Uçucu Yağ Analizlerine Ait Sonuçlar

Bu çalışmada ülkemizde yayılış gösteren Glycyrrhiza cinsine ait taksonlar çiçekli vejetasyon döneminde toplanmıştır. Bu bitkilerin çiçekli dönemlerindeki örnekleri araziden toplanıp toprak üstü ve kök kısımları su distilasyonu yöntemiyle uçucu yağları elde edilerek bu uçucu yağların kompozisyonları GC-MS (Gaz Kromatografisi-Kütle Spektroskopisi) ile araştırılmıştır. Bu bitkilere ait analiz sonuçları Çizelge 4.9‟da verilmiştir. İncelenen 7 Glycyrrhiza taksonunda 24-52 arasında değişen sayıda, toplamda ise 63 farklı uçucu yağ bileşeni belirlenmiştir. İncelenen örneklerde uçucu yağ bileşimi %80.476-98.857 arasında değişen oranlarda tanımlamıştır.

Araştırılan bitkilerin uçucu yağ bileşimlerinde hexanal, β-pinene, furan-2-pentyl, benzaldehyde, 4-terpineol, 1-pentylcyclobutene, acetophenone, α-caryophyllen, naphtalene, 1-phenyl-1H-pyrazol-3-amine, m-cresol, nerolidol, hexahydro farnesyl acetone, E-neryl linalool, 1-tetracosanol, p-hexylacetophenone, phytol, 4- pyridinecarbonitrile, dimethylamine ve n-hexadecanoic acid yüksek oranlarda bulunan maddelerdir.

Araştırma sonucunda Glycyrrhiza taksonlarının kök ve toprak üstü kısımlarının uçucu yağ bileşimleri arasında farklılık olduğu görülmüştür. Yapılan bir araştırmada meyan ile yapılan içeceklerin ısıtılarak yapılması sonucunda insanlar tarafından daha beğenilen bir tat oluştuğu öne sürülmüştür. Bu durumun ısıtma işlemi sonucu kökün bileşimindeki uçucu bileşenlerin tamamıyla içeceğe geçmesine ve meyanın kendine has kokusu ve tadının ortaya çıkması nedeniyle oluştuğu belirtilmiştir. Araştırmada ticari amaçlı üretilen içeceğin yaklaşık 130-150 ºC‟de üretildiği ileri sürülmüştür. Bu şekilde elde edilen ekstraktlarda da furan türevlerinin yüksek oranlarda bulunduğu görülmüştür (Frattini ve ark., 1977). Bizim çalışmamızda da distilasyon yöntemiyle 100 ºC‟de kaynayan suyun buharı sayesinde uçucu bileşenler elde edilmiştir. Elde edilen uçucu yağın analizi sonucunda ise bir furan türevi olan furan-2-pentyl G. iconica, G. glabra var. glabra ve G. glabra var. glandulifera‟nın köklerinde yüksek oranda bulunan uçucu bileşenlerden olmuştur.

Endemik bir tür olan G. asymmetrica‟da Antalya‟da yayılış göstermektedir. Toprak üstünde uçucu yağ bileşiminin %11.731‟ini β-pinene, %11.404‟ünü n- hexadecanoic acid ve %10.412‟sini de hexahydro farnesyl acetone oluşturmaktadır. Kökün bileşiminde ise n-hexadecanoic acid %55.491 gibi yüksek bir düzeyde tespit

edilmiştir. Nerolidol (%6.530) ve furan-2-pentyl (%4.311) diğer temel uçucu bileşenlerdir.

G. echinata ülkemizde geniş yayılış alanına sahiptir. Bu türün uçucu yağ

bileşiminin çok büyük bir kısmını n-hexadecanoic acid oluşturmaktadır. Bu bileşen toprak üstü kısımlarda %72.105 ve kökte %78.271 oranlarında tespit edilmiştir. Toprak üstü kısımlarda hexahydro farnesyl acetone (%9.339) ve α-caryphyllen (%6.590), kökte ise hexanal (%2.790) ve phytol (%2.783) diğer temel bileşenlerdir.

