Vergilendirme

Bağımsızlığın ilk yıllarında Özbekistan, merkezi bir planlı ekonomiden pazar temelli bir ekonomiye doğru kademeli geçişe başlamıştır.1990'lı yılların başlarında, Özbekistan’ın ekonomik durumu çok kırılgan bir yapıya sahiptir, bu yüzden vergi sistemi her şeyden önce mali hedeflerini karşılamaya yönelik olmuştur. Vergi

101

politikası ve vergi idaresi de dahil olmak üzere vergi sistemi, yüksek bütçe açığı ve sözleşme ekonomisi nedeniyle Özbekistan'ın karşı karşıya kaldığı mali zorluklarla başa çıkma araçlarından biri olmuştur (Tanzi ve Tsibouris, 2000:13). Özbekistan vergi sisteminin temelleri, 1991 yılında başlatılan önemli bir dizi vergi reformunun bir parçası olarak atılmıştır. O zamandan beri vergi sistemi birçok kez değiştirilmiştir. Özbekistan, devletin harcamalarını karşılamak için gerekli kaynakların sağlanması ve üretimin gelişimi üzerinde teşvik edici bir etki yaratması için yeni bir vergi sistemi oluşturmuştur. Yeni vergi sisteminin temeli, 1992 yılında yapılan reformlar sonucunda ortaya çıkmıştır (Hodiev, 2009: 62). Vergi sisteminde yapılan em önemli reform, ciro vergisi ve satış vergisi yerine katma değer vergisinin getirilmesi olmuştur. Ekonominin yapısal olarak düzenlemesi ve sosyal programların uygulanması ile ilgili ek maliyetlere duyulan ihtiyaç göz önüne alındığında ilk aşamada Cumhuriyet’in vergi sistemi, vergi tabanını ve vergi oranlarını olabildiğince yükselterek devlet için gerekli gelirleri elde etmeyi amaçlamıştır (Popova, 2010: 52). 1991-1994 ekonomi politikasındaki temel hedef ekonominin çöküşünü, yoksulluğun artmasını ve toplumun katmanlaşmasını önlemek olmuştur (Kornai, 1997:333). Vergi Kanunu ile verginin düzenlenmesi, vergi mükelleflerinin yükünü azaltılması, muhasebe ve ödeme prosedürlerinin basitleştirilmesi düzenlenmiştir. 1998 yılı başında Devlet Vergi Komitesi'nin (DVK) kurulması, tüm vergi mükelleflerinin uyumunu sağlamayı amaçlamıştır.Bu dönemin vergi politikası, işletmeler üzerindeki vergi yükünü hafifletirken vergi gelirlerinin tahsilâtını da aksatmamayaodaklanmıştır. Hükümet, vergi idaresini iyileştirme ve kamu harcamalarını rasyonelleştirme çabalarını sürdürmüştür. Ayrıca kamu ve özel sektördeki denetim standartlarını ve mali yönetimi geliştirmek için programlar yapılmıştır. Vergilerin toplanması, öncelikli olarak doğrudan Kamu Görevlisine bağlı olan DVK ve Devlet Gümrük Komitesi'nin (DGK) sorumluluğu altında olmuştur. Vergilerin % 90'ından fazlası DVK tarafından toplanmaktadır ve bunlar, kâr vergisi, gelir vergisi, KDV, tüketim vergisi, ekoloji vergisinden elde edilen gelirleri kapsamaktadır. Ayrıca, Özbekistan Cumhurbaşkanı, ekonomi ve hizmetlerin öncelikli sektörlerinin geliştirilmesi için ek vergi teşvikleri sağlamıştır (Mansurov ve Oybekova, 2011: 30). 1998’de, yetkililer dünya pamuk fiyatlarındaki düşüş sonucunda pamuk tüketim vergisini ortadan kaldırmıştır. Bu değişikliklerin vergi gelirleri üzerindeki etkisini telafi etmek için, 1998 ve 1999 yıllarında tüketim vergisi

