Veri Toplama Teknikleri

Araştırmadaki veri toplama teknikleri olarak, nitel yöntem kapsamında ve örnek olay desenine uygun olarak doküman incelemesi ve görüşme olarak belirlenmiştir. Görüşmelerde gözlem tekniği de uygulanmıştır.

3.6.1. Doküman incelemesi

Doküman; araştırma öncesinde veya esnasında elde edilen resmi arşiv kayıtları, mektuplar, gazeteler, şiirler, şarkılar, ortak kayıtlar, tarihsel dokümanlar, günlükler, otobiyografiler, fiziki kanıtlar, fotoğraf, film, video vb. belgeler olarak tanımlanmaktadır.

Doküman incelemesi, “araştırılması hedeflenen olgu ve olgular hakkında bilgileri içeren yazılı veya diğer türdeki tüm materyallerin analizlerini yapmaya yarayan bir nitel araştırma veri toplama tekniğidir” (Sığrı, 2018: 248). Nitel araştırmalarda doküman incelemesi tek başına bir veri toplama aracı olarak veya birden fazla veri toplama aracı ile birlikte aynı anda kullanılabilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2013: 217 ).

Bu araştırmada doküman incelemesi; iç kontrol olgusu konusunda ağırlıklı olarak temel ve resmi bilgileri içerecek dokümanlar üzerinde yapılmıştır. Bu kapsamda, iç kontrole ilişkin olarak küresel, ulusal, sektörel ve kurumsal seviyelerde yapılan düzenlemeler, uygulamalar, araştırmalar ve değerlendirmeler incelenmiştir. Bu incelemelere bağlı olarak araştırma sorularının cevaplandırılmasına yönelik önemli bilgiler elde edilmiştir. Ayrıntıları

“Bulgular” bölümünde yer alan toplam 29 raporun incelemesi yapılmıştır.

İncelenen dokümanların, internet ortamında herkes tarafından elde edilebilen, görevli organ, kurul ve birim incelemelerinden sonra yetkili kurumlarca onaylanan dokümanlardır.

Bu araştırmada incelenecek dokümanların başka araştırmalara da konu edilmesi ya da diğer araştırmacılar tarafından da ulaşılma imkânının olması, araştırmanın güvenilirliği açısından önemli bir avantaj olarak görülmektedir.

Araştırmada doküman incelemesi; dokümanlara ulaşılması, orijinalliğin kontrol edilmesi, dokümanların anlaşılması, verinin analiz edilmesi ve verinin kullanılması olmak üzere beş aşamada (Sığrı, 2018: 253) yapılmıştır. Diğer taraftan, doküman incelemesine ilişkin olarak; “kolay ulaşılabilme, tepkiselliğin olmaması, zamana yayılan analiz imkânı, bireysellik ve özgünlük, geniş örneklem oluşturulması, göreli düşük maliyet, nitelikli ve yüksek hacimli veri olarak büyüklüğü” olarak tanımlanan avantajlardan azami derecede istifade edilmiştir. Bununla birlikte, “olası yanlılık, dokümanda seçilmişlik ve eksiklik, ulaşılabilirlik, örneklem yanlılığı, sınırlı sözel olmayan davranış, standart olmayan formatın

163

olmaması ve kodlama güçlüğü” olarak sıralanan dezavantajlarına yönelik gerekli tedbirlerin alınmasına da dikkat edilmiştir (Sığrı, 2018: 259-262).

3.6.2. Görüşmeler

Nitel araştırma yöntemi kapsamında görüşme (mülakat), “sözlü iletişim yoluyla insanları ve onlarla ilişkili durumları anlamaya çalışan bir veri toplama tekniği” olarak tanımlanmaktadır (Sığrı, 2018: 237). Görüşme yoluyla araştırma sorularının cevaplandırılmasını sağlayacak verilerin toplanması amaçlanmaktadır. Sığrı, (2018: 237-244), genel olarak görüşme türlerini; yapılandırılmamış (yönlendirici / biçimsel olmayan), yarı-yapılandırılmış ve yapılandırılmış görüşme olmak üzere üç başlık altında sınıflandırmaktadır. Yazara göre, görüşme bağlamına-çevresine göre ise; yüz yüze ve elektronik olmak üzere iki türlü görüşme kullanılmaktadır.

