Elçi bir devleti temsil etmek için başka bir devlet nezdinde gö-revlendirilen diplomattır.595 Elçilik, tarih boyunca pek çok toplum ve devlette görülen kadim müesseselerden biridir. Bir toplum ya da dev-let başka toplum ya da devdev-letlerle olan ilişkisini elçiler vasıtasıyla yü-rütür. Hz. Peygamber’in Medine döneminin başlarında komşu devlet başkanlarına ve kabile reislerine elçiler göndermeye başlaması İslam devleti tarihinde elçilik müessesinin ilk adımıdır. Hz. Peygamber ilk olarak Habeşistan hükümdarı Necaşi’ye elçi göndererek daha önceden Habeşistan’a hicret eden Müslümanların güvenliğini sağlamayı hedef-lemiştir.596 Hudeybiye antlaşmasının imzalanmasıyla birlikte nispeten sağlanan barış ortamında İslam’ın yayılması için faaliyetlere başlandı.
Bunun için çevre ülkelerin hükümdarlarına İslam’a davet mektupları yollandı.597 İslam’a davet mektuplarını taşıyan elçiler Hz. Peygamber tarafından bizzat belirlenirdi. Elçiler liyakat sahibi, hitabeti düzgün, ikna kabiliyeti yüksek ve İslami konularda bilgi sahibi olanlar arasın-dan seçilirdi.598 Hz. Peygamber’den sonra da elçilik müessesesi
592 Vâkıdî, Megâzî, III, 1077-1078; İbn Hişam, es-Sire, II, 546; Kastalani, Mevahibü-Leduniyye, I, 555; Taberî, Tarih, III, 122-123; Mesudi, et-Tenbih ve’l-İşraf, I, 237;
Belâzurî, Ensâb, I, 383.
593 İbn Abdilber, el-İsti’âb, III, 1090; Ahmed Cevdet Paşa, Dört Büyük Halife Devri, İstanbul, Çamlıca Yayınları, 2015, 29-30.
594 Belâzurî, Futuh, I, 73; Taberî, Tarih, III, 173; İbnü’l-Esir, el-Kâmil, II, 263; Mu-hammed Rıza, Ebû Bekir, I, 97;
595 İpşirli Mehmet, “Elçi”, DİA, XI, 4.
596 İpşirli Mehmet, “Elçi”, DİA, XI, 4.
597 Kettani, Hz. Peygamber’in Yönetimi, Çev. Ahmet Özel, İstanbul, 2003, İz Yayıncılık, I, 334-337; Şimşir Mehmet, İslam Tarihinde Haberleşme Yöntemleri, Hüner Yayınevi, Konya, 2011, 327; Nesimi Yazıcı, Klasik İslam Döneminde Haberleşme Kurumu İle İlgili Bazı Mülahazalar, Anakara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Anakara, 1981, 378-381.
598 Kettani, Hz. Peygamber’in Yönetimi, Çev. Ahmet Özel, İstanbul, 2003, İz Yayıncılık, I, 334; İbrahim Sarıçam ve Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Türkiye
Diya-mini korudu ve Hz. Ebû Bekir’den itibaren komşu devletlere İslam’a davet ve barış anlaşması yapmak için elçiler gönderilmeye başlandı.
Hz. Ebû Bekir bu amaçla Bizans hükümdarı Heraklius’a İslam’a davet elçisi gönderdi.599
1. Mâlik b. Amr
Malik b. Amr es-Sekafi, Sakife kabilesindendir Hz. Peygamber zamanında Müslüman olarak Veda Haccı’na katılanlardan biridir. Hz.
Ebû Bekir halife seçildiğinde dinden dönme olayları hız kazanmış ve yalancı peygamberler türemeye başlamıştı. Onlardan biri olan Müsey-lime dinden tamamen dönerek peygamberliğini ilan etti. Yanına topla-dığı yaklaşık kırk bin kişilik ordu ile Yemame’de isyana kalkıştı. Hali-fe, Üsame ordusu dönene kadar durumu kontrol altına alabilmek için valilere ve bölgenin ileri gelenlerine emirnameler göndermeye başladı.