G. flavescens subsp. antalyensis endemik bir takson olup Antalya‟da

yetişmektedir. Bu taksonun toprak üstü kısımlarında n-hexadecanoic acid %46.227 oranıyla en yüksek düzeyde bulunan bileşen olmuştur. Bunu %8.463 ile nerolidol ve %6.642 ile phytol takip etmektedir. Kökünde temel uçucu bileşenler olarak %22.470 ile benzaldehyde, %15.427 ile acetophenone ve %8.098 ile 1-tetracosanol bulunmuştur.

Doğu Akdeniz‟e endemik olan G. flavescens subsp. flavescens‟in toprak üstünde hexahydro farnesyl acetone %29.502, phytol %10.357 ve n-hexadecanoic acid %7.288 oranlarıyla en yüksek oranlarda bulunan uçucu yağ bileşenleridir. Kök örneğinde 1- phenylcyclobutene %30.450, diethylamine %18.170 ve 4-pyridinecarbonitrile %13.772 düzeyleriyle ana bileşenler olarak belirlenmiştir. Phytol, E ve K vitaminlerinin sentetik olarak elde edilmesinde prokürsör olarak kullanılabilmektedir (Daines ve ark., 2003; Netscher, 2007).

G. glabra tüm dünyada geniş yayılışa sahip olan meyan türüdür. Bu türün

ülkemizde glabra ve glandulifera olmak üzere iki varyetesi bulunmaktadır. Bunlardan

G. glabra var. glabra‟nın toprak üstü kısımlarında 4-terpineol %20.716 düzeyi ile major

uçucu bileşen olmuştur. m-cresol %16.051 ve E-neryl linalool %10.108 oranlarıyla diğer yüksek oranda bulunan uçucu bileşenlerdir. Kök kısmında ise p- hexylacetophenone %10.108, hexanal %9.619 ve furan-2-pentyl %7.365 olarak bulunmuştur. G. glabra var. glandulifera‟da toprak üstü kısımlarda hexahydro farnesyl acetone %15.468, n-hexadecanoic acid %11.742 ve 1-phenyl-1H-pyrazol-3-amine %5.113, kökünde hexanal %16.062, furan-2-pentyl %13.519 ve hexahydro farnesyl acetone %6.979 major uçucu bileşenler olarak belirlenmiştir. Kuzey Çin‟de kültüre edilen G. glabra var. glandulifera‟nın köklerinin uçucu yağ bileşenlerinin araştırıldığı bir çalışmada ise temel bileşenler olarak octanoic acid (%11.4), paenol (%8.9), octadecane (%8.6), benzaldehyde (%7.5), α-terpineol (%7.5) ve 4-terpineol (%7.2) bulunmuştur (Miyazawa ve Kameoka, 1990). Ülkemizde doğal olarak yetişen bu varyetenin bileşiminde bulunan benzaldehyde kökte %0.550, 4-terpineol %0.546

düzeyleri ile bu çalışmaya kıyasla oldukça düşük düzeylerde bulunmuştur. Ancak, 4- terpineol toprak üstü kısımlarında %3.135 oranıyla göreceli olarak yüksek düzeylerdedir.

Diğer bir endemik takson olan ve Konya‟da yayılış gösteren G. iconica‟nın toprak üstü kısımlarında n-hexadecanoic acid (%30.204), phytol (%17.650) ve hexahydro farnesyl acetone (%9.554) en yüksek oranda bulunan uçucu bileşenler olmuştur. Kök kısımlarında ise naphtalene (%63.838), n-hexadecanoic acid (%6.932) ve furan-2-pentyl (%3.290) ana uçucu bileşenler olarak belirlenmiştir.

