Ulusal Bilgi Politikalarının hangi kurumların işbirliğiyle oluşturulacağı, hangi süreçlerden oluşacağı ve bu konuyla ilgili gerekli değerlendirmelerden sonra bir ön önerinin hazırlanması ve bu önerinin yetkili ve sorumlu danışma komitesine sunulması aşamaları politika oluşturmadaki temel adımlardır. Bilgi politikasını yapanlar, politikacılar, uygulayıcılar (bilgi yönetme ve hizmetleri ile ilgili örgütler ve görevliler), sorunları tanımlayıp çözenler ve liderlerdir. İdealde tüm toplumun bilgi politikası yapma faaliyetlerine katılması düşünülür. Ancak bu faaliyetlere, bilgi ile
37 ilgili hizmetleri veren meslek grupları ve bunların kurdukları sivil toplum örgütlerinin daha etkin katılımı gerekir.
Ulusal Bilgi Politikalarının hangi kurumlar tarafından oluşturulacağı ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. Bazen tek bir yetkili kurum bu politikayı yapma işini üstenirken bazen de birkaç kurumun üstleneceği rollerle ortaya çıkar bu yapı. Ülkeler kendi ulusal koşullarına göre farklı ve en uygun seçeneği benimseyebilirler. Bunlardan biri devletin ulusal düzeyde bir kurum oluşturması ya da var olan bir kurumu bu iş için görevlendirmesidir. Bilgi merkezleri de dahil olmak üzere bilgi hizmetleriyle ilgili her kuruluşun kendi politikasını oluşturması ve sonradan aralarında kurulacak bir eş güdümle politikanın ülke çapında yaygınlaştırılması başka bir seçenektir. Ulusal bilgi politikasını belirleme işini ülkenin bilim ve teknoloji kuruluşları ya da ulusal planlama kuruluşu üstlenebilir.(Çapar, 1997: 17)
Ulusal düzeyde ülkelerin bilgi politikalarını belirleyen ve oluşturan farklı yapılar vardır. Bu yapılar bazen hükümet içinden bazen de dışından danışmanlık yapan yapılardır. ABD’deki politika belirleme işini, hükümet tarafından oluşturulan
Information Infrastructure Task Force (IITF) üstlenirken, daha kapsamlı bir yapı
olan Ulusal Enformasyon Altyapısı Danışma Kurulu danışmanlık görevini üstlenmiştir.(Moore, 2000: 72) Almanya’da The Institute for Documentation, Fransa’da The Interministreal Mission for Scientific and Technological
Information (MIDIST), Japonya’da The Japan Information Center of Science and Technology (JICST) ve Hindistan’da National Information System for Science and Technology (NISSAT) bilgi politikalarını belirlemek üzere kurulmuştur (Toplu,
2006: 129).
Bilgi Politikaları alanında Uluslararası kuruluşlar ve meslek kuruluşları tarafından, OECD, UNESCO ve IFLA başta olmak üzere çalışmalar yapıldığı görülmektedir. 1964 yılında OECD tarafından, üye ülkelerin bilgi politikalarının oluşumunu teşvik ve öncülük etmek için Information Policy Group oluşturulmuştur. UNESCO 1971 yılında uluslararası bilgi akışını sağlamak ve işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla United Nations International Scientific Information System (UNISIST) programı hayata geçirilmiş, 1974 yılında ise National Information System
38 (NATIS) programı uygulamaya koyulmuş ve 1976 yılında ise General Information Program (GIP) geliştirilmiştir (Toplu, 2006:138).