Yazılan bu mektupları valilere götüren görevliler haricinde dinden dö-nen bazı kabillere de İslam’a davet mektupları gönderildi. Hz. Ebû Be-kir bu amaçla Malik b. Amr’ı Müseylime’ye elçi olarak gönderdi. Malik, Müseylime’ye açık bir hutbe irad edip güzel sözlerle onu yeniden İs-lam’a davet etti. Bu davet karşısında hiddetlenen Müseylime, Malik’i öldürmeye çalıştıysa da Malik, Yemame’den kaçmaya muvaffak ol-du.600
2. Amr b. Âs
Ridde hadiselerinin bastırılmasının ardından dış dünya ile ileti-şime geçmeyi düşünen halife Hz. Ebû Bekir, Bizans kralı Heraklios’u İslam’a davet etmek amacıyla bir heyet gönderdi. Bu heyet içerisinde Amr b. Âs’la birlikte kardeşi Hişam, Adiy b. Ka’b, Nuaym b. Abdullah ve Ubade b. Samit yer alıyordu. Heyet önce Dımeşk’te bulunan Gas-sani emiri Cebele b. Eyhem’e geldi. Cebele’nin elçisi ile birlikte bazı net Vakfı Yayınları, Ankara, 2016, 95; İbrahim Sarıçam, İslam Tarihi, Grafiker Ya-yınları, beşinci baskı, Ankara 2016, S-s. 171;
599 İbn Hacer, İsabe, VI, 424; Makrizi, İmtau’l-Esma, III, 197-200; Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, I, 135; Zehebî, Tarihu’l-İslam, I, 528; İbn Kesir, el-Bidaye, II, 401, VI, 72; İbrahim Sarıçam ve Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2016, 95; Muhammed Hamidullah, İmparator Heraklius’un Yanında Halife Ebû Bekir’in Bir Elçisi ve Bizans’ın Kaderiyle İlgili Kader Kitabı, Çev.
Talat Sakallı, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı; 18, 2007, 140-150.
600 İbn Hacer, İsabe, V, 547; Üçok, Ridde, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi, 1958-1959, VII, 109.
rivayetlere göre Antakya’da, bazılarına göre ise İstanbul’da Bizans kra-lı Heraklios’la görüştüler. Kral o sırada siyah bir elbise giyiyordu. Bu-nun sebebi sorulunca; Müslümanları Şam topraklarından çıkarıncaya kadar bunu giymeye devam edeceğini söyledi. Bunun üzerine elçiler;
“vallahi biz, senin bu meclisini alacağız ve bu büyük krallığını da mut-laka ele geçireceğiz. Zira bunu bize Allah Resulü haber verdi” dediler.
Bu konuşmaların ardından Heraklios bahsedilen bu kişilerin onlar olmadığını söyledikten sonra içinde kıymetli eşyalar bulunan bir san-dığı onların önüne koyarak içinden Allah Resulü’ne ait bir sureti çı-kardı ve heyete gösterdi. Bu suretin Hz. Peygamber’e ait olduğunu söylenince, Heraklios heyet üyelerine döndü ve “eğer nefsim kendi sal-tanatımdan ayrılmak isterse, ölene kadar aranızda bir köle olarak ya-şamak isterdim” dedi. Heyet, görüşmelerin sonunda Medine’ye döndü ve konuşulanları halife Hz. Ebû Bekir’e anlattı. Duydukları karşısında duygulanan halife; “Allah Resulü’nün sıfat ve niteliklerine Hristiyan ve Yahudiler’in vakıf olduğunu”, Hz. Peygamber’in bunu kendilerine bil-dirdiğini söyledi.601
3. Adiy b. Ka’b
Adiy b. Ka’b, soyu bilinmemekle birlikte Ezdi onun, Süleyman’ın babası Ebû Hayseme olabileceğini ifade etmektedir. Hz. Peygamber döneminde herhangi bir vazife alıp almadığı hususunda bilgi bulun-mazken, Hz. Ebû Bekir tarafından Bizans kralı Heraklios’u İslam’a davet etmek için gönderilen heyette yer aldığı bilinmektedir. İbn Ha-cer, Ubade b. Samit’ten rivayetle bu heyet içerisinde onunla birlikte Adiy b. Ka’b, Amr b. Âs ve Kardeşi Hişam b. As602 ile Nuaym b.
601 İbn Hacer, İsabe, VI, 424; Makrizi, İmtau’l-Esma, III, 197-200; Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, I, 135; Zehebî, Tarihu’l-İslam, I, 528; İbn Kesir, el-Bidaye, II, 401, VI, 72.
602 Adiy b. Ka’b’ın biyografisinde bahsedilen kişi Amr b. As’ın kardeşi Hişam b. As b.
Vail’dir. Fakat İbn Hacer, Hişam b. As el-Emevi’nin biyografisini anlatırken onun Heraklios’a gönderildiğini söylemekte ve konuyla alakalı ayrıntılı bir rivayet sunmak-tadır. Fakat burada Hişam’la birlikte Kureyş’ten bir kişinin bulunduğunun söylen-mesi ve Hişam haricinde herhangi bir isim verilmemiş olması dolayısıyla biz Adiy b.
