Ulusal alanda yapılan çalışmalar

138

konusunda merkez ülke konumunu koruyan ABD’de yapılan akademik çalışmaların diğer ülkelere göre daha kapsamlı ve nicel ağırlıklı yapıldığı görülmektedir.

Uluslararası yazındaki araştırmalar genel olarak incelendiğinde, iç kontrolün değerlendirilmesine yönelik metodoloji oluşturma çalışmaları dikkat çekmektedir. Nitekim bu konuda farklı yöntemlerle yapılan çok sayıda araştırma yapılmakta ve iç kontrol ölçme/değerlendirme modelleri önerilmektedir. Kuşkusuz, bu farklılıklar her ülkenin kendi iç dinamikleri içerisinde daha ayrıntılı olarak şekillenecektir. Akademik alanda tasarlanan ve önerilen iç kontrol değerlendirme modellerinin kullanıcılar için ne kadar uygun olduğu uygulama süreçlerinde belirgin bir düzeye ulaşacaktır. Bununla birlikte, ABD’de yapılan çalışmaların uluslararası alanda yapılacak diğer düzenleme ve uygulamalara çerçeve oluşturacağı düşünülmektedir.

139

Dolayısıyla, iç kontrolün ulusal literatürdeki gelişimini genel hatlarıyla birbirini takip eden iki on yıllık dilimde incelemek mümkün olabilir. Birinci dilimdeki on yılda, iç kontrolün ne olduğu, kurumlara ve sektörlere ne katkı sağlayacağı gibi konularda yapılan akademik çalışmaların ağırlık kazandığı görülmektedir. Bu dönemde iç kontrol ile birlikte iç denetim, dış denetim, risk yönetimi gibi bir çok yeni kavramın anlaşılması ve benimsenmesi bağlamında ortaya çıkan sorunlara yönelik çalışmalar dikkat çekmektedir.

Daha çok kavramsal nitelikteki akademik çalışmalar, kurumlara ve sektörlere izlenecek yol haritaları mahiyetinde önerilerde bulunmuştur.

İkinci dilim olarak tanımlanabilecek dönemde ise her iki sektörde artan iç kontrol uygulamaları akademik araştırmalara konu olmaya başlamıştır. İlk dilimde iç kontrolün anlaşılması ve benimsenmesi bağlamındaki elde edilen kazanımların seviyesi bu dönemdeki uygulama sonuçlarında görülmeye başlamıştır. Bu dönemde artık iç kontrol bir şekilde anlaşılmış ve farklı saiklerle tanınmış olmakla birlikte kabul edilmeye başlamıştır.

Bu çalışmanın konusu, söz konusu son yirmi yıllık dönemi bir bütün olarak ele alarak Türkiye’de iç kontrolün performansını açıklamaktır. Daha açık bir ifadeyle iç kontrolün tanınması, benimsenmesi ve uygulanması süreçlerine genel çerçeveden bakılarak üçüncü bir on yıllık dönem için sadece iç kontrol değil iç kontrolün de içerisinde bulunduğu yönetim modellerinin performanslarının gözden geçirilmesi gerekmektedir.

Yukarıda özetlenen genel çerçevede, ulusal yazında dikkat çeken önemli çalışmalar aşağıda incelenmiştir.

Türkiye’de iç kontrol konusunda hazırlanan tezler çalışma tarihi itibarıyla incelendiğinde; Yüksek Öğrenim Kurumu Ulusal Tez Merkezi (YÖK) verilerine göre 1985-2020 (Haziran) yılları arasında, başlığında iç kontrol kelimesi bulunan 29 doktora tezi ve 238 yüksek lisans tezi bulunduğu, bu tezlerin borsa, finans, gıda, üretim, konaklama, sağlık, yükseköğrenim, bankacılık, gemicilik, sigorta gibi geniş bir sektör yelpazesine yönelik araştırmaları kapsadığı, muhasebe, hile, kurumsal etkinlik gibi değişik perspektiflerden alan çalışmaları yapıldığı görülmektedir.

Diğer taraftan, başlık içinde yer almamakla birlikte anahtar kavram olarak birçok tez konusunda iç kontrol konusunun çalışıldığı, bu durumun yüksek lisans tezlerinde daha fazla bir oranda gerçekleştiği görülmektedir.