Bu araştırmada, yarı-yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılmış, bununla birlikte ağırlıklı olarak yüz yüze görüşmeler yapılmış, istisnai durumlarda elektronik görüşme tercih edilmiştir. Katılımcıların statüleri ve görev yoğunlukları nedeniyle katılımcılarla bir kez görüşme imkânı olacağı ve araştırma sorularının kapsamı ve nitelikleri dikkate alınarak yarı-yapılandırılmış görüşme tercih edilmiştir.

Bu kapsamda görüşmelerde, önceden hazırlanmış sorular kullanılmış, bununla birlikte katılımcının cevapları ve yorumlarına göre görüşürken ek sorular da sorulmuştur. Yıldırım ve Şimşek (2013: 150), görüşme formu yönteminin, “benzer konulara yönelmek amacıyla değişik insanlardan aynı tür bilgilerin alınması amacıyla” hazırlandığını belirtmektedir. Bu kapsamda görüşmeci, önceden hazırladığı konulara sadık kalarak, önceden hazırladığı soruları sorduğu gibi bu sorulara ilişkin olarak ayrıntılı bilgiler almak üzere ek sorular da sorabilmektedir.

Yapılan görüşmelerde öncelikle yüz yüze görüşme tekniği tercih edilmiş, ancak fiziki ve coğrafi farklılıklar nedeniyle özellikle ABD’de faaliyet gösteren Sivil Toplum/Meslek Örgütü ile e-posta ortamında görüşme yapılmıştır. Görüşmelerde kullanılan yöntemler ilgili bölümlerde ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

Literatür taraması ve doküman incelemesi kapsamında elde edilen bilgilere göre;

Türkiye’de iç kontrole ilişkin düzenlemeler ve uygulamalar konusunda yetkin kişilerle görüşme yapılmasına karar verilmiştir. Ayrıca, bu kişilerin, yeni kurumsal kuramın taşıyıcı mekanizmalarına (zorlayıcı, taklit edici ve normatif taşıyıcılar) yönelik faaliyet gösteren organizasyonlarda tecrübe kazanmış olmalarının uygun olacağına karar verilmiştir.

164

Belirlenen sektörlerin ve kurumların özelliklerine göre birbirlerinden farklı soruları kapsayan soru setleri hazırlanmıştır. Soru setleri, aşağıdaki dört başlık altında toplam sayıları 25-30 arasında değişen sorulardan oluşmuştur.

• İç kontrol düzenlemelerinin niceliği (varlığı)

• İç kontrol düzenlemelerinin niteliği (tasarımı)

• İç kontrol düzenlemelerinin uygulanması

• İç kontrol düzenlemelerinin değerlendirilmesi

• İç kontrol performansının ölçülmesi

Yukarıda açıklanan çalışmalar sonucunda belirlenen toplam 20 kurum ile iletişim kurulmuştur. Bu kapsamda 10 kurum tarafından görüşme yapılmasına olumlu cevap verilmiştir. Olumlu görüş veren organizasyonlarda iç kontrol konusunda 10-30 yıl arasında tecrübe kazanmış, yönetici, uzman ve akademisyen statüsünde 10 kişi ile görüşme yapılmıştır. Yarı yapılandırılmış görüşmelerde önceden hazırlanan soru setleri kullanılmıştır. Sekiz görüşmeci ile yüz yüze görüşülmüş ve ses kaydı yapılmıştır. Soru setini iki kişi (birisi ABD’de) e-posta ile yazılı olarak cevaplandırmıştır. Görüşme yapılan kişilerin iç kontrol konusunda yetkin oldukları kurumlara ait bilgiler yeni kurumsal kuramın üç mekanizması bağlamında Tablo 3.2.’de gösterilmiştir.

Önceden hazırlanan görüşme formlarının (soru setleri) içeriğinde; araştırmayı tanıtan bir giriş bölümü ve demografik bilgiler yer almıştır. Daha sonra, araştırma sorusu çerçevesinde iç kontrol olgusuna ilişkin dinamikler, farklılıklar ve yönelimlere ilişkin olarak geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanla ilgili sorulara da yer verilmiştir. Görüşme yapılan kişilerin özelliklerine göre sorulacak sorularda farklılık (kamu-özel, makro-mikro) göstermiştir. Ancak bu farklılık, soruların birbirinden kopuk olmasını değil, araştırma sorularına cevap oluşturacak şekilde birbirini tamamlayan ardışık bir düzende olması anlamını taşımaktadır.