Dünya‟da yaklaşık 20 tür ile temsil edilen Glycyrrhiza cinsi taksonlarının uçucu yağ bileşimi ile ilgili çalışmalar bulunmasına rağmen ülkemizde bu alanda çalışma bulunmamaktadır. Çin‟de yayılış gösteren G. pallidiflora türünün yapraklarının uçucu yağ bileşimi incelenmiş ve temel bileşenler olarak 5-(2-propenyl)-1,3-benzodioxole (%19.02), 3-7dimethyl-1,6-octadien-3-ol (%17.70), [1R-(1R*.4Z.9S*)]-4.11.11- trimethyl-8-methylene-bicyclo[7.2.0]undec-4-ene (%11.53), 2.3.6-trimethyl-1.6- heptadiene (%8.36), 2-undecanone (%4.24), coumari-7.8-diol (%3.81), 2-methyl-6- methylene-7-octen-2-ol (%3.47) ve 3.7.11.15-tetramethyl-2-hexadecen-1-ol (%3.43) belirlenmiştir. Ayrıca bu çalışmada bu sekiz bileşen toplam uçucu bileşenin %71.56‟sını oluşturmuştur (Zhang ve ark., 2004).

Geleneksel Çin tıbbında kullanılan G. uralensis Fisch.‟in uçucu yağlarının araştırıldığı çalışmada 28 farklı uçucu bileşen tespit edilmiştir. Bu bileşenler toplam uçucu yağ bileşiminin %74.39‟unu oluşturmaktadır. Uçucu yağ kompozisyonunda β- cadinene (%12.28), β-caryophyllen (%10.04), γ-cadinene (%9.49), phytol (%8.43), α- cadinene (%4.43), caryophyllen oxide (%3.65) ve α-gurjunene (%3.48) temel bileşenler olarak belirlenmiştir (Fu ve ark., 2009). Bizim araştırmamızda da phytol G. iconica, G.

flavescens subsp. flavescens ve subsp. antalyensis, G. asymmetrica ve G. glabra var. glandulifera‟nın toprak üstü kısımları ile G. echinata‟nın köklerinde yüksek oranlarda

bulunmuştur. Yine caryophyllen‟in izomeri olan α-caryophyllene G. glabra var.

glabra‟nın toprak üstünde %4.183 ve G. echinata‟nın toprak üstünde ise %6.950 ile

temel bileşenlerdendir.

Kore‟de G. uralensis Fisch.‟in uçucu yağ bileşimi üzerine γ-ışınlarının etkisi araştırılmıştır. Bu çalışmada γ-ışınlarına maruz bırakılmamış uçucu yağ kompozisyonunda bizim analizlerimizde de belirlenen uçucu bileşenlerden hexanal, 2- furanpentyl, hexanol, 4-terpinol ve geranyl acetone belirlenmiştir (Gyawali ve ark.,

2008). Uçucu yağ kompozisyonunda iklimsel, mevsimsel ve coğrafik gibi pek çok farklı faktöre bağlı olarak değişiklikler ortaya çıkmaktadır (Daferera ve ark., 2000).

Ülkemizde yayılış gösteren Ononis viscosa L. subsp. breviflora (DC) Nyman (Fabaceae) toprak üstü kısımları uçucu yağ bileşimi yönünden incelenmiş ve uçucu yağ kompozisyonunun hexahydro farnesyl acetone (%12.5), carvacrol (%10.0), lauric acid (%8.3), nonanal (%5.5), E-geranylacetone (%4.8) ve dodecanal (%4.8) bileşenleri ile karakterize olduğu görülmüştür (Erdemgil ve ark., 2002). Aynı familyanın bir üyesi olan Glycyrrhiza cinsinin Türkiye‟de yayılış gösteren toplam 7 taksondan 4‟ünün (G.

iconica, G. flavescens subsp. flavescens, G. echinata, G.asymmetrica ve G. glabra var. glandulifera) toprak üstü kısımlarında hexahydro farnesyl acetone temel bileşen olarak

bulunmuştur. Geranyl acetone ise G. flavescens subsp. antalyensis ve G. echinata‟nın toprak üstü kısımları hariç diğer türlerin her iki kısmında da (toprak üstü ve kök) bulunmuştur. Bu bileşenin oranı %0.178-2.455 arasında değişmiştir.

