Hz. Peygamber savaş için hazırlıklarını tamamladığında kendisi savaştan dönünceye kadar İslam devletinin icraatlarında aksama ol-maması ve başşehrin güvenliğinin tesisi için kendi yerine bir vekil ta-yin ederdi. Tata-yin edilen bu kişi devlet başkanının vekili sıfatıyla işleri hallederdi. Bu uygulama sadece savaş zamanlarına has bir durum değildi. Hz. Peygamber herhangi bir sebeple Medine dışına çıkacağı zamanlarda da yerine bazen bir bazen de iki vekil bırakırdı.478 Devlet
II, 303; Safedi, el-Vafi bi’l-Vefeyât, XIV, 117; İbn Hacer, el-İsabe, II, 454; Zirikli, A’lam, III, 41.
471 İbn Kuteybe, el-Mearif, I, 302; İbn Sa’d, Tabakât, VII, 26; İbn Hibban, Sikat, III, 142; İbn Abdilber, el-İsti’âb, II, 560.
472 İbn Hişam, es-Sire, II, 565; Taberî, Tarih, XI, 541; İbn Sa’d, Tabakât, VII, 26; İbn Abdilber, el-İsti’âb, II, 560; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe II, 303; Safedi, el-Vafi bi’l-Vefeyât, XIV, 117; İbn Hacer, el-İsabe, II, 454.
473 İbn Sa’d, Tabakât, VII, 26; İbn Hacer, el-İsabe, II, 454.
474 İbn Hacer, el-İsabe, II, 482.
475 Himyeri, el-İktifa, II, 391; Taberî, Tarih, III, 376; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 107;
İbnü’l-Esir, el-Kâmil II, 242; İbn Kesir, el-Bidaye, VI, 385; Muhammed Rıza, Ebû Bekir, I, 73-172.
476 İbn Kesir, el-Bidaye, VI, 387.
477 Halit Özkan, “Zibrikân b. Bedr”, DİA, IV, 396.
478 Kettani, Hz. Peygamber’in Yönetimi, Çev. Ahmet Özel, İstanbul, 2003, İz Yayıncılık, I, 484-486; Mustafa Ağırman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları, İstanbul, 1994, IV, 63.
başkanının Medine dışına çıkışında yerine vekil bırakma uygulaması Hz. Ebû Bekir zamanında da uygulanmış, halife savaş ya da hac için Medine’den ayrıldığında işleri düzenlemesi için kendi yerine vekil tayin etmiştir. 479
1. Sinan ed-Damrî
Sinan ed-Damri.480 Hz. Ebû Bekir halife olunca Araplar irtidat ettiler. Hz. Peygamber’in ashabı, Hz. Ebû Bekir’e şöyle söylediler;
“Zekât vermemelerine razı ol!” O da şöyle cevap verdi: “Resulullah’a verdikleri bir yıllık zekâtı bile bana vermezlerse onlarla savaşırım.”
Bunun üzerine zekât vermek istemeyen ve dinden dönenlerle savaşma kararı alındı.481 Hz. Ebû Bekir bu amaçla Zil’kassa’ya doğru harekete geçti. Medine’den ayrılmadan önce Damra kabilesinden Sinan ed-Damri’yi Medine’ye idareci tayin etti.482
2. Hz. Osman
Hicretin on ikinci yılında Hz. Ebû Bekir başkanlığında hac ya-pıldı. Bu yıl hac emirliğini ise Hz. Ömer yürüttü. Diğer bir rivayete gö-re de Abdurrahman b. Avf bu işte gögö-revlendirildi. Hz. Ebû Bekir Medi-ne’den hac amacıyla ayrıldığında vekil olarak Hz. Osman’ı bıraktı.483
3. Katade b. Nu’man
Katade b. Nu’man b. Zeyd b. b. Sevad b. Ka’b b. Hazrec Zafer b.
el-Evsi el-Zaferi.484 Ebû Saîd el-Hudri’nin anne bir kardeşidir.485
479 İbn Hacer, el-İsabe, III, 160; Safedi, el-Vafi bi’l-Vefeyât, XV, 281; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, II, 563; İbn Abdilber, el-İsti’âb, II, 659; Halife b. Hayyât, Tarih, I, 101, 122-123; Zehebî, Tarihu’l-İslam, III, 121; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 286; Zehebî, Siyeru A’lam, II, 366.
480 İbn Hacer, el-İsabe, III, 160; Safedi, el-Vafi bi’l-Vefeyât, XV, 281; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, II, 563; İbn Abdilber, el-İsti’âb, II, 659.
481 Halife b. Hayyât, Tarih, I, 101.
482 İbn Hacer, el-İsabe, III, 160; Safedi, el-Vafi bi’l-Vefeyât, XV, 281; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, II, 563; İbn Abdilber, el-İsti’âb, II, 659; Halife b. Hayyât, Tarih, I, 101, 122.
