Türkiye‟de milli eğitim politikaları ve uygulamalarını belirleyen bazı uluslar arası ve ulusal düzeyde yasal düzenlemeler vardır. Uluslararası belgeler arasında, ülkemizin de üye olduğu, imza koyduğu, “Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi” ile “ Çocuk Hakları Beyannamesi” vardır (Demirel,Kaya, 2008).
2.8.1. Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde Eğitim
Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, BirleĢmiĢ Milletler Örgütü‟ne üye devletlerce bütün insanlara tanınan temel hakları kapsamaktadır. Genel Kurulun 10 Aralık 1948 tarih ve 217 A(III) sayılı kararıyla kabul ve ilan edilmiĢtir. Türkiye‟ninde altına imza koyduğu 30 maddelik bu bildirgenin eğitim ile ilgili görülen bazı maddeleri Ģunlardır (UNICEF,1998).
Madde 1- Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eĢit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karĢı kardeĢlik anlayıĢıyla davranmalıdırlar.
Madde 2- Herkes, ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya baĢka bir görüĢ, ulusal veya sosyal köken, mülkiyet, doğuĢ veya herhangi baĢka bir ayrım gözetmeksizin bu bildirge ile ilan olunan bütün haklardan ve bütün özgürlüklerden yararlanabilir. Ayrıca, ister bağımsız olsun, ister vesayet altında veya özerk olmayan ya da baĢka bir egemenlik kısıtlamasına bağlı ülke yurttaĢı olsun, bir kimse hakkında, uyruğunda bulunduğu devlet veya ülkenin siyasal, hukuksal veya uluslararası statüsü bakımından hiçbir ayrım gözetilmeyecektir.
Madde 18- Herkesin düĢünce, vicdan ve din özgürlüğüne hakkı vardır.
Bu hak, din veya topluca, açık olarak ya da özel biçimde öğrenim, uygulama, ibadet ve dinsel törenlerle açığa vurma özgürlüğünü içerir.
Madde 26-1. Herkes eğitim hakkına sahiptir. Eğitim, en azından ilk ve temel eğitim aĢamasında parasızdır. Ġlköğretim zorunludur. Teknik ve mesleksel eğitim herkese açıktır. Yüksek öğretim, yeteneklerine göre herkese tam bir eĢitlikle açık olmalıdır.
2. Eğitim insan kiĢiliğini tam geliĢtirmeye ve insan haklarıyla temel özgürlüklere saygıyı güçlendirmeye yönelik olmalıdır. Eğitim, bütün uluslar, ırklar ve dinsel topluluklar arasında anlayıĢ, hoĢgörü ve dostluğu özendirmeli ve BirleĢmiĢ Milletlerin barıĢı koruma yolundaki çalıĢmalarını geliĢtirmelidir.
3. Çocuklara verilecek eğitimin türünü seçmek, öncelikle ana ve babanın hakkıdır. Madde 27 -1. Herkes toplumun kültürel yaĢamına serbestçe katılma, güzel sanatlardan yararlanma, bilimsel geliĢmeye katılma ve bundan yararlanma hakkına sahiptir.
2. Herkesin yaratıcısı olduğu bilim, edebiyat ve sanat ürünlerinden doğan maddi ve manevi çıkarlarının korunmasına hakkı vardır.
2.8.2. Çocuk Hakları Beyannamesinde Eğitim
ÇağdaĢ eğitim, geleneksel eğitimde olduğu gibi çocuğa ”geliĢmemiĢ bir yetiĢkin” olarak değil; kendine özgü gereksinimleri, kendine özgü hakları bulunan, korunması gereken bir varlık olarak bakar. Bu anlayıĢın sonucu olarak BirleĢmiĢ Milletler 20 Kasım 1989 da Çocuk Haklarına Dair Beyannameyi kabul etmiĢtir. Bu beyannamede çocuğun hakları, güvenliği ve korunması ele alınmıĢtır. Beyannameyi Türkiye de onaylamıĢtır (Akyüz, 2000).
Bu beyannamenin eğitim ile ilgili görülen bazı bölümleri aĢağıda verilmiĢtir (UNICEF,1998).
Madde 5:Taraf Devletler, bu sözleĢmenin çocuğa tanıdığı haklar doğrultusunda çocuğun yeteneklerinin geliĢtirilmesi ile uyumlu olarak, çocuğa yol gösterme ve onu yönlendirme konusunda ana-babanın, yerel gelenekler öngörüyorsa uzak aile veya topluluk üyelerinin, yasal vasilerinin veya çocuktan hukuken sorumlu öteki kiĢilerin sorumluluklarına, haklarına ve ödevlerine saygı gösterirler.