102

oranları (özellikle enerji ürünleri) ve KDV oranı artırılmıştır (Karimov, 2008: 75). Özbekistan’da denetimler devlet tarafından yapılmaktadır. Denetimler “İktisadi Varlıkların Faaliyetinin Devlet Kontrolü Üzerine” Kanunu'na dayanmaktadır. Kontrol Organları Koordinasyon Kurulu, tüm bakanlıklardan üst düzey üyelerden oluşur ve anket projelerini onaylayan organdır. Bu nedenle vergi denetimi de söz konusu yasaya uygun olarak yapılmaktadır. İşletmelerin seçiminde nihai karar alma hakkı Devlet Vergi Komitesi'ne değil ilgili Konseye aittir.Vergi Kanunu, Özbekistan'da tahsil edilen vergi ve zorunlu ödemelerin temel prensiplerini ve daha önce her bir vergi için özel talimatlarla belirlenmiş olan hesaplama ve ödeme konusunda pratik rehberliği birleştirmiştir.Özbekistan'ın vergi sistemi ülkenin reform seyri doğrultusunda gelişmiştir ve modern vergi sisteminin unsurları, idari ve kurumsal kapasite ardışık adımlarda gelişmiştir (Vazques ve Nab, 2003: 23). Özbekistan ekonomisinde vergi sistemi, vergi oranlarını ve tabanlarını nesnel olarak tanımlamak için kurallar belirleyen yasalara dayanır ve geliri olabildiğince eşit bir şekilde dağıtmak en önemli hedefidir. Vergi sistemi, başarısız işletmelerin vergi yerine ücretleri ödemelerine ve ekonomik faaliyetlerini teşvik etmesine izin vererek zayıf işletmeleri canlı tutan ve istihdamı sürdürmeyi hedefleyem bir yapı olarak görülmektedir (Kaufman ve Hardt, 1993:471). Vergi politikasının öncelikli alanlarından biri, ekonomik varlıkların vergi yükünü azaltarak üretimin gelişmesini sağlamaktır. Vergi oranlarının düşürülmesiyle vergi tabanının iyileştirilmesi ve vergi avantajlarının gözden geçirilmesi gerekmektedir ve aynı zamanda vergi yükünün hesaplanması için kullanılan yöntemin iyileştirilmesi yönünde reformlar gerekmetedir. Bazı yönlerden vergi sistemi planı ekonomi ve sosyal politika için anahtar araç olarak geliştirilmiştir (Luong, 2003: 12). Özbekistan vergi politikası, doğrudan vergi oranlarını düşürmeyi, dolaylı vergileri optimize etmeyi ve yeniden üretilemeyen doğal arazi ve su kaynaklarının verimli ve dikkatli bir şekilde kullanılmasını içeren kaynak ödemelerini kapsar. Vergi mevzuatı uyarınca, vergi indirimi ve diğer zorunlu ödemeler, tahsis edilen fonların belirli amaçlarla gönderilmesi koşuluyla verilmiştir. Bu tür fonların kötüye kullanılması durumunda, istismar tutarı, öngörülen şekilde ceza ile bütçede tahsil edilmektedir (Dekhanov, 2011: 23). Ülke ekonomisinin liberalleşmesi bağlamında mevcut vergilerin artırılması ve vergilendirilebilir tabanın en üst düzeye çıkarılması amacıyla vergi teşvikleri sayısının azaltılması, sistemleştirilmesi ve vergi oranlarının optimizasyonu

