TRIPS Anlaşması (1994)

GATT’ın, belirlenen kurallara uyma yükümlülüğünü sağlamak açısından yaptırım gücü olmaması nedeniyle bu kuruluş yeterli etkinliği gösteremediğinden karar alabilen, gerektiğinde bu kararları yaptırımlarla hayata geçirebilen bir örgüte ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Bu ihtiyacı giderebilmek için 1986-1994 tarihlerinde GATT tarafından gerçekleştirilen Uruguay Görüşmelerinin sonucunda, 31 Aralık 1994 tarihinde dünyada ortak bir ticaret düzeni kurmayı amaçlayan DTÖ

149 Veysel BAŞPINAR/ Doğan KOCABEY: age, 61-62.

kurulmuştur. Uruguay Round sonucu ortaya çıkan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Kuruluş Anlaşması’nın lC sayılı eki olan TRIPS fikri haklar alanında uluslararası bir standart sağlama amacını taşımaktadır. DTÖ Anlaşması, uluslararası ticaretin düzenlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. GATT’tan farklı olarak uyuşmazlıkları giderici mekanizmalara yer verilmiştir.¹⁵⁰

TRIPS’e kadar birçok anlaşma yürürlüğe girmiş olmasına rağmen bu hakların tüm ülkelerde aynı şekilde korunması gerçekleştirilememiştir. Bunun temel nedeni, salt fikri mülkiyet haklarını konu alan anlaşmaların yeterli yaptırım hükümlerinden yoksun olmasıdır. İlk kez TRIPS’te, anılan hakları yeterince korumayan üye ülkelere birtakım yaptırımların uygulanacağı öngörülmüştür. Bu nedenle de söz konusu anlaşmanın özel bir önemi bulunmaktadır.

Bu anlaşma ile fikri hakların kapsamları, koruma şartları ve süreleri ilk defa milletlerarası seviyede bir düzenlemeye konu edilmiştir. Söz konusu hükümler, Anlaşmayı imzalayan devletler için uyulması gereken asgari standartlardır. TRIPS Anlaşmalarının önemi buradan kaynaklanmaktadır.¹⁵¹

TRIPS, uluslararası alanda fikri mülkiyet haklarının minimum düzeyde de olsa korunmasını amaçlayan bir anlaşmadır. TRIPS’in, NAFTA ‘nın fikri mülkiyete ilişkin hükümlerinden etkilendiği belirtilmektedir.¹⁵² NAFTA’nın fikri mülkiyete ilişkin hükümlerine benzer düzenlemeler içeren TRIPS, birçok ülkenin fikri mülkiyet mevzuatını ve bu alandaki uygulamalarını derinden etkilemiştir. Son yıllarda birçok ülke, fikri mülkiyet hukukunu TRIPS’le uyumlu hale getirebilmek

150 Cahit SULUK/Ali ORHAN: age.,50.

151 Bununla birlikte söz konusu anlaşmada, uyulacak standartlar açısından gelişmiş ülkelerle, gelişmekte olan ülkeler arasında ayrım yapılmamış olması, en az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere farklı geçiş süresinin tanınması eleştirilere sebep olmuştur. Bkz. DPT. Dokuz, s. 4. Veysel BAŞPINAR/ Doğan KOCABEY: age,53

152 Ayşe ODMAN: age., 75’den naklen Cahit SULUK/Ali ORHAN: age., 50.

için mevzuatında önemli değişiklikler yapmıştır.¹⁵³ Türkiye’nin fikri mülkiyet mevzuatı da bu anlaşmayla büyük ölçüde uyumludur.¹⁵⁴

TRIPS, bugüne kadar fikri mülkiyet alanında uluslararası düzeyde kabul edilen en kapsamlı anlaşmadır. Anlaşmanın temel hedefleri kısaca şunlardır¹⁵⁵: i) Fikri mülkiyet alanında uluslararası düzeyde asgari standartları belirlemek, ii) Fikri mülkiyet haklarının korunmasına ilişkin tedbirleri belirlemek ve bunların uygulanmasını etkin bir şekilde sağlamak, iii) Çok taraflı ihtilafların çözümü için usul ve esasları ortaya koymak.