Türkiye’de bilgi Politikalarını yapma görevini üstlenebilecek halihazırda çeşitli kurumlar vardır. Bunların başında Devlet Planlama Teşkilatı (TPT), Türkiye Bilimsel Teknik ve Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) gelmektedir. “DPT ülkemizdeki planlı dönemin başından beri zaten her sektörü planlamakla yükümlüdür. Bu sektörlere bilgi de dahildir. DPT bilgi ile ilgili çalışmalar yapmakta ve beş yıllık planlar ve yıllık programlarda bilgi sağlamak ile ilgili birçok hedef ve önleme yer vermekle birlikte tam bir politika belirlemede bazı nedenlerden dolayı etkili olamamıştır. Kütüphaneler Genel Müdürlüğü de politika oluşturma sürecinde aday sayılabilir. Bu kuruluş, Türkiye Kütüphane ve Bilgi Merkezleri Hizmetleri Danışma Kurulu kurma ve Kütüphaneler Arası İşbirliği Taslağı girişimleri ile politika oluşturmaya aday kuruluş olarak görülmektedir. Fakat statü ve personel açısından bugünkü durumu ile üstlenmeyi amaçladığı politika çizme görevini gereğince yürütebileceği söylenemez.”(Çapar, 1990. 45)
Günümüzde genel hatlarıyla oluşturulması düşünülen bilgi politikasının temel yapı taşlarını Toplu(2006:151-160) aşağıdaki gibi açıklamıştır:
Örgütsel yapı: Sağlıklı bir bilgi politikasının oluşturulması için politika amaçlarını belirleyerek uygulanması için gerekli planları hazırlayacak, planların uygulanmasını koordine ederek politikanın gerçekleştirilme aşamalarını kontrol edecek bir koordinasyon merkezine ihtiyaç vardır. Günümüzde enformasyon politikasının kapsamının genişlemesi nedeniyle birçok kişi, kurum ve kuruluş bu alanda yer almakta ve örgütsel yapının niteliği değişmektedir.
Enformasyon alt yapısı: Bilginin üretiminden kullanımına kadar bütün süreçleri içeren bilgi altyapısının dikkatli oluşturulması gerekir. İletişim teknolojilerinin gelişimi, elektronik yayıncılık, görsel medyanın yaygınlaşması bilgi endüstrisinde özel sektörün rolünü de artırmakta, bilgi talebinin karşılanmasında kamunun rolünün yeniden tanımlanmasını zorunlu kılmaktadır. Telekomünikasyon altyapısının iletişim teknolojileri
39 standartlarına uyumlu, yeni gelişmelere adapte olabilecek bir yapıda olması gerekir. Veri ağlarının güvenliğinin sağlanması da önemli bir konudur.
Eğitim: Bilgi politikasının başarıya ulaşmasında en önemli etkenlerden biri olan eğitim, hem bilgi politikasının ve altyapısının gelişmesini sağlayacak personel hem de hizmetlerden yararlanacak toplum için sağlanmalıdır. Bilgi politikası ve altyapısının oluşumunda yer alan bütün kurum ve kuruluşlar süreç içerisinde bilgilerini güncellemek durumundadırlar. Aynı şekilde, kullanıcılara verilecek eğitimlerin de sürekli yenilenmesi bilgi toplumunun bilgi hizmetlerinden daha etkin şekilde yararlanmasını sağlayacaktır.
Bütçe: Bilgi politikası altyapısının oluşumu ve hizmetlerin sunumu için gerekli ekonomik kaynakların nereden sağlanacağı konusu, politikaların oluşturulmasında temel sorun olmaktadır. Telekomünikasyon alanındaki yatırımlardan personelin istihdamına kadar birçok alandaki yatırımlar için kaynak gerekmektedir. Bu konuda kamunun tek başına hareket etme olanağı ortadan kalktığından özel sektör yatırımlar, vergi düzenlemeleri ve yasalarla teşvik edilmektedir.
Yasal düzenlemeler: Bilgi politikasının gittikçe karmaşıklaşan alanlarından biri yasal düzenleme ve yaptırımlardır. Geçmişte daha çok bilgi merkezlerinin oluşumu, düşünce özgürlüğü gibi alanlarla sınırlı olan düzenlemeler, günümüzde telif haklarından kişisel hakların korunmasına kadar pek çok alanı kapsayacak şekilde genişletilmekte, yeni arayışlar ve yaptırımlar gündeme gelmektedir.
Belirlenen amaç ve hedef doğrultusunda oluşturulan ve süreç içinde ortaya çıkan yenilikler doğrultusunda gözden geçirilen bilgi politikasının, politikadan sorumlu kurum tarafından insanlara ulaştırılması için gerekli bilgi alt yapısının olması, politikanın uluslararası standartlara uygunluğu ve bu konudaki gerekli yasal düzenlemelerin olması bilgi politikalarının beklenilen başarıya ulaşması için çok önemlidir.
