Demografik Yapı

Özbekistan’ın belirli bir sosyal-ekonomik gelişimini tanımlayan en önemli özelliklerden biri de demografik yapısıdır. Özbekistan, yüksek doğum oranı ve doğal nüfus artışı olan ülkeler arasındadır. Buna bağlı olarak tüm Orta Asya ülkelerinin en kalabalık nüfusuna sahip olup, dünya nüfusunun %0,4’üne karşılık gelen Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri arasında üçüncü sırada yer almaktadır. Son on yılda, nüfusu yılda %1,2 oranında artmaktadır. Bu eğilim, ekonomik büyümenin

32

dinamiğine daha fazla dikkat edilmesini ve istihdam sorunlarının ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Özbekistan Cumhuriyeti'ndeki ortalama nüfus yoğunluğu km başına 59,4 kişi düşmektedir. Nüfus yoğunluğu Fergana Vadisi'nde en yüksek düzeydedir (km başına 400 nüfus). Özbekistan’ın demografisi, özellikle devlet korumasına ihtiyaç duyan çocuklar, gençler ve emeklilerden oluşmaktadır. Bu oranlar 2006'da %41,1 seviyesinde gerçekleşmiştir. Bunlar en hassas nüfus tabakalarıdır (Sargutan, 2016: 2110).

Şekil 2.1.Özbekistan Nüfusu Kaynak:http://countrymeters.info

Şekil 2.1 ‘de Özbekistan’ın 1991-2017 yılları arası nüfusu gösterilmektedir. Bağımsızlığını kazandıktan sonra Özbekistan nüfusu sürekli bir artış göstermiştir. Buna göre ülkede nüfus yapısı doğum oranları yüksek, ölüm oranları ise düşüktür. 1991 ‘den 2001 kadar büyüme hızının yılına kadar önemli ölçüde azaldığını görmek mümkündür. Bu durum doğum oranındaki azalma ile karakterizedir. 2015 itibari ile 30.575.817 nüfusa sahip olan Özbekistan, bir önceki yıla göre %1.49 oranında bir artış göstererek 2016’da 31.032.925 milyon kişi olmuştur. 2016 yılı boyunca Özbekistan nüfusunun 463.942 kadar artarak 2017'in başında 31.496.867'ye ulaşmıştır. 2017 yılında doğal nufüs artışı pozitif olmuştur. Özbekistan'ın nüfusu, dünyadaki toplam nüfusun % 0,43'ünü temsil etmektedir. Özbekistan’da nüfusunan bakıldığında ortalama yaşam süresi 63,7 yıldır (Khudaybergenovich, 2016: 290).

33

Şekil 2.2. Özbekistan’ın Kentsel Nüfusu Kaynak:https://data.worldbank.org/

Şekil 2.2’ de Özbekistan’ın kentsel nüfusu gösterilmektedir. 1991-2005 yılları arasında kent nüfusu’nun oranları azalış görülmektedir (Çığır, 2010: 77). 2017'de Özbekistan için kentsel nüfus % 50,6’dır. Özbekistan'ın kentsel nüfusu 1991'de % 36,1'den, 2017'de % 50,6'ya yükselmiş ve yıllık ortalama % 0,69 oranında artmıştır.

Şekil 2.3.Özbekistan’ın Kırsal Nüfusu Kaynak:https://data.worldbank.org/

Şekil 2.3’ te Özbekistan’ın Kırsal Nüfusunu göstermektedir. Kırsal alan da nüfusun artışını etkileyen birçok nedenler vardır. Bunlardan biri kırsal yaşamda temel geçim kaynağı olarak tarım ve hayvancılığın ön planda olmasıdır (Dönmez,1973: 26). Bu nedenle tarım ve hayvancılığın gelişmiş olduğu yerlerde nüfus oldukça yoğundur. Genel olarak dünyada kırsal nüfusun az olduğu dönemde, Özbekistan’da 2009-2011 yılları arasında kırsal nüfus oranının en yüksek olduğu zaman dilimdir.

