz. Peygamber’e salat ve selam, âl ve ashabına selam, Sultan 3. Murad’ı medh eden beyitlerle devam etmiştir. Eser, fıkıh hakkında sorulan sorular üzerine verilen cevapları ihtiva etmektedir. Verilen cevapların nakl olundukları eserler de belirtilmiştir. Son beyitler cevabın hangi eserlerden naklolunduğunu bildiren beyitlerdir. Cevapların Arapçaları da şair tarafından verilmiştir. Bu sorulara verilen cevapların naklolundukları eserler şunlardır:
1. Suʾāl-i Ṣūfī vü Ṣāfī
2. Cevāb-dāden-i Saʿdī Ṣufī ber-Ṣāfī
3. Vuẓūda Ġusl ve Mesḥ İçün Aʿżāʾ-ı Erbaʿa Taḫṣīṣ Olundıġı; Şerhü’d-Dekâ’ik, Farsça’dır.
4. Fī Taḫṣīṣi Aʿżāʾi’l-Vużū
5. Vużūda Aʿżāʾi Üc Kerre Yumaḳ; Şerh-i Vuzû 6. Fī Beyāni’t-Teyemmüm; Şir’atü’l-İslâm
7. Fī Beyāni Taʿyīni’t-Teyemmüm; Şerhü’t-Tehsîl 8. Fī Beyāni Taḫṣīṣi’l-Evḳāti’l-Ḫamse; Şerh-i Tetimme 9. İbtidāʾ Eẕān ve İḳāmet Eyleyen Beyānındadır; Nihâye 10. Fī Beyāni Taḫṣīṣi’l-Eẕān ve’l-İḳāmet; Envâr-ı Aşk 11. Ṣabāḥ Namāzını İbtidā Ḳılan Beyānındadır; ‘İnâye 12. Fī Beyāni Ṣalāti’ẓ-Ẓuhr; ‘İnâye
13. İkindi Namāzını Evvel Ḳılan; ‘İnâye 14. Aḫşam Namāzını Evvel Kim Kıldı; ‘İnâye 15. Ṣalāt-ı ʿIşāʾi Kim Evvel Ḳıldı; Şerh-i ‘İnâye 16. ʿIşādan Soñra Vitr Kim Ḳıldı; Şerh-i Mesâbîh
17. Ṣalātü Ẕevāti’l-Erbaʿa Ḥażarda Dört Seferde İki Oldıġı; Tefsîrü’l-Kâdı 18. Fī Beyāni Ṣalāti’l-Fecr ve’l-Maġribi Fi’s-Sefer; Şerh-i Hidâye
19. Namāzı Ḳaṣr İtme Beyānında; Tefsîr-i Keşşâf
20. Seferde Ṣalāt Ḳaṣr Oldıġında Bāʿis̱; Tefsîr-i Ebu’l-Leys
21. Evḳāt-i Ḫamsede Gündüzde Vāḳıʿ Olan Namāzlar İḫfā ve Gicede ve Cumʿa ve ʿIydeynde Cehr Oldıġınuñ Beyānındadır; Kifâye ve Şerhü’t-Tahâvî
22. Cemīʿ Ṣalātda Ḳable’l-Ḳırāʾat ŝenāyile Bedʾ Olundıġı Beyānındadır; Şerh-i Dakâ’ik
23. Fī Beyāni’r-Rükūʿ ve’s-Sücūd; Şerh-i Dürer 24. Fī Beyāni Ḳırāʾati’s-Secdeti fi’ṣ-Ṣalāt; Envâr-ı Aşk 25. Fī Beyāni’ṣ-Ṣalāti Baʿde’t-Teşehhüd; Kimyâ-i Sa’âdet
26. Fī Beyāniṣ-Ṣalāt İẕā Ẕükira’n-Nebiyyü ʿAleyhi’s-selām; Şerhi Fezâ’ili’s- Salavât
27. Fī Beyāni Maʿna’ṣ-Ṣalavāt;
Eser, dua kısmıyla sona ermektedir. (06 Mil Yz A 2564)
4.6.
İlk ve Son Beyitler
Eserin ilk beyitleri Allah’a şükür, Hz. Peygamber’e salat ve selam, âl ve ashabına selam ile başlamaktadır:
Ḫudā’ya ṣad hezārān şükr ü minnet Ki maḥbūbına bizi ḳıldı ümmet Anı kendü içün ḫalḳı anuñçün Yaradub ḳıldı ḳullarına raḥmet Selām olsun maḥabbetden ḥabībe
Daḫi hem āl ü aṣḥāba tamāmet (06 Mil Yz A 2564, 4b)
Sufi’nin sual sorması üzerine asıl konunun işlenmeye başladığı kısım şu şekildedir:
Didi ey ehl-i dil ṣāḥib-baṣīret Ṣalāt içün vużū kim oldı müs̱bet
Ḳamu aʿżānuñ içinde sebeb ne
Hemān dört ʿużva maḫṣūṣ oldı āyet (06 Mil Yz A 2564, 4b)
Yazınmaġa daḫi kātib olanuñ Gözi nūrını ṣaḳla ez-küdūret Derūnında olanı bu kitābuñ İden ezber ziyād ola fesāḥat Naṣīb eyle İlāhī cennet içre Müşerref ola dīdāruñla ümmet Münevver ola nūr-ı ḥikmetüñle İden beş vaḳti vaḳtinde iḳāmet Munaʿʿim olalar niʿmetüñle
Muḥammed ümmeti der-bāġ-ı cennet Cinān içinde Rıḍvān ola rāʿī
Aña ki bu kitaba ide rağbet İşidüb bu ḍuʿāyı diyen āmīn Duʿāsı ḫayrile bula icābet Muṣannif rūḥına Fātiḥa s̱evābı
Bağışlayan bula ʿindallāh ḳurbet (06 Mil Yz A 2564, 16b)