103

gerekmektedir. Ekonominin modernleştirilmesinin önceliği gereğince, vergi yükü keskin bir şekilde azaltılmakta, yatırım teşvikleri sistemi aracılığıyla işletmelerin teknik donanımlarının iyileştirilmesi teşvik edilmekte, küçük ve özel işletmeler için vergilendirme sisteminin basitleştirilmekte, iyi niyetli mükellefler makul olmayan müdahalelerden korunmaktadır. Gelir vergisi ve emlak vergisi için vergi muafiyetleri ve tek vergi oranının düşürülmesi diğer uygulamalardır. İhracatçıların yanı sıra mamul mal üreten yabancı yatırımları olan işletmeler de KDV hariç her türlü vergi ve harçtan muaf tutulmuştur (Cornia, 2003:228). Özbekistan'ın modern vergi politikası, ekonomik kalkınma hedeflerini karşılamakta ve ekonomik varlıklar üzerindeki vergi yükünü azaltarak, makroekonomik istikrarı ve yüksek GSYH büyüme oranları sağlamaktadır. Sistemde hem vergi makamlarının hem de vergi mükelleflerininsorumluluğu artmıştır. Aynı zamanda, Özbekistan'ın aşırı vergi yükü ve modernizasyon süreçleri ile ilgili sorunları vardır. Vergi tercihleri, üretim sürecinde yüksek ve kaynak tasarrufu sağlayan teknolojilerin kullanılmasını teşvik etmiştir. Vergi yükünü azaltmak, tamamlanmış ürünlerin üretim maliyetini önemli ölçüde azaltacak, sermaye finansmanı için ek kaynaklar bırakarak maliyetlerin oranını azaltacaktır. Bu politika belirli bir sektöre vergi ayrıcalığı getirerek, bu sektöre yatırımları daha cazip hale getirmekte, yeni sermaye akışı hızlanmakta ve bunun sonucu olarak zaten var olan sanayi ve ticari varlıkların piyasa değeri artmaktadır (Erkinovna, 2017: 71).

• Özbekistan'da açık ihracat vergileri yoktur. Ancak, doğal gaz gibi bazı mallarda sadece iç pazarda satıldıklarında değil, aynı zamanda desteklendiklerinde de bir tüketim vergisi alınmıştır. Özbekistan'da üç tip ithalat vergisi vardır (Gale ve Potter, 2002:137):

• İthalatta gümrük vergileri

• Yurt içinde üretilen mallara değil ithal edilen mallara uygulanan veya ithal edilen mallar için yurt içinde üretilen mallara daha yüksek tüketim vergileri • Ve ithal edilen araçlar üzerindeki Karayolu Fonu vergisidir

Ayrıca daha fazla teknolojik yenilenmenin yanı sıra trafik, mühendislik ve iletişim altyapısının gelişimi tarımsal sanayi kompleksinin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Gıda dışı tüketim malları üreten işletmeler için 1 Ocak 2018 tarihine kadar gelir vergisi, emlak vergisi ve Cumhuriyet Yol Fonu için zorunlu kesintiler ödemeden muaftır. Vergi politikası kavramı ile öngörülen teşvik tedbirlerinin uygulanması, ülke

104

ekonomisi üzerindeki vergi yükünün daha da azaltılmasını sağlanmıştır (Niyazmetov, 2018: 61). Ülkenin mevzuatı, anti-damping ve telafi edici görevler öngörmektedir, ancak bu söylem uygulamada yer bulmamıştır. İhracatçılar için bir dizi vergi ayrıcalığı vardır. Toplam vergilerin % 30'undan fazlasını oluşturan ihracatçı firmalar için kar ve emlak vergileri oranları yarıya indirilmiştir. Toplam çıktılarının en az %80'ini sabit para birimi ile satan tekstil firmaları emlak vergisinden muaftır (Dekhanov, 2011a: 25). 1 Ocak 2018 tarihine kadar tekstil işletmeleri için emlak vergisimuafiyeti uzatılmış, motorlu taşıt alanında faaliyet gösteren küçük işletmelerde çalışan sayısı 20'den 50'ye çıkarılmıştır. Kurumsal yönetim sistemindeki piyasa prensiplerini ve yaklaşımlarını tanıtmaya yönelik tedbirler, yönetim personeli olan anonim şirketlerin yabancı çalışanlarına yönelik vergi teşviki yapılmıştır. Bu tür çalışanlar, tek bir sosyal ödemenin ve kişisel gelir vergisinin ödenmesinden muaf tutulmuştur.Mobil iletişim hizmetleri sunan şirketlerin kârlılık düzeyine dayalı olarak artan vergiler, vergi sisteminin hem mali hem de sosyal işlevlerinin güçlendirilmesinde rol almaktadır (Ibragimova, 2018:4).