483 İbnü’l-Esir, el-Kâmil, II, 247; İbn Haldun, Tarih, II, 514; Muhammed Rıza, Ebû Bekir, I, 96.
484 Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, IV, 114; Fesevi, el-Marife ve Tarih, I, 320; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 333; İbn Sa’d, Tabakât, III, 345; Halife b. Hayyât, Tabakât, I,
rın annesi Enise bnt. Kays en-Neccariye’dir.486 Akabe biatına katılan Katade b. Nu’man, Bedir, Uhud ve Huneyn Savaşında da bulunmuş-tur.487 Bir rivayete göre Bedir,488 diğer bir rivayete göre Uhud Savaşın-da489 gözünden yaralandı ve gözü yuvasından dışarı çıktı. Onu bu ha-linden haberdar olan Allah Resulü, elleri ile onun gözünü yerine koy-du. Katade bu olaydan sonra o gözü ile ilgili hiçbir problem yaşama-dığını bildirdi.490
Mekke’nin fethi günü Beni Zafer’in sancağını taşıyan Katade, görevlerine sonraki dönemde de devam etti.491 Hz. Ebû Bekir hicri 12.
yılda hac yapmak için Medine’den ayrılınca yerine ensardan Evs kabi-lesine mensup olan Katade b. Nu’man ez-Zaferi’yi idareci olarak
148; Buhari, Tarihu Kebîr, VII, 184; İbn Hibban, Sikat, III, 344; İbn Naim, Marifet’ü-Sahabe, IV, 2338; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 1274; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 269; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 370; İbn Hacer, el-İsabe, V, 317; Belâzurî, Ensâb, I, 241.
485 Vâkıdî, Megâzî, II, 585; Süheyli, Ravdü’l-Unüf, VI, 32; Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, X, 17; Fesevi, el-Marife ve Tarih, I, 320; Taberî, Tarih, XI, 525; Zehebî, Tari-hu’l-İslam, II, 194; İbn Kesir, el-Bidaye, VII, 159; İbn Sa’d, Tabakât, III, 345; Halife b. Hayyât, Tabakât, I, 148; İbn Hibban, Sikat, III, 344; İbn Naim, Marifet’ü-Sahabe, IV, 2338; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 275; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 370;
Zehebî, Siyeru A’lam, IV, 11; İbn Hacer, el-İsabe, V, 317.
486 İbn Sa’d, Tabakât, III, 345; Halife b. Hayyât, Tabakât, I, 148; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 273; İbn Hacer, el-İsabe, V, 317.
487 İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 333; İbn Sa’d, Tabakât, III, 345; İbn Naim, Marifet’ü-Sahabe, IV, 2338; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 1275; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 269-275; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 370; İbn Hacer, el-İsabe, V, 317.
488 İbn Kesir, el-Bidaye, III, 356; Makrizi, İmtau’l-Esma, XI, 333; Zehebî, Tarihu’l-İslam, II, 193-194; İbnü’l-Esir ve İbn Hacer onun Bedir, Uhud ve Hendek Savaşlarında ya-ralandığını rivayet edenlerin olduğunu söylemektedir. Bkz. İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 370; İbn Hacer, el-İsabe, V, 317-318.
489 Süheyli, Ravdü’l-Unüf, VI, 33; Uyunu’l-Eser, II, 22; İbn Kesir, el-Bidaye, IV, 38;
Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, II, 298; Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, IV, 114; İbn Sa’d, Tabakât, III, 345; İbn Hibban, Sikat, III, 344; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 1275;
Belâzurî, Ensâb, I, 241; İbn Hazm, Cemheret’ü Ensâbü’l-Arab, I, 343.
490 Süheyli, Ravdü’l-Unüf, VI, 33; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, II, 22, 37; İbn Kesir, iki rivayeti de vermektedir. İbn Kesir, el-Bidaye, III, 356, IV, 38; Makrizi, İmtau’l-Esma, XI, 333; Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, I, 249, II, 298; Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, IV, 114; Taberî, Tarih, II, 516; İbn Sa’d, Tabakât, III, 345; İbn Hibban, Sikat, III, 344; İbn Naim, Marifet’ü-Sahabe, IV, 2338; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 1275; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 275-280; Belâzurî, Ensâb, I, 241; İbn Hazm, Cemheret’ü Ensâbü’l-Arab, I, 343.
491 İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 333; İbn Sa’d, Tabakât, III, 346; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 274.
tı.492 23 yılında 65 yaşında iken vefat eden Katade’nin namazını Hz.