Kab’ın biyografisini esas aldık. Konuyla alakalı bilgiler için bkz. İbn Hacer, İsabe, IV, 394, VI, 424; Makrizi, İmtau’l-Esma, III, 197-200; Yusuf es-Salihi, Sebîlü’l-Hüda, I, 135; Zehebî Aynı rivayeti verirken Heralios yerine Hergel’e gönderildiğinin söylemek-tedir. Bkz. Zehebî, Tarihu’l-İslam, I, 528; İbn Kesir, el-Bidaye, II, 401, VI, 72.
lah’ın olduğundan bahsetmektedir. Heyet önce Cebele b. Eyhem’e oradan da Bizans kralı Heraklios’a gitmiştir.603
4. Hişam b. Âs
Hişam b. As b. Vail b. Haşim b. Saîd b. Sehm b. Amr b. Huseys b. Ka’b b. Lüey es-Sehmi el-Kureşi Ebû Muti’.604 Büyük İslam düşma-nı As b. Vail’in oğludur. Annesi ise Ebû Cehil’in kız kardeşi Ümmü Harmele bnt. Hişam b. Muğire’dir ve Ebî Cehil’in kızı ile evlidir.605 Ebû Muti’ künyesi Hz. Peygamber tarafından verilmiştir. İlk Müslümanlar-dan biridir ve Amr b. Âs’la baba bir kardeştir. İkinci Habeşistan hicre-tine katılmasına rağmen bir müddet sonra Mekke’ye gelerek Hz. Pey-gamber’le Medine’ye hicret etmek istemiş fakat babası tarafından hap-sedilmişti.606 Bu nedenle Bedir, Uhud ve Hendek Savaşlarına katıla-madı. Daha sonra Hz. Peygamber tarafından Mekke’ye gönderilen Ve-lid b. VeVe-lid’le birlikte Umretü’l-Kaza’dan dönen Müslümanlara katıldı ve Medine’ye geldi.607 Bu durumdan haberdar olan Kureyş, Halid b.
Velid’i peşlerinden gönderdiyse de amaçlarına ulaşamadılar. Hişam, Medine’ye geldikten sonra Hz. Peygamber’in katıldığı bütün savaşlarda yer aldı.608
Hz. Ebû Bekir döneminde meydana gelen ridde hadiselerinin bastırılması için çalıştı ve Halid b. Velid’in komutası altında Tüleyha üzerine yürüdü. Ridde hadiselerinin bastırılıp iç huzurun sağlanma-sından sonra halife, Heraklios’u İslam’a davet etmek amacıyla bir he-yet göndermeye karar verdi. Gönderilen bu kişiler arasında Hişam’da yer aldı ve heyetin sözcülüğünü yaptı.609 Daha sonra Halid’le birlikte Şam fetihlerine katılarak Ecnadin’de savaştı. Yermük Savaşı’nda da yer alan Hişam, bu savaşta şehit oldu.610
603 İbn Hacer, İsabe, IV, 394, VI, 424.
604 İbn Sad, Tabakât, IV, 145; Halife b. Hayyât, Tabakât, I, 62; Belâzurî, Ensâb, I, 215;
İbn Abdilber, İstiab, IV, 1539; İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam, IV, 158; Sıbt İbnü’l-Cevzi, Miratu’z-Zaman, V, 160; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe, V, 375.
605 İbn Habib, Muhabber, I, 433; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe, V, 375.
606 Belâzurî, Ensâb, I, 215.
607 İbnü’l-Ber, ed-Dürer, I, 77; İbn Seyyidinnas, Uyunu’l-Eser, I, 202.
608 İbn Sad, Tabakât, IV, 145-147; İbnü’l-Cevzi, Muntazam, IV, 158; Sıbt İbnü’l-Cevzi, Miratu’z-Zaman, V, 160-161.
609 İbn Hacer, İsabe, IV, 394; Makrizi, İmtau’l-Esma, III, 197; Zehebî, Tarihu’l-İslam, III, 103.
610 İbn Sad, Tabakât, IV, 146-147; Halife b. Hayyât, Tabakât, I, 62; İbn Hacer, el-İsabe, IV, 394; Zehebî, Tarihu’l-İslam, III, 103-104; Sıbt İbnü’l-Cevzi,
Miratu’z-5. Nuaym b. Abdullah
Nuyam b. Abdullah b. Esîd b. Abd b. Avf b. Avic b. Adiy b. Ka’b el-Kureşi el-Adevi, en-Nehham adıyla tanınmaktadır.611 Adiy b. Ka’b kabilesine mensuptur. Annesi Fahite bnt. Harb b. Abdi Şems’tir. Hz.