Madde 6 :1. Taraf Devletler, her çocuğun temel yaĢama hakkına sahip olduğunu kabul ederler. 2. Taraf Devletler, çocuğun hayatta kalması ve geliĢmesi için mümkün olan azami çabayı gösterirler.
Madde 7 :1. Çocuk doğumdan hemen sonra derhal nüfus kütüğüne kaydedilecek ve doğumdan itibaren bir isim hakkına, bir vatandaĢlık kazanma hakkına ve mümkün olduğu ölçüde ana-babasını bilme ve onlar tarafından bakılma hakkına sahip olacaktır. 2. Taraf Devletler, özellikle çocuğun tabiiyetsiz kalması söz konusu olduğunda kendi ulusal hukuklarına ve ilgili uluslararası belgeler çerçevesinde üstlendikleri yükümlülüklerine uygun olarak bu hakların iĢlerlik kazanmasını taahhüt ederler
Madde 9 :1. Yetkili makamlar uygulanabilir yasa ve usullere göre ve temyiz yolu açık olarak, ayrılığın çocuğun yüksek yararına olduğu yolunda karar vermedikçe, Taraf Devletler, çocuğun; ana-babasından, onların rızası dıĢında ayrılmamasını güvence altına alırlar. Ancak, ana-babası tarafından çocuğun kötü muameleye maruz bırakılması ya da ihmâl edilmesi durumlarında ya da ana-babanın birbirinden ayrı yaĢaması nedeniyle çocuğun ikametgâhının belirlenmesi amacıyla karara varılması gerektiğinde, bu tür bir ayrılık kararı verilebilir.
2. Bu maddenin birinci fıkrası uyarınca giriĢilen her iĢlemde, ilgili bütün taraflara iĢleme katılma ve görüĢlerini bildirme olanağı tanınır.
3. Taraf Devletler, ana-babasından veya bunlardan birinden ayrılmasına karar verilen çocuğun, kendi yüksek yararına aykırı olmadıkça, anne babanın ikisiyle de düzenli bir biçimde kiĢisel iliĢki kurma ve doğrudan görüĢme hakkına saygı gösterirler.
4. Böyle bir ayrılık, bir Taraf Devlet tarafından giriĢilen ve çocuğun kendisinin ana veya babasının veya her ikisinin birden tutuklanmasını, hapsini, sürgün, sınır dıĢı edilmesini
28
veya ölümünü (ki buna devletin gözetimi altında iken nedeni ne olursa olsun meydana gelen ölüm dahildir) tevlit eden herhangi benzer bir iĢlem sonucu olmuĢsa, bu Taraf Devlet, istek üzerine ve çocuğun esenliğine zarar vermemek koĢulu ile; ana-babaya, çocuğa veya uygun olursa, ailenin bir baĢka üyesine, söz konusu aile bireyinin ya da bireylerinin bulunduğu yer hakkında gereken bilgiyi verecektir. Taraf Devletler, böyle bir istemin baĢlı baĢına sunulmasının ilgili kiĢi veya kiĢiler bakımından aleyhe hiçbir sonuç yaratmamasını ayrıca taahhüt ederler.
Madde 10 :1. 9 uncu Maddenin 1 inci fıkrası uyarınca Taraf Devletlere düĢen sorumluluğa uygun olarak, çocuk veya ana-babası tarafından, ailenin birleĢmesi amaçlarıyla yapılan bir Taraf Devlet ülkesine girme ya da onu terketme konusundaki her baĢvuru, Taraf Devletlerce olumlu, insani ve ivedi bir tutumla ele alınacaktır. Taraf Devletler, bu tür bir baĢvuru yapılmasının baĢvuru sahipleri veya aile üyeleri aleyhine sonuçlar yaratmamasını taahhüt ederler.
2. Ana-babası, ayrı devletlerde oturan bir çocuk olağanüstü durumlar hariç, hem ana hem de babası ile düzenli biçimde kiĢisel iliĢkiler kurma ve doğrudan görüĢme hakkına sahiptir. Bu nedenle ve 9 uncu maddenin 1 inci fıkrasına göre Taraf Devletlere düĢen sorumluluğa uygun olarak, Taraf Devletler çocuğun ve ana-babasının Taraf Devletlerin ülkeleri dahil herhangi bir ülkeyi terk etmeye ve kendi ülkelerine dönme hakkına saygı gösterirler. Herhangi bir ülkeyi terk etme hakkı, yalnızca yasada öngörüldüğü gibi ve ulusal güvenliği, kamu düzenini, kamu sağlığı ve ahlak veya baĢkalarının hak ve özgürlüklerini korumak amacı ile ve iĢbu sözleĢme ile tanınan öteki haklarla bağdaĢtığı ölçüde kısıtlamalara konu olabilir.