Döviz Kuru

Özbekistan, ihracat ve ithalat pazarlarının sıkı kontrolleri ile bağlantılı olarak bölümlere ayrılmış bir döviz piyasasına sahip ve çoklu döviz kurusistemine sahip az sayıdaki geçiş ülkesinden biridir. Döviz rejimi, geçiş sürecinde devletin baskın bir rolüne vurgu yapan “Özbek kalkınma modeli”temel taşı olmuştur. Daha temel olarak bu sistem özellikle mali alanda, piyasa reformlarının genel eksikliğini ortaya çıkarmıştır ( Zeng, 2014: 47). Özbekistan'da döviz kuru politikası üç döneme ayrılmaktadır: 1993 ile 1996 arasındaki dönem, 1996 ile 2000 arası dönem ve 2000 sonrası dönemdir. Özbekistan Hükümetiilk dönemde, öncelikle Kasım 1993'te, Rus Rublesi için 1:1 oranında geçici bir para birimi olan “soda-kupon” u piyasaya sürmüştür. 1993-1994'te Hükümet, ülkedeki döviz kuru piyasasını geliştirmek için birkaç önemli önlem almıştır. Temmuz 1994'te, tam değerli ulusal para birimi “Som”, 1: 1000 oranında, soda kuponunave 7: 1'den ABD dolarına eşitlemiştir. Gelecek üç ay UZS döviz kuru 11-12 UZS / USD seviyesinde dengelenmiştir(Olimov ve Sirajiddinon 2008:5 ).

İkinci dönemde, yerli üreticilerin yabancı rekabetten korunması için bir ithalat ikamesi stratejisi uygulanmıştır.1996'nın sonlarında, düşük ihracat gelirleri sonrası Hükümet, paranın dövize dönüştürülebilirliğini sınırlandıracak ve dönüştürülebilecek miktarını azaltacak önlemler almıştır. Hükümet düzenli olarak kamusal ve ticari piyasalara döviz arz ve talebini kontrol ederek müdahale etmiştir (Ghura ve Grennes, 1993:158). Sermayenin ve öncelikli tüketim mallarının ithalini sübvanse edilmek amacıyla ihracat sektörlerine (pamuk ve altın üretimi) vergi uygulanmasında aşırı değerlenmiş bir döviz kuru politikası uygulanmıştır. Sonuç olarak, döviz kuru için yasada belirtilmeyen bir önleme başvurulmuştur. Resmi oran ihracattan elde edilen gelirleri, belirli sermaye malları ve tüketim malları ithalatı, devlet alımları ve devlet garantili borçların ödenmesini sağlamak için kullanılmıştır (IMF, 2000). Serbest

90

döviz piyasasının olmaması döviz kuru ve para politikaları arasındaki koordinasyonun bir sonucu olarak, fiili oran ve paralel piyasa oranı arasındaki fark kademeli olarak artırmıştır. Diğer yandan döviz politikasının; nispi fiyatlardaki çarpıklıklar, doğrudan yabancı yatırımların sınırlanması, ihracatçıların sübvansiyonu, piyasanın tekelleşmesive makroekonomik istikrarın sağlanamaması gibi olumsuz sonuçları vardır. Ülkenin kur politikasının hedefleri açıktır: Resmi ve tekil piyasa döviz kurları arasındaki farkın azaltılması, hem döviz alım satımı hem de satışın serbestleştirilmesi ve ihracatı teşvik etmektedir (Hausmann, Panizza ve Rigobon, 2004: 24). Reel döviz kuru ekonominin uluslararası rekabet gücünün temel göstergelerinden biridir ve bu nedenle, bir ülkenin dış ticaret gelişmeleri üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. Reel döviz kuru hareketleri ihracat ve ithalat üzerinde kalıcı bir etkiye sahiptir (Luong, 2003: 12). Geçiş ekonomileri daha az gelişmiş finansal piyasalara sahiptir, dolayısıyla makroekonomik değişimlere uyum sağlama maliyeti gelişmiş ülkelerdekinden daha yüksektir. Bu nedenle, döviz kuru oynaklığının ticaret üzerinde büyük bir etkisi vardır (Bailey, Tavlas ve Ulan, 1987: 229). 1994 yılında Özbekistan'ın döviz kuru sistemindeki yapısal ve istikrarlı gelişmeler, ülkenin piyasa odaklı reformlarını hızlanmasına ve finansal politikalarının gevşemesine neden olmuştur. Bu önlemler, makroekonomik performansı ve döviz kuru sistemini önemli ölçüde iyileştirmiştir. 1996'dan sonra, ülkedeki kur politikalarıdöviz ikamesi stratejisini teşvik etme hedefine yönelmiştir. Bu bağlamda radikal “şok terapisi” reformları kavramının aksine Özbekistan, döviz kuru politikasındaki değişimlerde daha ihtiyatlı adımlar atmıştır. Bu aşamada hükümet yeni ekonomik düzene geçişte istikrarın ön planda tutulduğu ve sanayi sektörünün canlandırmasında endüstrileri ithalata teşvik ettiği bir “kademeli geçiş” tercihi kabul edilmiştir (Thurman ve Lundell, 2001: 32).