Ülkemizde de doğal olarak yetişen ve Fabaceae familyasına ait kozmopolit bir tür olan Bituminaria bituminosa (L.) Stirt. (syn. Psoralea bituminosa L.)‟nın İtalya‟dan toplanan toprak üstü kısımlarından (yaprak ve çiçekler) buhar distilasyonu ile elde edilen uçucu bileşenleri GC-MS tekniğiyle analiz edilmiştir. Bitkinin uçucu yağ bileşiminde eugnol, plicatin B, angelicin, psoralen, α-pinene ve pamitic acid temel bileşenler olarak bulunmuştur (Tava ve ark., 2007). Çalışmada bizim araştırmamızda da bulunan uçucu bileşenlerden olan β-pinene, geraniol, hexanal, (E)-2-hexanal ve benzaldehyde iz miktarlarda bulunmuştur. P. bituminosa hayvan yemi olarak kullanılmasına rağmen içerdiği psoralen ve angelisin gibi toksik maddelerden dolayı kullanımı sınırlandırılmıştır (Innocenti ve ark., 1991). P. drupacea Bge. ve P.

corylifolia L.‟nın uçucu yağlarının antimikrobiyal aktiviteye sahip oldukları

belirlenmiştir (Bondarenko ve ark., 1976). P. pubescence (Miq.)‟in uçucu yağının araştırıldığı bir başka çalışmada ise major bileşenler olarak psoralen (%24.8), bakuchiol (%21.3), β-caryophyllen (%8.5), germacrene D (%6.8) ve α-caryophyllen bulunmuştur (El-Seedi ve ark., 2010). Bitkide bulunan α-pinene (%0.8), β-pinene (%0.6) ve limonene (%0.8) bizim çalışmamızda G. asymmetrica‟da sırasıyla %4.943, %11.731 ve %0.562 oranlarında bulunmuştur. Yine aynı bitkinin bileşiminde bulunan terpinen-4-ol (%0.9), geraniol (%0.6), α-caryophyllen (%4.6) ve phytol (%0.9) Glycyrrhiza taksonlarının bileşiminde de bulunan diğer uçucu bileşenlerdir.

Bu çalışma ile ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren ve tıbbi amaçlarla kullanılan Glycyrrhiza (meyan) cinsine ait taksonların uçucu yağ kompozisyonunu

ortaya çıkaran bileşenler ve bunların miktarları belirlenmiştir. Genel olarak taksonlar arasında düzeylerinde farklılıklar olmakla beraber temel bileşenler açısından bir uyum olduğu söylenebilir.

