Eserin Kaynakları

Şâfî isimli eser, manzûm ve mensûr olarak yazılmış bir eserdir. Eserin bazı nüshalarında mensûr kısımlar yoktur.231 _{Bazı nüshalardaki mensûr kısımlar diğer}

nüshalara göre daha azdır. 37 Hk 3957/1 nüshasının fevaid kaydında, Seyyid isimli bir şair, Gulam Hacı Ali Efendi hakkında bir manzûme yazmıştır. Bu manzûme şöyledir:

“Ġulāmü’l-Ḥācc ʿAlī Efendī fenādan itdi ʿazm-i ʿuḳbā Saḫāvetde semāḥatda naẓīri yoḳ idi ḥaṭṭā

………..

Ḫuṣūṣen ʿilm-i fıḳh içre yed-i ṭūlası var idi

Cecelī İbrahīm Efendi’nin naẓmın itdi iḥyā

Cemīʿ-i müşkilātını anıñ ḥall ü ʿayān itdi Ḳamu meʾḫaẕlarını bir bir kenārda eyledi imlā

Bu manzûmeden yola çıkarak Ceceli Müftü İbrahim Efendi’nin eserini şerh edenin ve eserde açıklanan hükümlerin kaynaklarını yazanın Gulam Hacı Ali Efendi olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bazı mensûr kısımların sonunda “Nāẓım-ı Merḥūm ḥażretleri beş beyit aşaġıda tafṣīlen naẓmında beyān eylemişdir.” şeklinde ibareler mevcuttur.

Bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere eserin mensûr kısımlarının ne kadarının Ceceli Müftü İbrahim Efendi tarafından yazıldığı meçhûldür. Bu sebeple eserin kaynakları sadece manzûm kısımlardaki bilgiler ışığında verilecektir.

Eserde mekrûhun kısımlarının anlatıldığı 51. ve 52. beyitlerde nâzım, İmâm Azam Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in görüşlerine başvurmuştur:

İmāmeyn dir ne deñli olsa taḥrīmī ʿitāb olur

Muṣırr olub ya istiḫfāf idenlere ʿaẕāb olur Kerāhet olsa taḥrīmī ḥarām ol ʿind-i Rabbānī Ḥarām’aḳreb ḥelāl’ebʿad didi Aʿẓam daḫi S̱ānī

Hanefî literatüründe İmâmeyn kelimesi zikredildiğinde Ebû Hanîfe’nin talebeleri Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, İmâm kelimesi zikredildiğinde ise Ebû Hanîfe kastedilir.232 _{Rabbânî denince kastedilen kişi İmâm}

Muhammed, Sânî denince kastedilen kişi de Ebû Yûsuf’tur.

Teyemmümü bozan durumların anlatıldığı 256. beyitte nâzım, İmâm Azam Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in görüşlerine başvurmuştur:

İmāmeyn dir teşebbüh it muṣallīniñ namāzına İmām Aʿẓam rücūʿ itdi İmāmeyn’iñ bu ḳavline

Namazın dışındaki farzlardan biri olan vakit konusunun anlatıldığı 316. ve 317. beyitte nâzım, İmâm Azam Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in görüşlerine başvurmuştur:

Zevāliñ gölgesinden ġayr olursa gölg’iki mis̱li İkindidir İmām Aʾẓām İmāmeyn didi bir mis̱li Güneş aşınca maġribdir şafaḳ aşınca yats’oldı Şafaḳ ḥumret didi İmāmeyn İmām dirki beyāż oldı

Namazda Fatiha Suresi’nden sonra kaç ayet okunması gerektiği ile ilgili olan 334. beyitte nâzım, İmâm Azam Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in görüşlerine başvurmuştur:

Bir āyet did’İmām Aʿẓam İmāmeyn didi üç āyet Veyāḫūd bir uzun āyet namāzda oldı farżiyyet

Musallînin namazda secdeyi nasıl yapması gerektiğini anlatan 336. beyitte nâzım, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in görüşlerine başvurmuştur:

