Dirlik neDir?
T
ürk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’nde “dirlik” kelimesi şu şe-kilde açıklanır: Yaşayış, hayat, sağlık, varlık, geçim, huzur, erinç ve (Os-manlı Devleti’nde) bir hizmete karşılık olmak üzere bir kimseye devletçe verilen aylık veya bir yere bağlı gelir. İngilizce “well-being” kelimesine Türkçe karşılık ararken Gülay Günlük-Şenesen ve Ümit Şenesen’in önerisi ile kullanmaya baş-ladığımız dirlik tüm bu anlamlarıyla terimi neredeyse karşılamaktadır. İnsanın iyi olma hali iyi yaşama, sağlıklı ve huzurlu olma, maddi gelire sahip olma gibi belirli maddi ve manevi koşulların sağlanmasına bağlanmaktadır. Ancak, kav-ram öznelliği açısından da değerlendirilmelidir; zira, dirlik seviyesi ve algısı, ay-nı maddi koşullar altında olsalar dahi, kişiden kişiye farklılık gösterebilir.İngilizce “well-being” terimi yerine kullandığımız dirlik kavramının üzerinde bugün tam olarak uzlaşılmış bir tanımı bulunmamaktadır (La Placa vd., 2013). Mcnaught’a göre dirlik bireyden aileye, topluluk/cemaatlere ve toplumun tamamına uzanan çok katmanlı bir yapı içinde anlamlıdır; nesnel ve öznel pek çok faktörün bileşiminden oluşur (Aktaran La Placa vd., 2013).
Fiziksel, psikolojik, sosyal ve duygusal durumlardan maddi kaynaklara erişi-me, çevresel güvenlikten barınma imkânlarına, sosyal ilişkilerden toplumsal katılıma, kişinin kimliğini ifade edebilmesinden toplumsal adalete kadar öz-nel, çevresel, coğrafi, sosyo-ekonomik ve politik pek çok farklı etken bağım-sız biçimde ya da birbiriyle etkileşerek kişinin dirliğini oluşturur. Bu açıdan dirlik karmaşık ve dinamik bir süreçtir.
34 ikinci bölüm
Dirliğin kadınlar ve erkekler için farklı süreçler olduğunun kabulü re-fah araştırmalarının ve politika yapım süreçlerinin içeriğini ve seyrini değişti-rir. Ana akım ekonomi disiplini hemen hemen her alanda “nötr bir birey”
(başka bir deyişle, cinsiyetsiz bir birey) varsayımı yaparak, bu kişinin iktisadi ilişkilerini incelemektedir. Örneğin, bu kişi istediği gibi emek piyasasına girer, belirli ücret ve çalışma koşulları ile karşılaşır, ev içi iş ve bakım sorumluluk-ları yoktur, gelirini ve yaşamdan aldığı tatmini ençoklaştırmaya çalışır. Oysa gerçekte bu, erkek bireyin tarifidir. Çünkü emek piyasalarındaki katmanlı (çoğu zaman kadınların aleyhine) yapılar nedeniyle kadın ve erkeklerin iş, üc-ret koşulları, kaynaklara erişimleri farklılaşır; kamu kaynaklarının dağılımı kadınlar ve erkekler için farklılık gösterir; eğitimden sağlığa, aileden kamusal hayata iktisadın konusu olabilecek her alan toplumsal cinsiyet farklılıklarıy-la/eşitsizliklikleriyle örülüdür. Bu nedenle, dirliğin de toplumsal cinsiyetli bir kavram olduğu göz önünde bulundurularak, buna uygun yaklaşımlar ve ana-liz yöntemleri geliştirilmelidir.
Dirliğin ölçümünDe
yapaBilirlikler yaklaŞımı: FeminisT Bir BakıŞ açısı
Amartya Sen, Martha Nussbaum ve Ingrid Robeyns’in geliştirdiği yapabilir-likler (capabilities) yaklaşımı, dirlik meselesine feminist açıdan yaklaşmak için çok elverişli bir çerçeve sunmuştur. Araştırmamızın temelini de bu yakla-şım ve bunun yerel yönetim bütçelerine uyarlanması oluşturmaktadır.
Yapabilirlik yaklaşımının dört temel bileşeni bulunur (Robeyns, 2003, 2008; Nussbaum, 2003) (Şekil 2.1.):
1. İşlevsellikler (Functionings) kişinin yapabildiği ve olabildiği du-rumları anlatır: Eğitimli olma, sokağa çıkabilme, konsere gidebil-me, sağlıklı olma, sosyal ilişkiler içinde yer alma gibi.