G. asymmetrica G. echinata G. flavescens

subsp. antalyensis G. flavescens subsp. flavescens G. glabra var. glabra G. glabra var. glandulifera G. iconica BileĢenler RT* T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök α-pinene 11.707 4.943 2.688 - - - - Hexanal 14.324 0.908 - 0.862 2.790 0.268 2.332 - 1.125 0.503 9.619 0.462 16.062 1.061 2.262 β-pinene 15.423 11.731 - - - 0.193 - - - - Carene 17.282 0.527 - - - 1.434 - - - 1-Cyclopropyl-2-propanone 18.840 0.574 0.102 0.138 0.075 0.474 - 0.681 0.231 1.042 0.110 1.123 0.125 0.229 Limonene 19.574 0.562 - - - 0.742 - - - (E)-2-hexanal 20.574 0.479 0.521 0.176 0.124 0.140 - - - 0.645 2.400 1.023 0.750 1.424 0.324 Furan. 2-pentyl 21.036 0.200 4.311 0.193 1.468 - 3.074 - 0.823 0.210 7.365 - 13.519 0.333 3.290 Methylheptenone 25.500 1.264 - - 0.026 - 0.464 - 0.197 0.255 0.787 0.456 0.636 0.234 0.449 1-Hexanol 25.809 - 0.836 - - - 3.881 0.172 1.986 - 0.537 Hexadecane 27.551 0.402 - - - 0.054 0.154 - 0.086 - 1.460 0.753 1.080 1.044 0.906 (E)-2-octenal 29.026 - - - 0.168 - - - 1.347 - 2.110 - 0.475 Butanal 29.451 0.510 0.551 - 0.075 - 0.237 0.766 - 0.404 2.448 0.739 1.182 0.305 - 1-Hexanol, 3-methyl 30.818 0.804 - 1.717 - 3.904 0.620 0.204 0.177 3.635 0.273 0.673 - 0.489 α-Cubebene 31.241 1.169 0.450 - 0.106 - 2.053 - - - 1.661 0.830 0.597 - - 3.5-Octadien-2-one 32.160 0.487 0.228 - 0.039 0.095 - 0.479 0.222 - 1.025 0.602 0.802 0.542 Benzaldehyde 32.581 0.280 0.441 - 0.493 0.427 22.470 1.535 9.427 0.394 1.239 0.782 0.550 1.069 0.320 (E)-2-Nonenal 32.680 1.568 0.945 0.052 0.318 0.849 0.176 2.757 0.173 0.758 2.397 0.638 2.055 - 0.882 Homoserine 33.046 0.236 - - - 0.060 0.195 0.616 0.173 - 0.859 0.276 0.794 0.180 0.321 Hexane 3,3-dimethyl 34.293 0.475 0.626 - 0.519 0.108 - 0.608 - - 1.166 1.376 - 0.650 0.486 4-terpineol 34.805 2.653 0.448 2.494 0.165 1.344 1.141 2.990 0.274 20.716 1.736 3.135 0.546 0.261 0.230 Carane. 4,5-epoxy-.trans 35.605 0.509 - - - 0.044 - 1.641 - 0.251 - 0.929 - 0.753 - 1-Phenylcyclobutene 35.749 0.305 - 0.047 - 0.052 0.383 0.692 30.450 - - - 2.030 - - 1-Nonanol 36.209 0.423 0.317 - - - 0.460 0.438 0.271 - 2.136 0.450 0.810 0.218 0.555 Safranal 36.385 0.464 0.487 0.036 1.130 0.160 0.045 1.297 - 0.425 - 1.927 - 0.547 - Acetophenone 36.597 0.950 - - 0.171 0.405 15.427 0.926 6.075 - 0.576 0.393 2.251 - - α-Caryophyllen 37.087 0.886 0.390 6.590 - 0.155 - - - 4.183 - 1.100 - - -

G. asymmetrica G. echinata G. flavescens

subsp. antalyensis G. flavescens subsp. flavescens G. glabra var. glabra G. glabra var. glandulifera G. iconica BileĢenler RT* T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök Isononane 37.211 0.502 0.846 - 0.424 - - 1.089 0.104 0.294 1.035 2.033 0.352 0.207 0.249 β-Terpinene 37.591 0.351 - - - 0.145 0.097 1.830 - 1.102 0.860 0.579 - 0.295 0.716 2,3-Dihydroanisole 37.950 - 0.578 - 0.126 - 0.128 0.870 0.583 - 0.963 0.835 0.960 - 0.382 Isooctanol 39.171 0.379 0.411 - - - 0.526 - - 0.942 1.532 0.934 - - 0.376 Naphthalene 39.407 0.435 0.739 0.138 0.209 0.299 3.563 0.924 0.265 0.663 2.609 2.704 2.018 9.380 63.838 2-Benzothiophene 41.241 0.402 0.404 0.044 1.671 0.158 - 0.762 - 0.399 1.364 1.251 1.004 4.112 0.695 2,4,6-Trihydroxytoluene 41.405 - 2.383 - 0.362 0.454 1.945 2.128 1.615 - 0.746 0.341 - - 1.458 Geraniol 41.551 - - - - 0.093 - 0.963 - 2.983 4.675 1.251 - - - β-Naphtol 41.697 - - - 2.596 - - 0.457 - 0.212 - - - Geranyl acetone 41.963 2.455 0.412 - 0.178 - 0.180 1.405 0.196 0.445 1.321 1.232 1.189 0.624 0.400 β-Methylnaphthalene 42.474 - 0.262 - - - 0.194 - 0.683 0.461 0.437 1.094 0.626 - 1.388 β-Ionone 44.419 0.958 0.776 - 0.292 4.077 - 5.693 0.124 0.852 0.955 2.273 0.819 2.870 1.323 1-Tridecene 44.631 - 0.571 - - 0.071 1.350 0.375 0.176 0.168 0.907 0.246 0.726 - 0.383 1-Phenyl-1H-pyrazol-3-amine 45.539 0.657 - - - 0.175 - 3.682 - 1.410 - 5.113 - 0.252 - m-Cresol 45.840 2.367 - 0.062 - 1.440 0.391 1.201 0.206 16.051 2.460 4.790 - 1.245 0.220 Benzene, 1-ethyl-2,3-dimethyl 46.222 0.262 - - - 0.109 - 1.212 - 0.792 3.559 1.467 0.839 0.157 - Nerolidol 46.479 2.572 6.530 0.604 0.440 8.463 2.807 - - 0.746 - 1.637 - - -