Söz konusu tezler dışında iç kontrol konusuna yönelik olarak farklı bakış açılarıyla birçok araştırma yapıldığı görülmektedir. Ancak bu çalışmaların genel olarak kamu

140

sektöründe kavramsal çerçevede yoğunlaştığı (Akyel, 2010; Güner, 2009; Türedi, 2011), özel sektöre ilişkin çalışmalarda ise belirlenen sektörde faaliyet gösteren bir işletmede uygulamalı olarak gerçekleştirildiği belirtilmektedir ([Akbulut 2012; Duman 2006; Gönen, 2009; Gönen ve Ergun, 2008; Ömürbek ve Altay, 2008; Özbilgin, 2010; Sevim ve Gül, 2012;

Yiğittop, 2008] akt. Topçu, 2013). İç kontrol konusunda diğer uygulamalı araştırmalardan bir kısmı Tablo 2.9.’da sunulmuştur.

Tablo 2.9. Ulusal Yazında İç Kontrol Uygulamalarına Yönelik Araştırmalar

S.

No. Araştırmanın Konusu Araştırmanın Sonucu Yazar, Yıl

1

“İç Kontrol Sisteminin Şeffaflığı ve Kurumsal Yönetim Uygulamaları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Borsa

İstanbul’da Bir Uygulama.”

“Yönetim kurulunun üye sayısı, yönetim kurulunun bağımsızlığı, CEO ikiliği, yönetim kurulundaki kadın üye oranı ve denetim komitesinin üye sayısı ile iç kontrol sisteminin şeffaflığı arasında istatistiksel açıdan anlamlı ilişki tespit edilmiştir.”

Cengiz ve Aslanoğlu, (2017)

2

“Internal Control Activities in Small Turkish

Companies.”

“Çalışma yapılan şirketlerde iç kontrol bileşenlerine yönelik SWOT analizi ile iç kontrol sistemine yönelik güçlü ve zayıf taraflar ile fırsat ve tehditler belirlenmiştir.”

Bilgi,

Mihaylova ve Papazov, (2017)

3

“Kurumsal Firmaların İç Kontrol, İç Denetim ve Riske Yaklaşımları.”

“Şirketlerin iç kontrol ve iç denetim olgularına verdikleri önem ile risk yönetimine yaklaşımları arasında doğrusal korelasyon bulunduğu; risk yönetimine ağırlık veren şirketlerin iç kontrol ve iç denetime de daha fazla önem verdikleri gözlemlenmiştir.”

Özkardeş, (2017)

4

“İç Kontrol Riskinin Saptanmasında Muhasebe Meslek Mensuplarının Rolü ve Şeffaflık Arasındaki İlişkinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma.”

“Ulusal ve uluslararası işletmelere hizmet veren muhasebe meslek mensuplarının iç kontrole ilişkin bilgi düzeyleri ve sürekli eğitim ile iç kontrol uygulamalarındaki gelişmeleri takip etme açısından anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiştir.”

Gönen ve Solak, (2016).

5

“Türkiye’deki Belediyelerin İç Kontrol Sistemlerinin Etkinliğinin Dış Denetim Bulgularına Göre Analizi.”

“Belediyelerde iç kontrol sisteminin etkin olarak işletilebilmesi için belediyelerin de içerisinde bulunduğu kamu mali yönetim sisteminin daha bütüncül ve gerçekçi bir yaklaşımla yeniden tasarlanması;

belediyelerin kurumsallaşabilmesi için personel alımlarında ve yükseltilmesinde liyakatin daha ön planda olduğu siyaset dışı bir sistemin kurulması gerektiği; belediye başkanı ve yöneticilerinin de iç kontrol standartlarına uygun, bütün faaliyetleri içeren bir iç kontrol sistemini uygulama kararlılığını göstermelidir.”

Ağmaz, (2017)

141

6

“İşletme Yöneticilerinin İç Kontrol Yanılgıları: Antalya Gıda Üretim Sektöründe Bir Araştırma.”

“Yöneticilerin doğru bildikleri yanlışlar, zihinlerinde bir yanılgı olarak kalıplaşmakta, bu yanılgılar ise iç kontrol sisteminin kurulmasında ve yürütülmesinde yanlış kararlar alınmasına sebep olmaktadır.”