Ömer kıldırdı ve onu kardeşi Ebû Saîd el-Hudri’nin yanına defnetti.493 4. Abdullah ibn Ümmi Mektum
Abdullah494 (Amr) b. Kays b. Zâide el-Kureşî el-Amirî’nin495 İslâmiyet’ten önce adının Huseyn olduğu, Rasûlullah’ın kendisine Ab-dullah ismini verdiği söylenmektedir. Ümmi Mektûm, annesi Atike bint Abdullah el- Mahzûmiyye’nin künyesi olup ona nispetle İbn Üm-mi Mektûm diye tanınıyordu.496 Nesebi konusunda farklı görüşler ol-makla birlikte babası Kays, Kureyş kabilesinin Amir b. Lüheyoğulları koluna mensup olup, Hz. Hatice’nin dayısının oğludur.497
4.1. Hz. Peygamber Dönemindeki Görevleri
Abdullah İbn Ümmi Mektum, Mekke de İslamiyet’i kabul eden-lerden biridir. O, Medine’de Hz. Peygamber’e müezzinlik de yapıyor-du.498 İslam’ın ilk yıllarında Müslüman nüfusun az olduğu ve özellikle savaşabilecek kişilere ihtiyaç duyulduğu gerçeği göz önünde bulundu-rulursa, her sahabenin en iyi şekilde yönlendirilmesi ve mümkün olan en verimli şekilde kullanılması icap etmekteydi. Şüphesiz ki insan yö-netme ve işi ehline verme konusunda uzman olan Hz. Peygamber’in bu durumu göz ardı etmesi pek muhtemel gözükmemektedir. Bundan dolayıdır ki Hz. Peygamber sefere çıkarken Ümmi Mektum gibi
492 Halife b. Hayyât, Tarih, I, 123; Zehebî, Tarihu’l-İslam, III, 121; İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, XLIX, 286; Zehebî, Siyeru A’lam, II, 366.
493 İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 333; İbn Kesir, el-Bidaye, VII, 159; İbn Sa’d, Ta-bakât, III, 346; Halife b. Hayyât, TaTa-bakât, I, 148; İbn Hibban, Sikat, III, 344; İbn Naim, Marifet’ü-Sahabe, IV, 2338; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 1276; İbn Asakir, Tari-hu Dımeşk, XLIX, 289; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 370; İbn Hacer, el-İsabe, V, 318;
Belâzurî, Ensâb, I, 241.
494 İsmi konusunda ihtilaf vardır bazıları Abdullah derken bazılar Amr olduğunu söylemektedir. Detaylı bilgi için bkz. İbn Sa’d, Tabakât, IV, 154; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 251; Zehebî, Siyeru A’lam, III, 219.
495 İbn Hazm, Cevami’u-Sire, I, 23; Taberî, Tarih, XI, 564; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 348; İbn Sa’d, Tabakât, IV, 154; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 997; İbnü’l-Esir, Üs-dü’l-Ğabe, IV, 251; İbn Hacer, el-İsabe, IV, 45.
496 Aydınlı, Abdullah, “Abdullah b. Ümmü Mektum”, DİA, XX, 435; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 348; İbn Sa’d, Tabakât, IV, 154; İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 997; İb-nü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 251; Zehebî, Siyeru A’lam, III, 219; İbn Hacer, el-İsabe, IV, 495.
497 İbn Sa’d, Tabakât, IV, 154; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 251; İbn Hacer, el-İsabe, IV, 495.
498 Taberî, Tarih, XI, 564; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 348; İbn Sa’d, Tabakât, IV, 154; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 251; Zehebî, Siyeru A’lam, III, 219-221.
belerden yararlanarak kendi yokluğunda namaz kıldırmak için görev-lendiriyordu.499
Abdullah İbn Ümmi Mektum’un namaz kıldırmak üzere görev-lendirildiği seferler şunlardır; Karkatü’l-Küdr,500 Buhran,501 Uhud,502 Hamraü’l-Esed,503 Beni Nadir,504 Hendek,505 Kurayza,506 Beni Lıh-yan,507 Zü Kared (Beni Süleym),508 Hudeybiye,509 Mekke(fetih),510 Te-bük,511 Mekke (Veda Haccı).512 Toplamda on üç kez bu görev
499Vâkıdî, Megâzî, I, 277; İbn Kesir, el-Bidaye, III, 318; İbn Hacer, el-İsabe, IV, 495;
Belâzurî, Ensâb, I, 350.
500 İbn Hişam, es-Sire, II, 43; İbn Hibban, Siyeru’n-Nebeviyye, I, 285; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, I, 347; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 350; Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, I, 231; Mesudi, et-Tenbih ve’l-İşraf, I, 209; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, III, 156; İbnü’l-Esir, el-Kâmil, II, 31; Zehebî, Tarihu’l-İslam, II, 154; İbn Sa’d, Tabakât, II, 23; Belâzurî, Ensâb, I, 310.