Hexahydro farnesyl acetone 48.616 10.412 0.363 9.339 0.052 2.330 - 29.502 0.275 0.670 0.403 15.468 6.979 9.554 0.980

Phthalimidine 49.068 0.509 - 0.152 0.155 - - 0.905 0.371 1.222 - 3.729 - 2.390 - Acetaldehyde 49.803 4.432 - - - 1.284 1.611 1.164 0.974 0.761 - 2.183 2.579 1.221 0.508 Naphtalene 50.004 - - 0.275 0.228 4.021 - - - 0.636 - - - - - 2-methoxy-4-vinyl phenol 50.694 1.539 0.300 0.266 0.044 1.516 0.727 0.719 0.079 1.968 2.297 1.934 - 1.494 0.754 Propane 52.270 0.242 - 0.207 0.144 0.194 - 0.528 - 1.897 0.847 - 2.246 - bicyclo[2.2.2]octane-2-methyl 53.457 - 3.374 - - - 0.708 - - 0.522 1.781 1.879 - - - E-neryl linalool 54.296 - - 0.216 - 0.941 - - - 10.108 - - - - - 1-Tetracosanol 54.860 - 2.661 - 0.671 - 8.098 - 2.055 0.458 - - - - - Dimethylamine 55.001 3.011 - - - - 2.498 0.578 1.362 - - 1.186 - 0.659 - p-Hexylacetophenone 55.591 - 1.071 - - - 0.430 10.749 0.627 6.116 - -

G. asymmetrica G. echinata G. flavescens

subsp. antalyensis G. flavescens subsp. flavescens G. glabra var. glabra G. glabra var. glandulifera G. iconica BileĢenler RT* T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök T. Üstü Kök 2-(4-Methoxyphenyl)-5-methyl- [1.3.4]oxadiazol 56.730 - - - 0.108 - 3.847 - 2.273 - - - -

Pthalic acid, isobutyl nonyl ester 61.230 4.273 0.578 0.467 0.294 1.273 0.391 4.846 0.462 - 1.529 1.794 2.378 3.877 3.020

Phytol 63.582 3.734 0.659 0.250 2.783 6.642 - 10.357 0.443 1.523 - 3.958 - 17.650 - Benzyl Benzoat 65.686 0.495 - - - 0.127 - - 1.567 - - 0.820 - - - 2-Propenamide 67.285 - - - - 0.302 - 1.231 - - - - 4-Pyridinecarbonitrile 69.625 0.510 0.460 0.689 - 0.943 - - 13.772 1.109 - 0.416 - - - Dimethylamine 77.946 1.389 - 0.709 - 3.591 - 4.240 18.170 - - 0.618 - - - n-Hexedecanoic acid 78.767 11.404 55.491 72.105 78.271 46.227 1.085 7.288 0.644 2.255 2.031 11.742 5.356 30.204 6.932 TOPLAM 85.221 93.486 96.075 95.731 89.304 85.899 98.857 96.580 80.476 88.992 93.193 81.297 97.443 95.919