Döviz kurunun 2003 yılında birleştirilmesinden sonra, Özbekistan'daki makroekonomik politikanın ihracat faaliyetlerini desteklemesi amaçlanmıştır. Yurtiçi gayrisafi hasıladaki sanayinin payını artırmak ve imalat sektörlerini güçlendirmek için makine ve teçhizat ithalatıserbest bırakılmıştır. Bu amaç diğer sektörlerde de ithal ikame stratejisinin yürütülmesine yol açmıştır. Bu nedenle politika yapıcılar için döviz kuru oynaklığı ihracat politikalarının geliştirilmesi, ithalat operasyonlarının istikrara kavuşturulmasındave ticaret politikaları yaratmadaki etkisini analiz etmesi

91

açısından çok önemlidir (Arize, Osang ve Slottj, 2000: 15). Ulusal para biriminin döviz piyasalarında dövize dönüştürülebilmesinin zorluklarını çözmek için ulusal paranın devalüasyonlarına izin vermek suretiyle çoklu döviz kurunun birleşimine ihtiyaç duyulmuştur. Ekim 2003'te IMF'nin VIII. Maddesini kabul ettikten sonra Özbekistan, döviz piyasasınıserbestleştirme sürecini IMF’yeolan yükümlülüklerini yerine getirmek için hızlandırmıştır. Özbekistan Merkez Bankası (ÖMB), döviz piyasasında döviz talebine birçok sınırlama getirmiştir. Döviz Menkul Kıymetler Borsası döviz işlemlerine daha aktif katılarak döviz arzını artırmıştır (Bakhromov,2011: 151 ). 2014 yılı, ulusal paranın istikrarını sağlamak ve ihracat rekabet gücünü korumak amacıyla Özbekistan Merkez Bankası, ABD doları karşısında aşamalı devalüasyon politikasının uygulanmasına devam etmiştir.Döviz kurunun hedef koridorda kalması için Merkez Bankası, bankalar arası döviz alım satımı üzerinden ABD Doları ve Avro alım satım işlemleri gerçekleştirmiştir. 2014 yılı sonuçlarına göre, Merkez Bankası'nın döviz piyasasındaki döviz işlem hacmi 2013 yılında da devam etmiş ve 4,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Sonuç olarak, 2014 yılında yurt içi bankalar arası döviz piyasasında ABD Doları cinsinden nominal döviz kuru 2013 yılına göre %10.0'a gerilemiştir (Karshibaev 2015: 339).

Şekil 3.4. Özbekistan’ın Döviz Rezervlerinde Yaşanan Gelişmeler Kaynak:http://data.isdb.org.

Şekil 3.4’de 1995-2021 yılları arasındaki dönemde döviz kurunda yaşanan gelişmelergösterilmektedir.1996'nın sonunda konvertibilite kısıtlamalarının getirilmesinin ardından üç yıl boyunca Özbekistan’da döviz işlemleri iki resmi pazarda gerçekleşmiştir. 2000 yılından sonra toplam girişler düşük mal fiyatları (özellikle altın ve pamuk için) aşırı değerlenmiş resmi döviz kuru, konvertibilite

92

kısıtlamaları nedeniyle düşmüştür. Ayrıca iş ortamının genel olarak kötüleşmesi sonucunda ihracatta ve doğrudan yabancı yatırımlarda da bir düşüş olmuştur (Rosenberg ve Zeeuw, 2001:4). (Tsereteli, 2018: 15 ).