34

Özbekistan, kent ve köy nüfusuna bakıldığında, köy nüfusunun yüksek olduğu bir ülkedir. Buna göre ülke nüfusunun yaklaşık olarak %60’ı hayatını köyde sürdürürken, %40’ı ise hayatını kentte sürdürmektedir.1990 ile 2000 yılları, Özbekistan nüfusunda en fazla artışın yaşandığı zaman dilimidir. Bu artışın temel nedeni, 1991’de bağımsızlığını kazanan Özbekistan’a ülke dışında yaşayan nüfusun kalıcı olarak geri dönmesidir. Sonuç olarak Özbekistan nüfusunun sürekli artış içinde olduğu grafiklerde açıkça görülmektedir. Bu nüfus artışlarına baktığımızda köy ve kentsel nüfusundaki artışın paralel şekilde olduğu görülmektedir (Çığır, 2010:104). Özbekistan’ın emeklilik sistemi, modern ekonomide sosyal koruma enstitüsünün bir kolu olarak kurulmuştur (Ionescu: 2013: 11). İnsanların ortalama yaşam beklentisi, çalışma kapasitesine sahip kişilerle karşılaştırıldığında, kişi sayısında önemli bir artış ve sosyal güvencenin sürekli olarak gelişmesi, başta sosyal güvenlik olmak üzere tüm kurumlarda ilerlemenin gerekliliğini doğurmaktadır (Rakhmonov, 2016: 80). Özbekistan'ın yasal emeklilik sistemi, iki ayaktan oluşmaktadır: “ödediğiniz kadar öde” (ÖDÖ) tanımlı fayda emeklilik planı ve diğeri ise zorunlu finanse edilmiş tanımlanan katkı planıdır. Mevcut yasaya göre ÖDÖ programı, yaşlılık gelirlerinin sağlanmasında, emekli maaşı gelirlerinin çoğunun muhasebeleştirilmesinde baskın bir rol oynamaktadır (Bakhtiyor ve Shadiev, 2003: 4). Yeni uygulamaya konulan finanse edilen sütunun özelliği, devlete ait bir ticari banka olan Özbekistan Halk Bankası tarafından tamamen sahiplenilmesi ve yönetilmesidir. 2004 yılında parlamento tarafından onaylanan “Özbekistan Cumhuriyeti Vatandaşları için Toplu Emeklilik Karşılığı” kanunu, özel mülkiyete ait emekli maaşı düzenlemelerinin kurulmasını özellikle yasaklamaktadır(Khasanbaev ve Pfau, 2009: 76).

Özbekistan'daki sağlık sistemi, düşük-orta gelirli bir ülke olarak sosyo-ekonomik gelişim düzeyi ile orantılıdır. Hükümet, birinci basamakta sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesine, sağlık hizmeti ağlarının modernleştirilmesine ve sağlık harcamalarının verimliliğinin artırılmasına odaklanan önemli sağlık reformlarının gelişimini desteklemektedir. Nihai hedef, nüfusun temel sağlık göstergelerini iyileştirmektir ve bu hedefe doğru önemli adımlar atılırken, daha fazla ilerleme sağlamayı hedeflemiştir. Dünya Bankası, Özbekistan'ın sağlık sektörüne güçlü destek sağlamaktadır. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde reformlar, 1998–2011 yıllarını

35

kapsayan iki yatırım projesi olan I.Sağlık ve II. Sağlık ile desteklenmiştir. Bu projeler, birinci basamak sağlık hizmetlerinin kalitesini ve maliyet etkinliğini artırmıştır. Genel uygulama ve aile hekimliği ile ilgili 10 aylık doktor eğitim kursları kurulmuştur. II. Sağlık projeleri, 2012 yılında başlatılmıştır ve ikincil sağlık hizmetlerinin geliştirilmesine odaklanmaktadır (Rosen, Swink, Meyer ve Schuster, 2017: 141).

Özbekistan’ın eğitim sistemi, düşük gelirli gruptaki ülkeleri geride bırakmaktadır. Özbekistan'daki öğrenci-öğretmen oranları yüksek gelirli ülkelerdekine göre daha orantılıdır ve ilköğretimde cinsiyet eşitliği başarılı şekilde uygulanmaktadır. Ulusal bütçenin tahmini % 35'i eğitim harcamalarına gitmektedir. Özbekistan'da dokuz yıllık orta öğretim zorunlu ve ücretsizdir. Okul öncesi eğitim, devlet ya da özel eğitim kurumlarında ve ayrıca aile içinde altı-yedi yaşına kadarki çocuklara sunulmaktadır. 2012 yılında Özbekistan, Eğitim Sektörüne üye olma sürecinin bir parçası olan 2013-2017 Eğitim Sektör Planını (ESP) hazırlayarak önemli bir adım atmıştır. ESP, Hükümetin ikinci ulusal yoksulluk azaltma stratejisi olan ve sürdürülebilir büyümeyi, istihdamı, sağlığı ve eğitimi desteklemeyi amaçlayan 2013- 2015'in Refah İyileştirme Stratejisi'nden (RİS) kaynaklanmaktadır. Okulöncesi eğitimde amaçlanan, çocukların sağlık ve kişilik konusundaki eğitimlerini okulda öğrenmeye hazırlayarak uygun şekilde gelişmesini sağlamaktır (Barnoevich ve Sadik, Isakulovich, 2015:1996).