TRIPS’in, fikri mülkiyet kavramının anlam ve kapsamını genişlettiği, ihti1afların çözümü hakkında bir mekanizmaya yer verdiği, komşu hakların korunmasında, asgari haklar ile eşitlik ilkelerine yer verdiği, bilgisayar programları ile veri tabanlarının fikir ve sanat eseri olarak korumadan yararlanmasını sağladığı ve fikir ve sanat eserlerinin kiralanması ile ödünç verilmesi hakkını koruma altına aldığı, önemli özellikleri olarak sayılabilir.¹⁵⁶ TRIPS’te özellikle fikri mülkiyet haklarının kapsamı, tanıma şartları, koruma şekilleri ve etkin korumanın nasıl sağlanacağı gibi hususlar ayrıntılı olarak düzenlenmiş olup, bu yönleriyle Paris ve Bern gibi diğer uluslararası anlaşmalardan ayrılmaktadır.

TRIPS, mevcut sözleşmeleri ortadan kaldırmamakta ancak onlara ek düzenlemeler getirmektedir. Diğer mevcut sözleşmelerle birlikte uygulanacak, tamamlayıcı nitelikte bir sözleşme olarak yürürlüğe girmiştir. TRIPS Sözleşmesi’nin DBS¹⁵⁷ ile benzerliği, DBS’nin, Paris metninin, bütün üye devletleri uymakla yükümlü kılan TRIPS Sözleşmesi’nin 9/1. maddesinde yer alan, ülke içinde yapılacak muameleye ve tanınacak asgari haklara ilişkin prensipleri de düzenlemesinden kaynaklanmaktadır. DBS böylece, TRIPS Sözleşmesi’ne üye

153 Cahit SULUK/Ali ORHAN: age.,50.

154 Erdoğan KARAAHMET: Türkiye’de Marka ve Tasarım Koruması , Türkiye’de ve Dünya’da Sınai Mülkiyet Koruması- Uluslar arası Konferansı ve Bildiriler(İstanbul 25.06.1997), 174-175

155 Mustafa ATEŞ: Taklit ve Korsan Malların Uluslararası Ticareti, FMR, C.III, S.1/2003, s23’den naklen Cahit SULUK/Ali ORHAN: age., 51.

156 Ünal TEKİNALP: age., 64.

157 Bern Sözleşmesi, ikinci değişiklikten sonra değiştirilen Bern Sözleşmesi (DBS) olarak anılmaya başlamıştır.

bütün ülkeler için bağlayıcı bir düzenleme olduğu için, DBS ve eklerinin ilgili bütün konularda uygulama alanı bulacağını söylemek mümkündür.¹⁵⁸

Bu anlaşma uluslararası ticarette bir centilmenlik anlaşması olmasına rağmen, kabul edilen kurallara uymayan ülkeler açısından son derece etkin yaptırımlar da içermektedir. Bu anlaşmayla üye ülkeler, fikri mülkiyet haklarının korunması gereğini yerine getirecekleri gibi, hakları engelleyecek prosedür oluşturmaktan kaçınmayı da kabul etmişlerdir. Yükümlülüklerini ihlal eden üyelerin DTÖ’nün sağladığı haklardan yararlanamayacağı da öngörülmüştür. Fikri mülkiyet haklarında hakkın tükenmesi ilkesine ilişkin düzenlemenin, konuyu çözümsüz bırakmış olması bu anlaşmanın zayıf yönünü oluşturmaktadır. TRIPS, bu düzenlemeyle konuyu karara bağlamaktan kaçınmıştır. ¹⁵⁹

1995 yılından itibaren Türkiye’nin de taraf olduğu TRIPS’in 16 Şubat 2005 itibariyle üye sayısı 146’dır.¹⁶⁰ . Türkiye TRIPS’i (Dünya Ticaret Örgütü Sözleşmesi’ni) 1995 yılında, Dünya Ticaret Örgütü Sözleşmesi’ne ek olarak kabul etmiştir. ¹⁶¹