Yılmaz’ın(1997: 26) Montviloff’ dan aktardığı ulusal bilgi politikası oluşturma süreçleri aşağıdaki şekilde verilmiştir:
40 Şekil 1: Ulusal Bilgi (Information) Politikası Yapma Süreci
I. Aşama
Bilgi politikası için ilk (ön) öneri
II. Aşama
Ulusal bilgi politikası için resmi (son) öneri
Resmi politika Araştırma
Ulusal Danışma Komitesi
41 III. Aşama Eylem Planı Parasal Kaynaklar Kaynak: Montviloff, 1990: 22.
Yılmaz, yukarıdaki şekilde görülen süreçleri aşağıdaki şekilde çözümlemiştir:
1. Aşama
Araştırma
Ulusal Bilgi Politikasının ilk şamasını oluşturan bu süreç, Araştırma yapacak kurumların tanımlanması (yoksa yaratılması), çalışma planlarının yapılması, bilgi politikasına ilişkin var olan durumun değerlendirilmesi (yasa, yönetmelik, tüzük, kalkınma planlarının irdelenmesi), bu değerlendirmeler sonucunda bir ön önerinin hazırlanması ve bu önerinin oluşturulacak ulusal danışma komitesine sunulması süreçlerini içerir.
Ulusal Danışma Komitesinin Oluşturulması
Ulusal toplantılar ile
Eşgüdüm Mekanizması
Politikanın yaşama geçirilmesi ve geliştirilmesi Yürütme Kurulu
42 Kişisel görüşmeler ile
Anket uygulaması ile
Kurum ve Kişilerin Seçilmesi
Merkezi Planlama Örgütü
Ulusal bilgi Merkezleri (Ulusal Kütüphane, Ulusal Arşiv, Ulusal Dokümantasyon – Enformasyon Merkezi v.b.)
Çeşitli bakanlıkların (Sanayi, Tarım, Eğitim, Kültür, Sağlık, Ulaştırma v.b.) bilgi üretimi ile ilgili birimleri
Başlıca akademik kurumlar (üniversiteler, ulusal araştırma kurumları) Özel sektörün başlıca araştırma kurumları
Ulusal mesleki örgütler (dernekler, odalar v.b.) Uluslar arası araştırma merkezleri
Bölgesel ya da uluslar arası bilgi sistemleri (AGRIS, NATIS v.b.)
2. Aşama
İçerik
Bu aşana araştırma aşamasında oluşturulan ve ön öneri haline gelen politikaların son öneri haline getirildiği aşamadır. Bu aşama:
Giriş, Tanımlar,
Ulusal bilgi politikası gereksiniminin nedeni,
Ulusal bilgi politikasının uygulanması için strateji önerisi, Ulusal bilgi kaynakları ve hizmetlerinin bugünkü durumu, Ekler,
Önerilerin sunulması,
43 3. Aşama
İşlevler
Bu aşama eşgüdüm mekanizmasının oluşturulduğu ve önceki aşamalardaki fikirlerin somutlaştığı, yani politikanın oluşturulduğu aşamadır. Bu şama:
Politika oluşturma,
Karar verme, uygulama ve denetim, Yönetim,
Danışma işleri ile, Yürütme kurulunun seçilmesi, Danışma kurulunun seçilmesi gibi süreçleri kapsar.
Yapısı
Başbakan ya da temsilci başkanlığında; Yılda en az iki kez toplanmalı;
Bakanlar Kurulu’na karşı sorumlu olmalı;
Yürütme ve Danışma Kurulları bir bakanın başkanlığında olmalı; Eylem planının belirlenmesi;
Parasal kaynakların yaratılması;
• Ulusal Kaynaklar; Devlet kaynakları; Özel sektör kaynakları;
• Dış Kaynaklar; (Dünya Bankası, FAO, British Council, WHO v.b.) Politikanın yaşama geçirilmesi ve gerektiğinde değişikliklerin yapılması.
Ulusal bilgi politikalarının oluşturulması ülkelerin yapısına ve gereksinimlerine göre şekillenir. Bu politikaların oluşturulması için yetkili bir kurumun ya da farklı kurumların olması politika oluşturma önemlidir. Bununla birlikte bilgi merkezlerinin de bu politikalar oluşturulurken sürecin içinde aktif olarak bulunması ve sürece yön vermesi beklenilen bir tutumdur. Birinci bölümde genel
44 olarak bilgi, politika ve bilgi politikasıyla ilgi kavramlar incelendikten sonra ikinci bölümde gelişmiş ülkelerin bilgi politikaları incelenecektir.
45