Çokuluslu şirketlerin örgüt yapısı, örgüt üyelerinin şirketin temel amaçları doğrultusunda birbirleriyle uyumlu ilişkiler kurmalarını kolaylaştıran bir çerçeve ve eşgüdümlü çalışmalarını sağlayan bir mekanizmadır. Uluslararası işletmecilik faaliyetlerinin yoğun ve hızlı gelişmesi sonucu bu faaliyetlerin örgütlenmesine ilişkin konular önem kazanmış ve etkin bir yönetimin gerçekleştirilebilmesi için de firmanın uluslararasılaşma derecesine uygun bir organizasyon yapısına sahip olmasını gerekli kılmıştır.
Çokuluslu şirketler kontrol sağlama, satış organları kurma, haberleşmeyi yönlendirme, bütünlük veya esneklik yaratma ve çevresel değişikliklere daha hızlı uyum sağlayabilme açısından kendilerine uygun bir örgüt yapısı şekillendirmelidirler. Bazı dış pazarlara giriş yöntemlerinde lisans ve yetki anlaşmaları yada portföy yatırımları gibi (firma büyük yatırımlara girmeyecek ve fazla personel kullanmayacaktır) örgüt yapısında bir değişiklik yapmaya gerek kalmazken, ihracat, yabancı şube açma, yavru şirket kurma, ortak veya doğrudan yatırım gibi giriş yöntemlerinde ise örgüt yapısında değişiklikler yapılması gerekmektedir. Uluslararasılaşma süreci göz önüne alındığında oluşturulabilecek başlıca örgüt yapıları, ihracat örgütlenmesi, uluslar arası bölüm yapısı ve global yapılardır. İhracat örgütlenmesi çok uluslaşmanın başlangıç safhasında oluşan ve yurtdışı faaliyetlerin pazarlama bölümü içerisinde yürütüldüğü bir yapıyı ifade ederken, uluslararası bölüm aşaması şirketin tüm yurtdışı faaliyetlerinin tek bir bölümde toplanmasını ifade eder. Global yapılar ise bunlardan farklı olarak şirketin yurtdışı faaliyetlerine örgütün tüm birimlerinin katılmasıdır. Bu örgütlenme biçimleri aşağıda ayrıntılı olarak incelenmiştir.
29 CALOF, J. L. ve BEAMISH, D. W. Adopting to Foreign Markets: Explaining
1.6.1. İhracat Örgütlenmesi
Dışa açılmanın başlangıç safhasında olan işletmeler, ya ayrı bir ihracat bölümü kurmak ya da pazarlama bölümüne ihracat sorumluluğunu verme seçenekleriyle karşı karşıya kalırlar. Şirketler başlangıçta uzmanlaşmaya dayalı fonksiyonel bir yapıya sahip olduklarından uluslararası faaliyetler aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi satış ve pazarlama bölümünün ihracat kolu olarak yer alırlar.
Şekil 3. İşletmelerde Uluslararasılaşma Süreci
(Kaynak: YAZICI, Tolga. “İşletmelerde Uluslararasılaşma Süreci”, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniv. Sos. Bil. Enstitüsü, İzmir, 2001, s.38.
Şüphesiz, işletmeler bu safhada; bilgi, tecrübe, risk ve maliyet açısından öncelikle dolaylı olarak ihracat yapma girişiminde bulunacaklar ve pazarlama bölümü içerisinde kurdukları yeterli uzmanlık ve deneyime sahip bir ihracat bölümü onlar için yeterli olacaktır. Ancak ilerleyen safhalarda ülke dışı faaliyetler arttıkça bölüm, bazı dış faaliyetleri için yönetim tekniklerinin transferinde, yetersiz kalırlar ve uluslar arası bölüm yapısına geçme gereği doğar.
Yönetim Kurulu
Genel Müdür
Satınalma Üretim Pazarlama Finansman
B Bölgesi
1.6.2. Uluslararası Bölüm Aşaması
İşletmelerin ihracat hacmi genişleyip, faaliyetlerden elde ettiği gelirler önemli boyutlara ulaştığında ve faaliyet gösterdiği ülkeler çeşitlendiğinde, dış ticareti kısıtlayan tarife ve tarife dışı faktörler ile diğer uluslar arası çevre faktörlerinden daha fazla etkilenecektirler. Ayrıca, ihracat yoluyla kar marjındaki artış durma noktasına geldiğinde veya karlarını artırmak istediklerinde pazara giriş yöntemlerini yeniden gözden geçirmek zorunda kalacaklardır. İşte bu safhada işletmeler artan yurtdışı faaliyetlerini planlayacak, yönlendirecek, koordine ve kontrol edecek ayrı bir yönetim birimine ihtiyaç duyacaktır zira, sözü edilen faaliyetler artık bir pazarlama sorunu olmaktan çıkmıştır. Bu nedenle hem yurtdışındaki üretim ve satış işlemlerini düzenleyecek hem de merkez ile yurtdışındaki birimler arasında koordinasyonu sağlayacak uluslar arası bir bölüm kurma ihtiyacını doğar. İşte bu bölümün işletme örgüt şeması içindeki yeri aşağıdaki gibi olacaktır.