2. Yapabilirlikler (Capabilities) ise bu işlevselliklerin fırsatları olarak tanımlanmaktadır: Kadınların akşam ezanından sonra sokağa çı-kabilme fırsatı olması (laf söz olmaması, sokakların aydınlık olma-sı, yeterli ulaşım imkânlarının olmaolma-sı, çevrenin güvenli olması), konsere gidebilmeleri için olanakların (konser, ulaşım, ucuz bilet) sağlanmış olması, eğitim alabilmeleri için erişebilecekleri okulların olması, sağlıklı olabilmeleri için hastanelerin ücretsiz, düşük ücret-li ve kolay ulaşılabiücret-lir olması gibi.
yapabilirlikler ve dirlik: toplumsal cinsiyete duyarlı bütçelemeye alternatif bir yaklaşım 35
Şekil 2.1 yapabilirlikler yaklaşımına göre Dirliğin Bileşenleri kaynak: Adabbo vd., 2008a, 2008b.
İÇERİK
Ücretli ve ücretsiz emek ayrımı Sorumlulukların paylaşımı Nüfus Normlar Kültür ve toplumsal gelenekler Gelir dağılımının kuralları Bölge Sosyal ilişkiler Sosyal ağlar
Mallar ve özel hizmetler
Toplumsal yeniden üretim için harcanan ücretsiz emek Ücretsiz emek tarafından dönüştürülen ma ve hizmetler Bireysel dönüştürme faktörleri
Birey ve toplum arasındaki dinamik karşılıklı ilişki Sosyal Seçim FIRSATLAR Beşeri Yapabilirlikler SONUÇLAR Etkin işlevsellikler DİRLİK
Bireyin kendi hayatını şekillendirme özgürlüğü
Araçlar: Net gelirler Kamu hizmetleri Transferler
Bireysel Özellikler Beden, karakter, kırılganlık, tutkular, özgeçmiş, kişisel ve sosyal ilişkiler, motivasyonlar
36 ikinci bölüm
Bu iki bileşen, bu yaklaşımın analiz yapma ve politika geliştirmede en önemli katkısını oluşturur: Refah ve dirlik tepeden inmeci bir şekilde üstten ta-nımlanmaz. Fırsatlar kendilerine tanındığında bireylerin, kendi dirlik tanımla-rı içinde anlamlı bulduklatanımla-rı etkinliklerden bir bileşim yapacaklatanımla-rı düşünülür.
Burada bireyin iyiliği ve kendi yaşam biçimini tasarlaması (eylemlilik - agency) esastır; bu açıdan politika tasarımının da katılımcı bir biçimde oluşturulması gereği yaklaşımın literatüre en önemli katkılarından birini oluşturur.
3. Bu da bizi üçüncü bileşene, kişinin “erişimi” olduğu tüm yapabilir-likler kümesine (Capability set) getirir.
4. Yapabilirlikler kümesini etkileyen ve oluşumuna katkıda bulunan bir diğer önemli bileşen ise Dönüştürme Faktörleri (Conversion fa-ctors) olarak adlandırılır. Bununla kişinin kaynakları, bir diğer de-yişle mal ve hizmetleri, yapabilirliklere dönüştürmesinde etkili olan faktörler anlatılmaktadır. Bunlar arasında ailevi, çevresel, kurum-sal, siyakurum-sal, kültürel, dini ve ataerkil yapılar sayılabilir. Örneğin, yerel yönetimlerin (parkların, durak sayılarının ve aydınlatmanın artırılması gibi) kadınların lehine sağladıkları her türlü hizmet po-zitif dönüştürme faktörüdür. Kadınların hava karardıktan sonra sokağa çıkamamasının nedeni ataerkil baskı ise, bu da negatif dö-nüştürme faktörüdür.
Yapabilirlikler yaklaşımı feminist araştırmalarda, özellikle dirlik çalış-malarında oldukça çığır açıcı olmuştur (Robeyns, 2003, 2008, 2010; Nussba-um, 2003). Ekonomi disiplinin tek boyutlu tanımladığı birey yerine “beşeri çeşitliliği” analizin temeline yerleştirir (Robeyns, 2010).
İkinci olarak, bu yaklaşım dirliğin çok boyutluluğunu ve çok katman-lılığını anlamaya yardımcı olur. Örneğin, dirliğin bileşenlerinden yüksek ge-lirli ve yüksek statülü bir iş sahibi olma gibi maddi imkânlar pek çok kadın için toplumsal ilişkiler ağı içinde yer alma, sevgi ve saygı görme, topluma ya-rarlı hissetme gibi diğer başka faktörlere göre daha az tercih ediliyor olabilir.
