2.1.
Adı ve Nüshaları
Eser, Mevlânâ Şemseddin Fenârî’nin vefat eden torunu Mustafa için yazmış olduğu “Mukaddimetü’s-Salât”41 isimli eserinin manzûm tercümesidir.
İbtidā ḳılmaḳlıġa budur sebeb-i naẓm-ı kitāb Eylesün ʿālimlerüñ rūḥını ol Ḥaḳ müsteṭāb
41 Aydın Yıldırım-Edip Yılmaz, “İlk Osmanlı Şeyhülislamı Molla Fenari”,
http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D00033/1995_c31/1995_c31_3/1995_c31_3_YILDIRIMA_YILMA ZE.pdf, (25.10.2015), s. 80.
Fāżıl ü ʿallāme müftiyyü’r-Rum u Şām ecmaʿīn Ki ismi Şemse’d-dīn Mevlānā Fenārīdür yaḳīn Kendü maḫdūm-zādesiyçün bir risāle eylemiş
Bilmege erkān-ı ṣalātını ḫoş eylemiş (60 Zile 146/6, 71a)
Eserin 9 nüshası tespit edilmiştir. Temin edilen 8 nüshadan en kapsamlı ve eksiksiz olan nüsha 42 Kon 3577/9 numaralı Konya nüshasıdır.
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Antalya Elmalı İlçe Halk Kütüphanesi koleksiyonundaki 07 El 56/2 no’lu nüsha 112b-119b varakları arasında
olup hem baştan hem de sondan eksiktir. Kütüphanede, “Şurûtu’s-Salât Manzûmesi” olarak kaydedilen eserin müellifi hakkında bilgi yoktur. Eser, 6 varak manzûm 2 varak mensûr olmak üzere 8 varaktır. Harekeli nesih ile yazılmıştır. Eserde “Bāb-ı Secde-i Tilāvet” başlığından sonra bir beyit verilmiş, eserin geri kalan kısmı mensûr olarak teravih namazını anlatan kısımla son bulmuştur. Bu nüshadaki “Bābu Nevāfili’l-Vużū” başlığı 60 Zile 146/6 ve 42 Kon 3577/9 nüshalarında yoktur.
Millî Kütüphane Tokat Zile İlçe Halk Kütüphanesi koleksiyonundaki 60 Zile 146/6 no’lu nüsha, baş kısmından eksiktir. Kütüphanede “Manzûme-i Mukaddimetü’s- Salât” olarak kaydedilen eserin müellifi hakkında bilgi yoktur. 42 Kon 3577/9 nüshası haricindeki diğer nüshalara göre, eserin Tilavet Bölümü ve Hâtime Bölümü vardır. 71a-
74b varakları arasındaki eser; 4 varak, 15 satırdır. Eser, ta’lik yazı türüyle yazılmıştır.
Millî Kütüphane Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi koleksiyonundaki 06 Hk 4206/2 no’lu nüsha sondan eksiktir. Eserin “Bābu Süneni’l-Ġusl” başlığından sonrası eksiktir. Eserin ser-levhasında “Hāẕā Kitāb-ı Şurūt-ı Naẓm-ı Feriştezāde” yazılıdır. 73a-76b varakları arasındaki eser; 4 varak, 15 satırdır. Eser, harekeli nesih
ile yazılmıştır. Eserin ismi ve başlıklar kırmızı renktedir.
Millî Kütüphane Yazmalar koleksiyonu 06 Mil Yz A 7033/4 arşiv numarasındaki eser, “Manzûme-i Mesâ'il” adıyla kaydedilmiştir. Müellifi Kâdî Asker Şerîf Mehmed Mollâ Efendî olarak kaydedilmiştir. 1086 (m. 1675) istinsah tarihli eser, 51b-59b varakları arasında olup her varak 12 satırdır. Eser, nesih ile yazılmıştır.
Millî Kütüphane Yazmalar koleksiyonu 06 Mil Yz A 877/2 arşiv numaradaki eser, “Manzûme-i Şurût-i Salât” adıyla kaydedilmiştir. Eser, 32b-35a varakları
arasındadır. Müellifi Ebû Sa'îd Muhammed b. Mustafâ el-Hâdimî diye yazılmışsa da temin edilen eser içinde bu isme rastlanmamıştır. Bu ismin nerden alındığı tespit edilememiştir. Eser, besmele ile başlayarak namazın şartlarının anlatıldığı bölümden başlamaktadır.
Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 3569 numaralı nüsha da sondan eksiktir. Bu numarada Sa’îd’in eserinden önce Sa’dî’nin bir eseri de vardır. Eserin “Bābu Ġusli’l-Mesnūn”dan sonrası eksiktir. Eserin ser- levhasında “Şurūṭu’ṣ-Ṣalāt” yazılıdır. Eser, 15b-18b varakları arasında 4 varak, 15 satır
olup çift sütun hâlindedir. Eser, nesih olup başlıklar ve mahlas kırmızı renktedir. Eserin sonunda 18b’de, eserin hicri 1176 (m. 1763) senesinde Hâfız Hüseyin bin el-Hac
İsmâil Ayvansarâyî tarafından istinsah edildiği kaydı vardır. Müstensih eserin sonuna şu kaydı düşmüştür:
“Bu kitāb Üsküdār’da Rum Muḥammed Paşa Cāmiʿ-i Şerīfi'niñ ḳarşısında Çuḳursarāy dimekle maʿrūf Şemsī Aḥmed Paşa-zāde Beg'iñ ḳonaġında yazılmışdır. Ḥaḳḳ Sübḥānehu ve Teʿālā Ḥażretleri daḫi nicelerin yazmasun naṣīb eyleye āmīn bi- ḥürmet-i Ṭā-hā ve Yā-sīn.”
Bir diğer nüsha, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi Bölümünde 3436-008 numarada 30b-32a varakları arasındadır. Eserin ismi başlıkta
“Hāẕā Risāle-i Manẓūm ki Namāz-ı Şerīfiñ Şarṭları Beyānındadır” olarak geçmektedir. Eser 2 varak, 21 satırdır. Başlıklar kırmızı ve mavi renktedir. Bu eser de baştan ve sondan eksiktir. Bu nüshada Guslün Sünnetinden sonrası eksiktir. Eser “Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün” vezniyle yazılmış olmasına rağmen eserin son beyti “Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün” vezniyle şu şekilde bitmektedir:
Oḳuyanı diñleyeni yazanı
Raḥmetiñle yarlıġaġıl yā Ġanī (Sül. Esad Efendi Böl. 3436-008, 32a)
Millî Kütüphane Yazmalar koleksiyonu 06 Mil Yz A 877/2 nüshası haricindeki diğer nüshalarda bu beyit yoktur.
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Konya İl Halk Kütüphanesi koleksiyonundaki 42 Kon 3577/9 no’lu nüsha en kapsamlı nüshadır. Kütüphanede,
“Şuratü's-Salât Manzûmesi” olarak kaydedilen eserin müellifi hakkında bilgi yoktur. Eser 7 varak, 8 satır, harekeli nesihtir. Eserin söz başları ve cetveller kırmızı, çaharkuşe kahverengi meşin, mukavva cilttir. Eserin serlevhasında “Hāẕā Kitābü Şurūti’ṣ-Ṣalāti Maʿa’n-Naẓm” yazılıdır. Eser, 97b-103b yaprakları arasındadır.
Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 2089/2 numarada “Manzûme- i Şurût-i Salât” isimliyle kayıtlı bir nüsha daha mevcuttur.
2.2.
Müellifi
Eserin müellifi Sa’îd’dir. 42 Kon 3577/9 nüshasının dua kısmında: Ḥaḳ Teʿālā fażlı ile raḥmet eylesün aña
Kim bu naẓm iden ġarībi bir duʿā ile añā (42 Kon 3577/9, 103b)
beyitinde geçen garîbi kelimesi eserin Garîbî mahlaslı bir şaire ait olma ihtimalini ortaya çıkarsa da geriye kalan iki nüshanın sonunun eksik olması ve 60 Zile 146/6 nüshasında yukarıdaki beyit:
Ḥaḳ Teʿālā fażlile raḥmet eylesün aña
Nāẓımın kâtibin ḫayır u duʿā ile aña (60 Zile 146/6, 74a-74b)
şeklinde olması, 42 Kon 3577/9 nüshasında geçen “ġarīb” kelimesinin mahlas değil de yalnız, gurbette, kimsesiz manasında olduğu fikrini güçlendirmektedir.
06 Mil Yz A 877/2 nüshasında eserin müellifi Ebû Sa'îd Muhammed b.
Mustafâ el-Hâdimî olarak kaydedilmiştir. Ancak temin edilen nüshanın 32b-35a
varakları arasında bu isme rastlanmamıştır. Eğer müellifin ismi Ebû Sa’îd Muhammed ise, manzûmeyi oğluna öğüt olması için yazmıştır denebilir:
Dört maḥalde ġusül itmek sünnet oldı ey Saʿīd
Vaḳfe vü iḥrām ü yevm-i Cumʿa bile yevm-i ʿıyd (06 Mil Yz A 877/2, 35a)
Temin edilen nüshanın başında sonunda ve içinde, Ebû Sa’îd Muhammed ismine rastlanılmamıştır. Bu ismin nerden alındığı tespit edilememiştir.
Tüm nüshalarda geçen şu beyitten yola çıkarak müellifin Sa’îd olduğunu anlamak mümkündür:
Dört maḥalde ġusül itmek sünnet oldı ey Saʿīd
Vaḳfe vü iḥrām ü yevm-i Cumʿa bile yevm-i ʿıyd (42 Kon 3577/9-103b)
2.3.