Ömer’le aynı kabileye mensup olup, ondan önce Müslüman oldu.612 Mekke’de Beni Adiy’in dul ve yetimlerine baktığı için ancak Mekke fet-hinden kısa süre önce Medine’ye hicret edebildi.613 Hz. Peygamber ta-rafından Zeyd b. Harîse önderliğinde Fezare Kabilesi’ne gönderilen se-riyyede yer aldı ve o gün şiddetli şekildi savaşarak büyük kahramanlık gösterdi.614 Hz. Peygamber’in vefatından sonra halife Hz. Ebû Bekir tarafından Bizans kıralı Heraklios’u İslam’a davet etmek amacıyla gönderilen heyetin içinde yer aldı.615 Şam fetihlerine de katılan Nu-aym, burada şehit oldu.616
6. Ubade b. Samit
Ubade b. es-Samit b. Kays Esram b. Fihr (b. Kays) b. Sa’lebe b.
Ganm b. Salim b. Avf b. Amr Avf el-Ensari el-Hazreci es-Salimi, Ebü’l-Velid.617 Medineli olan Ubade, Hazrec Kabilesi’nin üyelerindendir ve Enes b. Malik’in teyzesi Ümmü Haram bnt. Milhan’la evlidir. 12. yılda meydana gelen Birinci Akabe Biatı’nda yer almıştır. Bir sonraki yıl gerçekleştirilen ikinci Akabe Biatı’na katılarak on iki nakip arasına seçilmiştir.618 Medine’ye döndükten sonra İslam’ı yaymak için büyük emek vermiş ve birçok kişinin hidayetine vesile olmuştur.
Zaman, V, 161; Salim Öğüt, “Hişam b. As”, DİA, XVIII, 152-153; İbn Abdilber, İstiab, IV, 1539; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe, V, 375; Zirikli, A’lam, VIII, 86.
611 İbn Hişam, es-Sire, I, 258; Zehebî, Tarihu’l-İslam, III, 101; Sıbt İbnü’l-Cevzi, Mira-tu’z-Zaman, V, 158; İbn Abdilber, İstiab, IV, 1507; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe, V, 326; İbn Hacer, el-İsabe, VI, 361.
612 İbn Hişam, es-Sire, I, 258-259; İbn Esir, Kâmil, I, 680; Zehebî, Tarihu’l-İslam, III, 101; İbn Abdilber, İstiab, IV, 1507; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe, V, 326; İbn Hacer, el-İsabe, VI, 361.
613 Sıbt İbnü’l-Cevzi, Miratu’z-Zaman, V, 158; İbn Abdilber, el-İsti’âb, IV, 1507.
614 İbn Hacer, el-İsabe, VI, 361.
615 İbn Hacer, el-İsabe, IV, 394.
616 İbn Hacer, el-İsabe, VI, 361.
617 İbn Sad, Tabakât, III, 412; Halife b. Hayyât, Tabakât, I, 554; Belâzurî, Ensâb, I, 251; İbn Abdilber, İsti’âb, II, 807; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe, III, 158; İbn Hacer, el-İsabe, III, 505; Zirikli, A’lam, III, 258.
618 İbn Hişam, es-Sire, I, 431; İbn Sad, Tabakât, VII, 271; Belâzurî, Ensâb, I, 251.
Hz. Peygamber, Medine’ye hicret edince onu muhacirlerden Ebû Mersed el-Ganevi ile kardeş ilan etti.619 Daha sonra Abdullah b. Saîd ve Hafsa bt. Ömer ile birlikte halka okuma yazma öğretme görevini üstlendi. Bedir başta olmak üzere Uhud, Hendek ve Hz. Peygamber’in katıldığı diğer bütün savaşlara katıldı.620 Mekke’nin fethi sırasında Ensar birliğine komutanlık yaptı. Kur’ân’ı Kerim’i ezbere bilenlerden ve Ashab’ı-Suffe’ye Kur’ân eğitimi verenlerden biri olarak dikkat çeki-yordu. Okuma yazma bilen kişilerden biri olması hasebiyle Hz. Pey-gamber’in vahiy kâtipliğini üstlendi ve daha sonra Allah Resulü tara-fından zekât amili olarak görevlendirildi.621
Hz. Ebû Bekir döneminde devlete olan hizmetini devam ettirerek halife tarafından Heraklios’u İslam’a davet etmek için gönderilen heyet içerisinde yer aldı.622 Hz. Ebû Bekir’in vefatından sonra Hz. Ömer ta-rafından Kur’ân öğretmek için Muâz b. Cebel ve Ebû’d-Derda ile bir-likte Suriye’ye gönderildi.623 Halife Ömer’in değer verdiği kişilerden biri olarak önemli görevler üstlendi. Muallim, kadı, komutan ve vali olarak çeşitli görevlerde hizmetlerini sürdürdü.624