Kaldı ki, yüksek gelir sahibi olmak her zaman sosyal iletişim, boş zaman, top-lanma ve gösteri yapma özgürlüğü gibi pek çok yapabilirliğe erişim anlamına da gelmeyebilir.
“Erişim” pek çok eşitsizliğin temelinde yatan en önemli nedendir. Bir kadının oy hakkı (eğitim hakkı) olabilir ama eğer kadınlar ve erkekler arasın-da oy oranlarınarasın-da (veya eğitim oranlarınarasın-da) farklılık varsa, bunun nedeninin
yapabilirlikler ve dirlik: toplumsal cinsiyete duyarlı bütçelemeye alternatif bir yaklaşım 37
sorgulanması gerekir, çünkü hakların tanınmış olması o hakların kullanılma-sını garanti etmez. Yapabilirlik yaklaşımı erişim perspektifiyle, iktisadi ana-lizde yaygınlıkla göz ardı edilen “haneiçi üretim, ücretsiz emek ve bakım eme-ği” alanlarını öne çıkararak, kadınların ve erkeklerin kaynaklara erişim ve dirlik farklarını bu alanlar üzerinden açıklamanın araçlarını sağlar. Kadınla-rın ev işi ve bakım yükümlülükleri erkeklerle aynı düzeyde istihdam, eğitim, yerel hizmetler, toplumsal faaliyetler ve boş zaman etkinliklerine erişmesini engeller, pek çok yapabilirliği aynı anda etkiler. Haneiçi işbölümü, ataerkil baskılar, kurumsal, sosyal, siyasal ve diğer faktörler kişilerin yapabilirlikleri-ni etkileyen dönüştürme faktörleridir. Yapabilirlikler yaklaşımı kavramsal-laştırdığı bu dönüştürme faktörleriyle de eşitsizliklerin açığa çıkarılabilmesi-nin ve giderilmesiçıkarılabilmesi-nin en önemli araçlarını sağlar.
Yapabilirlikler yaklaşımının feminist bir analiz için elverişli olmasının bir başka nedeni disiplinler arası çalışmalarda ve çok farklı alanlarda uygula-nabilir olmasındandır. Örneğin, Merla ve Baldassar (2011) İtalya, Avustral-ya ve El Salvador için Avustral-yapabilirlikler Avustral-yaklaşımı ile sınır ötesi bakım sorumlu-luğunun göçmenlerin dirliği üzerindeki etkisini incelemektedir. Yine bir baş-ka çalışmada (Anand ve Santos, 2011) şiddetin cinsiyet eşitsizliğine etkisi ya-pabilirlikler yaklaşımı ile tasarlanmış bir yöntemle araştırılmaktadır.
yapaBilirlikler Ve BüTçeler: Dirlik Temelli Toplumsal CinsiyeTe Duyarlı BüTçeleme
Yapabilirlikler yaklaşımının son yıllarda bir başka uygulama alanı, toplum-sal cinsiyete duyarlı bütçeleme olarak karşımıza çıkmıştır. Günümüzde uygu-lanan TCDB uygulamalarından farklı olarak Dirlik Temelli TCDB (DTCDB) bireylerin yapabilirliklerine odaklanır ve özellikle yerel yönetimlerin faaliyet-lerinin söz konusu bölgede yaşayan kadın ve erkeklerin yapabilirliklerini ne derecede iyileştirdiğini ortaya çıkarmaya çalışır. Bu gereksinimin nedeni, merkezi/yerel yönetimlerin sundukları mal ve hizmetler, uyguladıkları politi-kalar ve diğer pek çok fonksiyonların yapabilirlikleri etkileyen en önemli dö-nüştürme faktörlerinden biri olarak işlev görmesidir. Pek çok durumda kay-naklara farklı biçimlerde erişme imkânına sahip kadın ve erkekler farklı dö-nüştürme faktörleri ile karşılaşırlar ve işlevselliklerindeki etkilenim, dolayı-sıyla bireysel dirlik, kadın ve erkekler için farklı biçimlerde tezahür eder.