Yazılış Tarihi ve Sebebi
60 Zile 146/6 nüshasında eserin sonunda hicri 1107 (m. 1695/96) tarihi verilmiştir. Ancak bu tarih, eserin istinsah tarihidir: “Temmet hāẕihi risāletü’ş-şerīfeti fī
yevmi’l-Cumʿati min yevmi’s-sābiʿi min şühūri Ẕi’l-ḳaʿdeti’ş-şerīfeti. Tārīh ü sene sebʿ u miʾete ve elfün.”
Ḥaḳ Teʿālā fażlile raḥmet eylesün aña
Nāẓımın kâtibin ḫayır u duʿā ile aña (60 Zile 146/6, 74a-74b)
Katibe hayır dua edilmesinden anlaşıldığı üzere istinsah edilen bu nüsha 1107 tarihlidir.
Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 3569 numaralı nüshanın istinsah tarihi h. 1176 (m. 1762)’dır. Bu nüsha, 60 Zile 146/6 nüshasından sonra istinsah edilmiştir.
60 Zile 146/6 nüshası göz önünde bulundurulduğunda eserin 17. yüzyıl veya daha önceki bir yüzyılda yazılmış olduğu söylenebilir.
İbtidā ḳılmaḳlıġa budur sebeb-i naẓm-ı kitāb Eylesün ʿālimlerüñ rūḥını ol Ḥaḳ müsteṭāb Fāżıl ü ʿallāme müftiyyü’r-Rum u Şām ecmaʿīn Ki ismi Şemse’d-dīn Mevlānā Fenārīdür yaḳīn Kendü maḫdūm-zādesiyçün bir risāle eylemiş Bilmege erkān-ı ṣalātını ḫoş eylemiş
İtmemiş ʿālimlerüñ birisi anı terceme
Dimemiş kim bir gerek olur benüm bu ḫarcuma Ben żaʿīfe bir işāret oldı kim naẓm eyleyem
Bu beyitlerde görüldüğü üzere nâzım, eserin herhangi bir manzûm tercümesi yapılmadığı için eseri nazm ettiğini söylemektedir.
2.4.
Şekil Özellikleri
Eser, mesnevi nazım şekli ve aruzun remel bahrinin “Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün” kalıbı ile yazılmıştır.
2.5.
Muhtevası
Eser; Allah’a hamd ve övgü, Hz. Peygamber’e salat ve selam, âline ve ashabına selam ve de eserin yazılış sebebi verilerek başlamıştır. Ardından namazın şartları, farzları, vâcipleri, sünnetleri, müstehapları, mekrûhları, müfsitleri; abdestin farzları, sünnetleri, müstehapları, adabı, nafileleri, mekrûhları; abdestte kaçınılması gereken durumlar; abdesti bozan durumlar; guslün farzları, vâcipleri, sünnetleri ve tilavet secdesi anlatılmıştır. Eser, nazm edene dua ve mağfiret dilemeyle son bulmaktadır.
2.6.
İlk ve Son Beyitler
Eserin ilk beyitleri Allah’a hamd ile başlamaktadır: Ḥamd lāyıḳdur saña iy pādişāh-ı ins ü cān
Kim vücūduñ pertevindendür bu kevnile mekān ʿĀlemi taṣvīr ḳılduñ bī-ādāt ü bī-mis̱āl
Rūz u şeb bir noḳṭasına iremez vehm ü ḫayāl Aḥsen itdüñ luṭf u iḥsānile insān cevherin
Tā kim oldı maṭlabı genc-i İlāhīye emīn (42 Kon 3577/9, 97b)
Eserde namazın şartlarının anlatılmaya başlandığı asıl bölüm şu beyitlerle başlamaktadır:
Her kişi kim namāza itmek istese ibtidāʾ Evvelā lā-büddür ol kim sekiz nesne ide
ʿAvretin setr eyleye niyyet ḳıla ābdest ala
Ṣu bulunmasa teyemmüm ide pāk ṭopraġıla (42 Kon 3577/9, 98b)
Şair, eserinin tercümesinin tamamlandığını söyledikten sonra, Fenârî’nin torunu Mustafa’nın ruhuna selam gönderiyor, kendisi için ve tüm müslümanlar için dua ederek tercümesini şu beyitlerle sonlandırmaktadır:
Ḥamdülillāh işbu şīrīn terceme oldı tamām Muṣṭafā Ḥażretlerinüñ rūḥına olsun selām Ḥaḳ Teʿālā fażlı ile raḥmet eylesün aña Kim bu naẓm iden ġarībi bir duʿā ile aña
Ey Ḫudāvendā Kerīmsün sen kerem ḳıl ḳamuya Biz yazuḳlı ḳulları gönderme yarın ṭamuya
Temmeti’r-risāleti’ş-şeriffeti’l-laṭīfeti’l-mübāreketi ʿalā Meẕāhibi İmāmü Ebū Ḥanīfe Raḥmetullāhi Teʿālā
Vāsiʿaten ve li-cemīʿi’l-müʾminīne ve müʾmināṭi ecmaʿīn
Bi-raḥmetike yā erḥame’r-Rāḥimīn (42 Kon 3577/9-103b)