Aktürk ve Kılıç, (2015)

7

“Kurumsal Yönetim Uygulamalarında İç Kontrol Sisteminin Önemi: Borsa İstanbul Şirketleri Üzerine Bir Araştırma.”

“İç kontrol sistemi ile kurumsal yönetim anlayışı arasında pozitif güçlü bir ilişki ortaya çıkmıştır.”

Baskıcı, (2015)

8

“Yiyecek-İçecek Hizmeti Veren Konaklama İşletmelerinde Maliyet Kontrol Sistemlerinin Etkinliği Açısından İç Kontrol.”

“İşletmelerde üretilen finansal bilginin makul seviyede güvenilir olmasına doğrudan katkı yapan iç kontrol sistemi, maliyet kontrol sistemlerinde iç kontrol sistemi bileşenleri yardımıyla kurulmalıdır.”

Uysal, (2015)

9

“Üretim İşletmelerinde İç Kontrol Sistemi

Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma: Antakya Örneği.”

“Araştırma kapsamındaki şirketlerin bir kısmının iç kontrol sistemi unsurlarının farkında olmadığı, bir kısmının iç kontrol sistemini kısmen uyguladıkları, güvenlik önlemleri aldıkları, personelin eğitilmesine ve yönlendirilmesine önem verdikleri, belgeleri her an kullanıma ve denetime hazır bir şekilde muhafaza ettikleri, ancak performans hedefleri oluşturmada, çapraz kontrollerde, risk değerlemede, varlık sayımı gibi iç kontrolün temel unsurlarında eksikleri olduğu ve genellikle güven esaslı bir ilişki içinde faaliyetlerini sürdürdükleri görülmüştür.”

Özbirecikli,

Tüm ve

Keskin, (2015).

10

“İç Kontrol ile Kurum Kültürü İlişkisi ve Anadolu Üniversitesi Araştırması.”

“Kurum kültürünün, iç kontrolün uygulama özelliklerinde değişiklikler meydana getirdiği, bu nedenle kurum kültürü ve algılanan iç kontrol (bileşenleri) arasında etkileşim olduğu, kısaca iç kontrol bileşenlerinin kurumdaki insan unsuruyla başka bir ifadeyle, kültür ile birebir ilişkili olduğu belirtilmiştir.”

Ertuğrul, (2013)

Zaman boyutundan bakıldığında, iç kontrolün ülkemizde ilk gündeme gelmeye başladığı dönemlerde daha çok iç kontrolün ne olduğu, nasıl uygulanacağına yönelik tanımlayıcı çalışmaların ağırlık kazandığı, daha sonraki süreçte ise iç kontrolün uygulanmasına yönelik önermeler içeren çalışmaların dikkat çektiği görülmektedir. Sektörel boyuttan incelendiğinde, kamuya yönelik çalışmaların (kurumsal sınırlamaların da etkisiyle) daha çok benzer tespitleri içeren kavramsal seviyede yapıldığı, yüzeysel olmakla birlikte uygulamaya yönelik önemli eleştirilerin ve değerlendirmelerin yapıldığı görülmektedir.

Kamuya göre özel sektöre yönelik çalışmalarda ampirik çalışmalar daha çok görülmektedir.

142

Bu araştırmaların, kamu sektöründe için kavramsal çerçeveye yönelik ve sınırlı yöntemlerle yapıldığı, uygulamalı araştırmaların ise daha çok özel sektörde faaliyet gösteren bir işletmeye yönelik gerçekleştirildiği görülmektedir. Kavramsal nitelikteki çalışmalar, iç kontrol konusundaki farkındalıkların belli seviyede artmasına katkı sağlamakla birlikte uygulama örneklerinden kopuk olmaları nedeniyle eksik veya yanlış algılanma risklerini taşımaktadır. Diğer taraftan özel sektöre yönelik uygulamalı araştırmalarda kullanılan anket yöntemlerinde; daha çok iç kontrol bileşenlerine yönelik uygulamaların örgütteki varlığı ve yokluğu konusunda çalışanların verdiği cevaplara göre iç kontrol sistemi hakkında çıkarımlar yapılmaya çalışılmaktadır.