Bireylerin dirliğini anlamak kaynakların nasıl kolektif dirliğe dönüştü-ğünü anlayabilmenin bir önkoşuludur (Adabbo vd., 2011). Kadınlar sadece kamu yönetimlerinin hizmet sunduğu yararlanıcılar değil, aynı zamanda,
üc-38 ikinci bölüm
retsiz haneiçi üretim ve bakım emekleri ile bireylerin yaşam standartlarını yükselten, hane içinde yer alan tüm bireylerin yapabilirliklerinin iyileşmesine katkıda bulunan kişilerdir. Dolayısıyla, yapabilirlikler yaklaşımı, bireysel ve kolektif dirliğin sağlanmasında etkili olan kadın bireylerin toplumun refah seviyesini yükseltmede oynadıkları kilit rolü görünür kılarak refah analizleri-ne öanalizleri-nemli bir katkı yapar.
Böylece bireysel yapabilirlikler ve işlevselliklerden, piyasa ve piyasa dı-şı etkinliklere, devlet, firma, aile gibi yapılara doğru “refah sistemi”nin tümü bütünlüklü bir yaklaşımla inceleme konusu haline gelir. Mikro alandan mak-ro alana varılır (Addabbo vd., 2010). Bireysel dirlik, kamusal alanın ve refah politikalarının önemli bir bileşeni haline gelir.
Dirlik Temelli Toplumsal CinsiyeTe Duyarlı BüTçeleme uygulamaları
Ve uluslararası örnekler
DTCDB öncelikle yerel yönetim odaklı bir yaklaşımdır ve genellikle üç aşa-mada uygulanması önerilmektedir (Adabbo vd., 2010; Adabbo vd., 2011).
1. Yerel yönetimlerin fonksiyon ve sorumlulukları ile ilişkili, yerel olarak tanımlanmış bir “yapabilirlikler” listesi
2. İçerik analizi ve buna uygun göstergelerin oluşturulması
3. Bütçeler yoluyla yapabilirlikler ve yerel yönetim politikalarının et-kileşiminin incelenmesi
Yapabilirlikler yaklaşımını Amartya Sen’den hareketle geliştiren Nussbaum (2003) “temel insani yapabilirlikler” adını verdiği bir liste oluş-turmuştur. Bu listede yer alan 10 temel yapabilirlik şunlardır: Normal bir sü-rede insanca bir yaşam sürebilme; bedeni olarak sağlıklı olma; bedensel bü-tünlüğe sahip olma; duyuları, hayal gücünü, düşünme ve mantığını kullana-bilme; duygulanakullana-bilme; iyiyi ayırt edebilme ve kişinin kendi yaşam planı üzerinde tasarrufu olabilmesi; duygusal yakınlık kurabilme; bitki, hayvan ve çevreyle ilişkili, onlara değer vererek yaşayabilme, oyun oynayabilme/eğlen-me, kişinin çevresine toplumsal katılım ve mülk edinebilme yoluyla etkide bulunabilmesi.
Her bir yapabilirliğin ayrıntılı bir şekilde tanımlandığı bu liste, DTCDB çalışmaları için esin kaynağı olmuştur (Addabbo, 2008; Addabbo vd., 2008a, 2008b; Addabbo vd., 2010). Yapabilirlikler yaklaşımı kamu yönetiminin farklı düzeylerine uyarlanabilmesi açısından da oldukça esnek bir yöntemdir
yapabilirlikler ve dirlik: toplumsal cinsiyete duyarlı bütçelemeye alternatif bir yaklaşım 39
(Adabbo vd., 2011). Merkezi/yerel düzeyde uygulanabileceği gibi, örneğin, amaç, belirli bir müdürlüğün işlevlerinin incelenmesi ise yöntem, bu müdür-lüğe ilişkin yapabilirlikler listesi çok daha ayrıntılı tanımlanarak uygulanabi-lir; bu müdürlüğün bütçesi ve etkinlikleri bu çerçeveden incelemeye tabi tutu-labilir. Ya da araştırmanın kapsamına bağlı olarak, seçilmiş bazı yapabilirlik-lere de odaklanılabilir (örneğin, uygun iş koşullarında çalışabilme veya sağlık hizmetlerine ulaşabilme gibi) ve yerel yönetimin bu işlevselliklerde ne kadar dönüştürücü olabildiği anlaşılmaya çalışılır.