Rükūʿda yetsin el dize ḳo secdeñde yere alnı

İmāmeyn dir degil cāʾiz faḳaṭ vażʿ eylese burnı

Kuran-ı Kerim ayetlerinin ne ölçüde yanlış okunursa namazın ifsat olacağının anlatıldığı 377. beyitte nâzım, Ebû Yûsuf’un görüşüne başvurmuştur:

Bu üç ṣūret ider ifsād ne deñli olmasa ḳāṣid

İmām Yūsuf didi mis̱l olmayanda muṭlaḳā fāsid

Hutbenin farzlarının anlatıldığı 396. beyitte nâzım, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in görüşlerine başvurmuştur:

Eḳall-i ḫuṭbe bir tesbīḥ veyā tehlīl veyā taḥmīd

İmāmeyn dir teşehhüd deñli ola vaʿẓ duʿā taḥmīd

Hangi hayvanlara zekat düşeceğinin anlatıldığı 428. beyitte nâzım, İmâm Azam Ebû Hanîfe’nin görüşüne başvurmuştur:

İmām Aʿẓam didi ḫayl [ü] sevāʾimden birer dīnār

Veyāḫūd ḳıymetinden ḳırḳ bölükde bir bölük vir var

Orucun kefaretinin anlatıldığı 479. beyitte nâzım, İmam Azam Ebû Hanîfe’nin görüşüne başvurmuştur:

Belī nisyānen ekl iden oruç bāḳī bilen ol an Yise ḳaṣden ekil ancaḳ ḳażāsı farż didi Nuʿmān

Orucun mekruhlarının anlatıldığı 503. beyitte nâzım, Ebû Yûsuf’un görüşüne başvurmuştur:

Ṣovuḳlanmaḳ içün ʿużvın yumaḳ yaş s̱evbe bürünmek Degil mekrūh didi Yūsuf biliñ fetvāya bu elyaḳ

Vitir namazında kunut okumanın vacip olduğu görüşünün anlatıldığı 565. beyitte nâzım, İmâm Azam Ebû Hanîfe’nin görüşüne başvurmuştur:

İmām Aʿẓam didi vācib vitir ḳılda ḳunūt eyle

Ḳunūt tekbīrini hem ṣoñ rükūʿ tekbīrini eyle

Bu beyitlerin tümünde nâzım Ebû Hanîfe künyeli Numân bin Sâbit ve talebeleri Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin görüşleri paylaşılmıştır. Ancak bu görüşlerin müelliflerin hangi eserinden alındığı ile ilgili bir bilgi yoktur.

İmâm Azam Ebû Hanîfe’nin kendisi, fıkhî görüşlerini yazmamış, görüşleri öğrencileri tarafından yazılmıştır. İmâm Ebû Yûsuf’un da fıkıh ile alakalı “Kitâbü’l- Harâc” isimli bir eseri varsa da bu eser, malî hukuk ile ilgilidir.233 _{Yine Ebû Yûsuf’un,}

hocaları Ebû Hanîfe ile İbn Ebû Leylâ’nın ihtilâf ettiği konuları zikrettiği “İhtilâfü Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ” ile abdest, gusül, cünüplük, iddet, av ve alışveriş gibi konuların muhtevi olduğu “Kitabü’l-Âsâr” isimli eserleri vardır.234

İmâm Muhammed’in de “el-Mebsût” olarak bilinen “el-Asl”ı, İmâm Azam’ın görüşlerini anlattığı birçok yerde kendi görüşlerini de belirttiği “Câmiu’s-Sagîr”i, rivayet üslubuna başvurmadan doğrudan meseleleri ele aldığı “Câmiu’l-Kebîr”i ve “Mehâric”i vardır.235

Bu durumda Ceceli Müftü İbrahim Efendi’nin görüşlerine başvurduğu İmâm Azam, Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed’in hangi eserlerini kaynak aldığını kesin olarak belirtmek mümkün değildir.