Görüşmelerde; genel olarak iç kontrol olgusunun anlamı ve performansına yönelik olarak katılımcıların tecrübeleri, yorumları, beklentileri, algıları hakkında açık uçlu sorular sorulmuştur. Diğer taraftan, görüşme yapılan kişilerin bireysel farklılıkları göz önünde bulundurularak veri zenginliğinin elde edilmesi amaçlanmıştır.

165 Tablo 3.2. Görüşme Yapılan Kişilere İlişkin Bilgiler

No. Sektör / Organizasyon Görev Unvanı

Yeni Kurumsal Kuramın Eşbiçimlilik Taşıyıcı

Mekanizmaları

1 Kamu Sektörü / Düzenleyici ve Denetleyici Kurum

Akademisyen İç Kontrol Daire

Başkanı

Zorlayıcı, Taklitçi

2 Kamu Sektörü / Düzenleyici ve Denetleyici Kurum

Uzman Denetçi İç Kontrol Komisyonu Üyesi

Zorlayıcı, Taklitçi

3 Özel Sektör / Düzenleyici ve Denetleyici Kurum

Uzman Denetçi İç Kontrol Komisyonu Üyesi

Zorlayıcı, Taklitçi

4 Özel Sektör / Düzenleyici ve Denetleyici Kurum

Uzman Denetçi İç Kontrol Komisyonu Üyesi

Zorlayıcı, Taklitçi

5 STÖ / Uluslararası Meslek Kuruluşu (ABD) – İç Kontrol

Organizasyon

Başkanı Taklitçi, Normatif

6 STÖ / Meslek Kuruluşu İç Kontrol Organizasyon

Başkanı Taklitçi, Normatif

7 Kamu Sektörü / STÖ / Meslek Kuruluşu

Organizasyon

Başkanı Taklitçi, Normatif

8 Kamu Sektörü / STÖ / Meslek Kuruluşu

Organizasyon

Başkanı Taklitçi, Normatif

9 Bağımsız Denetim ve Danışmanlık Şirketi

Direktör

Uzman Denetçi Taklitçi, Normatif

10 Üniversite

Akademisyen Risk Yönetimi ve Denetim Bölümü

Başkanı

Taklitçi, Normatif

3.6.3. Gözlem

Gözlem, varlıkların, nesnelerin veya olayların davranış ve özelliklerini düzenli olarak seçme, izleme ve kaydetme işlemlerini kapsayan bir veri toplama tekniğidir (Sığrı, 2018:

235). Başka bir ifadeyle gözlem, araştırma sorularına yönelik veri toplamak amacıyla nesnelerin, olayların ve durumların sistematik bir biçimde izlenerek betimlenmesi olarak açıklanmaktadır. Nitel araştırmada gözlem, “sayısal veri toplamaktan çok, araştırmaya konu

166

olan olay, olgu ve duruma ilişkin derinlemesine ve ayrıntılı açıklamalar ve tanımlamalar yapmaya yönelmektedir” (Yıldırım ve Şimşek, 2013: 200). Yazarlara göre gözlem sürecinde, “insan davranışlarının bütüncül bir anlayışla tanımlanması ve kendi ortamı içinde açıklanması” öncelik kazanmaktadır.

Bu araştırmadaki görüşmelere yönelik gözlemler doğal ortamlarda ve katılımcı (yapılandırılmamış) yöntemle gerçekleştirilmiştir. Nitekim görüşmeler ilgili kişilerin kurumlarında çalışma odalarında veya toplantı salonlarında yapılmıştır. Görüşme sürecinde, görüşmeye yönelik tutum ve davranışları not alma yöntemiyle tespit edilmiştir. Görüşme yapılan kişilerin sorulara verdikleri cevaplar gözlem tekniğiyle elde edilen verilerle birlikte ele alınarak değerlendirilmiştir.