İlk aşamada, kanunlardan, kendi tüzük ve programlarından yola çıka-rak, yerel yönetimlerin yerel halka karşı sorumlulukları belirlenir. Bu belirle-me işlemi ne kadar çok katılımcılık içerirse, toplumda TCDB farkındalığının o kadar artması beklenir (Addabbo vd., 2011). Bu sorumlukların yapabilir-liklerle ilişkili olduğu, yani, yerel yönetimlerin dönüştürücü olduğu bir yapa-bilirlikler listesi tanımlanır. Bu liste araştırılan yerel yönetimin özgün koşul-larına göre değişiklik gösterecektir. Böyle bir listenin belirlenmesi ölçülebilir, gözlemlenebilir gösterge oluşturmada, bunların takibinde ve politikaların et-kisinin değerlendirilmesi sürecindeki en önemli aşamadır.
Yapabilirlikler listesinin hazırlanmasından sonraki aşamada, her bir yapabilirlik için ulaşılabilen makro ve mikro verilerden bir gösterge listesi ha-zırlanır ve ilgili bölgeye ilişkin “içerik analizi” yapılır. Kadın erkek kırılımın-da toplanan verilerin yanı sıra, içerik analizi için niteliksel yöntemlere de baş-vurulabilir. Derinlemesine görüşmeler, odak gruplar bu analize destek sağlar.
Örnek olarak, kent veya yerel yönetim düzeyinde derlenen toplumsal cinsiyet kırılımındaki verilerde kadınlarla erkekler arasındaki açık, ulusal ortalama-lardan ne kadar saptığı gibi göstergeler yoluyla ortaya konur. Bu işlem bütçe analizlerinden önceki aşamadır.
Üçüncü aşama, yerel yönetim bütçelerinde öngörülen harcamaların yapabilirliklere göre fonksiyonel, idari veya farklı biçimlerde dağılımının elde edilmesidir. Yapabilirlik matrisi, örneğin Bologna Bölgesi için satırların yöne-tim birimleri, sütunların yapabilirlikler olduğu bir matris şeklinde tasarlan-mıştır (Bkz. Tablo 2.1) (Addabbo, 2008). Roma İli yapabilirlik matrisi ise Be-lediye Etkinlikleri bazında (Bkz. Tablo 2.2) tanımlanmıştır (Addabbo vd., 2008b). Kamu yönetiminin çeşitli düzeyleri arasındaki etkileşimi veya karşı-laştırmaları görebilmek için, yapabilirlikler listesi daha genel tanımlanarak da analiz yapılabilir (Bkz. Tablo 2.3).
Söz konusu harcama dağılımları elde edildikten sonra etki analizleri yapılır; yine başta oluşturulmuş içerik analizi veri seti ile karşılaştırmalar
yar-40 ikinci bölüm
dımıyla kadınlar ve erkekler üzerindeki etkiler gözlenmeye çalışılır. Politika önerileri geliştirilir.
Örneğin, Addabbo, vd. (2010), Modena Şehir Konseyi için yaptıkları araştırmada özel olarak bakım yapabilirliğine odaklanarak belediyenin doğ-rudan veya dolaylı bakım hizmeti konusunda yaptığı faaliyetleri incelemişler-dir. Bakım hizmetlerinin etkisinin simülasyon modellemesiyle tahmin edildiği araştırmada, bu hizmetler içerisinde önemli payı olan nakit transferi şeklinde-ki gerçekleştirilen faaliyetin, özel önlemler alınmadığı sürece, eğitim düzeyi düşük kadınların daha çok evde oturup çocuklarına bakmayı tercih etmeleri ile sonuçlanacağı tespit edilmiştir. Bu örnek, kamusal bakım kurumlarının mevcut olduğu durumlarda dahi, farklı politikaların kadınlar ve çocuklar üzerinde çelişen sonuçlarına dikkat çekmekte ve kamu politikalarının hem ta-sarımının hem de etkilerinin çok boyutlu ve bütünlüklü ele alınmasının gere-ğine işaret etmektedir.
TaBlo 2.1
Bologna bölgesi yapabilirlik matrisi: sorumlu birimler bazında harcamalar yapabilirlikler
yapabilirlikler ve dirlik: toplumsal cinsiyete duyarlı bütçelemeye alternatif bir yaklaşım 41
TaBlo 2.2
roma ili yapabilirlik matrisi: belediye etkinlikleri bazında harcamalar yapabilirlikler
kaynak: Addabbo ve diğerleri, 2008b.
TaBlo 2.3
yapabilirlikler matrisi: farklı kamu yönetimleri bazında harcamalar
yapabilirlikler Belediye İl Özel İdare Bölge Merkezi
Yönetim Yeterli, güvenli ve sağlıklı barınma Fiziksel hareketlilik
Katılım ve aktif vatandaşlık kaynak: Addabbo, 2008.