Şekil 4. Uluslararası ihracat departmanı
Kaynak: Şekil tarafımdan düzenlenmiştir. Yönetim Kurulu Bağlı Kuruluşlar İhracat Lisanslar Uluslararası Bölüm Genel Müdür
Pazarlama Finansman Üretim
Yurtiçi 2. Bölge Yurtiçi
Uluslararası bölümün kurulması işletmeyi büyük oranda özerkleştirir ve sınırlı kaynaklarını farklı amaçlara hizmet edecek şekilde dağıtmak zorunda bırakır bu durum ise bölümler arasındaki rekabetin artmasına neden olabilecektir. İşte işletme bu sorunu aşmak için organizasyon yapısını yeniden uluslar arası yapıya uyarlayıp küresel yapı aşamasına geçmek durumunda kalacaktır.
1.6.3. Küresel Yapı Aşaması
Uluslararası faaliyetler arttıkça üst yönetimin üretim ve pazarlama faaliyetlerini dünya üzerinde koordine etme ve birleştirme gereksinimi duyar, bu aşamaya kadar ulusal ve uluslararası olarak alınan kararlar artık işletmenin küresel stratejisine uyum sağlayamaz ve stratejik kararların merkez ofiste verilmesi ihtiyacı doğar 30. Küresel yapı organizasyon yapısı aşağıda verilmiştir.
Şekil 5. Çokuluslu bir işletmenin (küresel) örgütlenme modeli
Şekil 5’de görülen model, bir taraftan ana ofisin gücünü korurken aynı zamanda fazla bürokrasiye neden olmayan, öte yandan, dünya genelindeki bağlı şirket yöneticilerinin isteklerinin makul düzeylere çekilmesi, transfer fiyatlaması
30 YÜKSEL, Öznur, Uluslararası İşletme Yönetimi, Gazi Kitapevi, Ankara, 1999, s.132-154. Yönetim Kurulu
Genel Müdür
Gn.Md.Yrd
Üretim Gn.Md.Yrd Pazarlama Gn.Md.Yrd Finansman Gn.Md.Yrd AR-GE Gn.Md.Yrd İnsan Kyn.
Yurtiçi- Yurtdışı Üretim Birimleri Yurtiçi- Yurtdışı Pazarlama Birimleri Yurtiçi-Yurtdışı Finansman Birimleri Yurtiçi- Yurtdışı AR-GE Yurtiçi-Yurtdışı İnsan Kaynakları
sorunu, şirketin diğer fonksiyonlarının dünya genelinde koordineli bir şekilde yürütülmesi işlemleri üzerine kurularak kar maksimizasyonunu elde etmeye yöneliktir.
Küresel işletmeler, geleneksel olarak uygulanan dikey hiyerarşik organizasyon yapısının dışında iletişimi kolaylaştıracak yatay bütünleşmeler ve proje yönetimini gerektiren durumlarda ise matriks organizasyon yapısıyla sorunlarını çözerler. Projeye dayalı bu yapı aşağıda şekil yardımıyla açıklanmıştır.
Şekil 6. Küresel işletmelerde matriks organizasyon yapısı
Bu organizasyon yapısında belirli fonksiyonel bölümlerin emir komutasında bulunan personel, aynı zamanda bir projeyi tamamlamakla görevli yöneticinin emrinde de çalışacaktır, kısaca bu yapıda ürün yani proje ve fonksiyonel yöneticiler olmak üzere iki tür yönetici bulunmaktadır. Ürün yöneticileri ürünle ilgili stratejilerini saptamak ve bunlar için kaynak bulmakla sorumlu iken, pazarlama, finansman ve insan kaynakları gibi fonksiyonel bölüm yöneticileri ise bu kaynakları tedarik etmekle sorumlu olacaklardır. Bu durumda fonksiyonel yöneticiler bazı yetkilerini kaybederek proje yöneticisinin emrine girerler.
Genel Müdür Küresel Ürün Müdürü B Küresel Ürün Müdürü A Küresel İnsan Kay. Küresel Finansman Küresel Pazarl Yönetim Kurulu