Hangi durumlarda küçük günahların büyük günah hâline dönüşeceğinin anlatıldığı 56. beyitte nâzım, İmâm Gazzâlî’nin İhyâ isimli eserine başvurmuştur:

Bu beş yerde ṣagāʾirler kebīr’olur ḥaẕer eyle Yazılmış tevbe bābında al İḥyā’yı naẓar eyle

233 _{Salim Öğüt, “Ebû Yûsuf”, https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-yusuf, (21.09.2018).} 234 _{Salim Öğüt, a.g.mad.}

235 _{Aydın Taş, “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”, https://islamansiklopedisi.org.tr/seybani-}

İmâm Gazzâlî’ye ait olan bu eser, “dinî, ahlâkî, felsefî, tasavvufî muhtevasıyla İslâm düşüncesinin en dikkat çekici eserlerinden biridir. Dört ana bölümden meydana gelmiş olup altı yılda tamamlanmıştır.”236

Kuyu bahsi ve hangi hayvanların artıklarının suyu kullanmaya mani olup olmayacağının anlatıldığı 206. ve 215. beyitlerde nâzım, Dürer ve Dürr-i Muhtâr isimli eserlere başvurmuştur:

Namāzı hem ḥades̱den ṭuhr’iʿād’it ḳavl-i Muḫtār’da Yedir nān olsa nā-pāke Dürer’de Dürr-i Muḫtār’da Bularıñ artıġı mekrūh-ı tenzīhī olub Muḫtār

Dür’üñ ḥükmi süʾri gibi velākin pāk diri ḥımār

Dürerü’l-Hükkâm, Molla Hüsrev’in kendi eseri olan Gurer’e yaptığı şerh kitabıdır.237 _{“Dürrü’l-Muhtâr”, Şemseddin Muhammed b. Abdullah et-Timurtaşî’nin 16.}

yüzyılda fıkha dair yazmış olduğu Tenvîrü’l-Ebsâr adlı eserinin Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Haskefî tarafından yapılan şerhidir.238 _{Ceceli Müftü İbrahim}

Efendi, manzûmesini yazarken bu iki eserden de faydalanmıştır.

Vâciplerin anlatıldığı 567. beyitte nâzım, Tahavî ve Kerhî’nin görüşlerine başvurmuştur:

Ṭaḥāvī dir eger meclis bir olsa her biri vācib

Didi Kerḫī ziyāde müsteḥabb ancaḳ biri vācib

Gerek Tahâvî’nin gerek Kerhî’nin fıkıhla ilgili birden fazla eseri vardır. Ceceli Müftü İbrahim Efendi’nin, Kerhî’nin239 _{er-Risâle, el-Muhtasar, Şerhu’l-Câmi’i’l-Kebîr,}

Şerhu’l-Câmi’i’s-Sagîr ve el-Câmi’ ile Tahavî’nin240 _{Ahkâmü’l-Ḳur’ân, Me’âni’l-Âsâr,}

Müşkilü’l-Âsâr, el-Muhtasar ve İhtilâfü’l-Ulemâ eserlerinin hangisinden faydalandığı bilinmemektedir.

236 _{H. Bekir Karlıağa, a.g.mad., s. 523.}

237 _{Ferhat Koca, “Molla Hüsrev”, https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-husrev, (21.09.2018).} 238 _{Ahmet Özel, “Haskefî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/haskefi, (21.09.2018).}

239 _{H. Yunus Apaydın, “Kerhî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/kerhi, (21.09.2018).} 240 _{Davut İltaş, “Tahâvî”, https://islamansiklopedisi.org.tr/tahavi, (21.09.2018).}

İman ile ilgili meselelerin anlatıldığı 68. beyitte nâzım, İmâm Matüridî’nin görüşlerine başvurmuştur:

İmām-ı Mātürīdī dir ṣabī-yi ʿāḳile īmān

Olur farż itmese ās̱im daḫi hem yerleri nīrān

Müftü İbrahim Efendi’nin, İmâm Mâtüridînin sayısı onu bulan eserlerinin hangisinden faydalandığı bilinmememktedir.