501 İbn Hazm, Cevami’u-Sire, I, 121; İbnü’l-Ber, ed-Dürer, I, 141; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, I, 356; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 354; Diyarbekri, Tarihu’l-Hamis, I, 416; İbnü’l-Esir, el-Kâmil, II, 34; İbn Kesir, el-Bidaye, IV, 4; Belâzurî, Ensâb, I, 311.
502 Vâkıdî, Megâzî, I, 199; İbn Hibban, Siyeru’n-Nebeviyye, I, 220; İbnü’l-Ber, ed-Dürer, I, 146; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, II, 9-14; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 354-355;
Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, I, 242; Diyarbekri, Tarihu’l-Hamis, I, 422; İbnü’l-Esir, el-Kâmil, II, 41; İbn Haldun, Tarih, II, 434.
503 İbn Hişam, es-Sire, II, 101; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, II, 53; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 357; Diyarbekri, Tarihu’l-Hamis, I, 448; Taberî, Tarih, II, 536; Belâzurî, Ensâb, I, 339.
504 Vâkıdî, Megâzî, I, 371; İbn Hibban, Siyeru’n-Nebeviyye, I, 236; İbn Hazm, Ceva-mi’u-Sire, I, 144; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, II, 72-73; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 359; Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, I, 269; Diyarbekri, Tarihu’l-Hamis, I, 461;
Taberî, Tarih, II, 564; Mesudi, et-Tenbih ve’l-İşraf, I, 210; İbn Haldun, Tarih, II, 439;
Belâzurî, Ensâb, I, 339.
505 Vâkıdî, Megâzî, II, 441; İbn Hazm, Cevami’u-Sire, I, 148; İbnü’l-Ber, ed-Dürer, I, 171; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, II, 86; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 372; İbn Hal-dun, Tarih, II, 441; Belâzurî, Ensâb, I, 345.
506 Vâkıdî, Megâzî, II, 496; İbnü’l-Ber, ed-Dürer, I, 178; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, II, 101; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 376; Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, I, 294; İbn Haldun, Tarih, II, 443; Belâzurî, Ensâb, I, 347.
507 Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 379; Uyunu’l-Eser, II, 119; İbn Sa’d, Tabakât, IV, 158;
Belâzurî, Ensâb, I, 348.
508 Vâkıdî, Megâzî, I, 197; İbn Hibban, Siyeru’n-Nebeviyye, I, 273; İbn Hazm, Ceva-mi’u-Sire, I, 120; İbnü’l-Ber, ed-Dürer, I, 139; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, I, 342;
Makrizi, İmtau’l-Esma, I, 129; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, III, 159; Zehebî, Tarihu’l-İslam, II, 137; İbn Kesir, el-Bidaye, III, 415.
509 Vâkıdî, Megâzî, II, 573; İbn Hibban, Siyeru’n-Nebeviyye, I, 280; Kastalani, Mevahi-bü-Leduniyye, I, 317; Mesudi, et-Tenbih ve’l-İşraf, I, 221.
510 İbn Hişam, es-Sire, II, 46; İbn Hibban, Siyeru’n-Nebeviyye, I, 256; Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 384.
511 Makrizi, İmtau’l-Esma, VIII, 388; İbn Sa’d, Tabakât, IV, 154; Belâzurî, Ensâb, I, 368.
512 M. Hamidullah, İslam’ın Hukuk İlmine Yardımları, 142-143; İbn Arabi, Muhadara’t-ül Ebrar, I, 47; İbn Sa’d, Tabakât, IV, 158; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, IV, 251.
ne verildi.513 Bu görevi bazen yalnız başına bazen ise görevlendirilen başka sahabelerle birlikte yürüttü. Hz. Peygamber bu görevlendirme-leri yaparken şehrin güvenliğine göre karar veriyor, Medine’nin tehli-kede olduğunu düşündüğü durumlarda Ensar’dan bir yönetici bırak-mayı uygun görüyordu. Bazen de ensar ve muhacir bu görevi beraber yerine getiriyordu.514
4.2. Hz. Ebû Bekir Dönemindeki Görevleri
Hz. Ebû Bekir hac yapmak maksadı ile Medine’den ayrıldığında, Medine’nin yönetimini Abdullah b. Ümmi Mektum’a bıraktı.515
Abdullah İbn Ümmi Mektum’un Hicretin 14/636 yılında zırhını giyerek Kadisiye Savaşı’na katıldığı ve bu savaşta aldığı yaralar netice-sinde şehit düştüğü söylenmektedir.516
5. Hz. Ömer
Hz. Ebû Bekir’in Medine’den ayrıldığı veya rahatsızlandığı süreç-lerde ona vekâlet ediyordu.517 Hicri 11. yılda Hz. Ebû Bekir tarafından hac emirliği ile görevlendirildi.518 Hz. Ebû Bekir’in hastalığının iyice arttığı süreçte de onun yerine namazları kıldırdı.