II TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN MUHTEVAS

Toplu iş sözleşmesinin içeriği ve ihtiva ettiği hükümler ise, normatif (düzenleyici) kısım ve borç doğurucu (borçlar hukukuna ilişkin-vecibevi) kısım olmak üzere iki ayrı başlık altında incelenebilir. Hemen belirtmek gerekir ki; her toplu iş sözleşmesinde bu iki tür hükümler bir arada bulunmak zorunda değildir. Zira; 2822 Sayılı Kanun m. 2/1 hükmü gereğince, hizmet sözleşmesinin yapılması, muhtevası ve sona ermesi konularını düzenleyen hükümler toplu iş sözleşmesinin normatif bölümünü oluşturur ve normatif hükümleri ihtiva eden bölüm, toplu iş sözleşmesinin zorunlu unsurudur. Başka deyişle; hizmet sözleşmesinin yapılması, muhtevası ve sona ermesi ile ilgili hükümleri barındırmayan bir sözleşme, taraflarınca toplu iş sözleşmesi olarak adlandırılsa dahi, 2822 Sayılı Kanun anlamında toplu iş sözleşmesi olarak kabul edilemez13. Buna karşılık; 2822 Sayılı Kanun m. 2/2 hükmünde; “toplu iş sözleşmesi, tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, sözleşmenin uygulanmasını ve denetimini, uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları düzenleyen hükümleri ihtiva edebilir” denilerek, bu tür hükümlerin toplu iş sözleşmesine dercedilmesi hususu tarafların inhisarına bırakıldığından, borç doğurucu (vecibevi) olarak adlandırılan bu nitelikteki kuralların

12 _{NARMANLIOĞLU, s. 299; TUĞ, s. 7; ŞAHLANAN, s. 10.}

bulunmaması halinde dahi geçerli bir toplu iş sözleşmesi akdetmek mümkündür; borç doğurucu hükümler toplu iş sözleşmesinin zorunlu unsuru değildir14

Her toplu iş sözleşmesinde bulunması zorunlu olan normatif hükümler ile taraflar, sadece kendileri hakkında değil, belli bir grup üçüncü kişiler hakkında da bağlayıcı ve amir hükümler ihdas etmiş olmaktadırlar. Normatif hükümler, toplu iş sözleşmesinin sınırları dahilinde kalmak ve emredici kanun hükümlerine aykırı olmamak şartıyla, kanun gibi genel ve objektif hukuk kuralları niteliği taşımaktadır15.

Toplu iş sözleşmesinin borç doğurucu hükümlerinin, (borçlar hukuku alanındaki) diğer sözleşme türlerine ait hükümlerden farkı yoktur. Bu hükümler, sadece sözleşmenin taraflarının karşılıklı haklarını ve borçlarını belirler; taraf sendikaların üyeleri için bir sonuç doğurmaz. Başka deyişle; sözleşmenin tarafı olan işçi ve işveren sendikaları, borç doğurucu bölüme koyacakları hükümlerle üyelerini borç altına sokamazlar. Ancak; toplu iş sözleşmesinin işveren tarafı sendika üyesi

olmayan işveren ise, o takdirde bu hak ve borçlar işveren için söz konusu olacaktır16. Bir toplu iş sözleşmesinin içeriğindeki hükümlerin hangilerinin normatif

nitelikte, hangilerinin ise borç doğurucu nitelikte olduğunun tespiti açısından; bir hizmet sözleşmesine konu olabilecek hususları düzenleyen hükümlerin normatif düzenlemeler olduğu, buna karşılık toplu sözleşme taraflarını veya bir işçi grubunu ilgilendiren kuralların ise borç doğurucu hükümler olduğunun kabulünün gerektiği ifade edilmiştir17.

Hizmet sözleşmelerinin şekline, hizmet sözleşmesi yapma zorunluluğu yaratılmasına veya sözleşme yapmanın yasaklanmasına ilişkin toplu iş sözleşmesi hükümleri hizmet sözleşmesi yapılmasına dair normatif hükümlerdir. İşçilerin sosyal ve ekonomik durumlarının korunması ve geliştirilmesi, çalışma koşularının saptanması konuları ile ilgili olarak ücret, ücret zamları, prim, ikramiye, sosyal yardımlar, işçi sağlığı ve iş güvenliği, servis aracı tahsisi, kreş, ısıtma, havalandırma, temizlik, kapı kontrolü ile sigara içme yasağı vb. ile ilgili hükümler de hizmet

14 _{TUĞ, s. 8; ÇELİK, s. 418; NARMANOĞLU, s. 351; ŞAHLAMNAN, s. 21; SÜMER, s. 210} 15 _{REİSOĞLU, s. 7; SÜMER, s. 209; TUĞ, s. 9.}

16 _{TUĞ, s. 16; NARMANLIOĞLU, s. 355; SÜMER, s. 210.}

17 _{GÜNAY, Cevdet İlhan Toplu İş Sözleşmesi Grev ile Lokavt Hukuku, (Açıklamalar, Kararlar,}

sözleşmesinin muhtevasına ilişkin normatif toplu iş sözleşmesi hükümleridir. Fesih bildirimi sürelerinin artırılması, işverenin fesih hakkının kısıtlanması (haklı nedenle fesih hakkının disiplin kurulu kararına bağlanması gibi) ve hizmet sözleşmesinin feshinde şekil ve fesih sebepleri öngören hükümler hizmet sözleşmesinin sona ermesi hususundaki normatif düzenlemelere örnektir18.

İşyeri sendika temsilcilerinin sendikal faaliyetlerine, temsilcilik odalarına, sendikanın işyerinde yapacağı seminer ve toplantılara, çalışma barışını korumak yönündeki yükümlülüklere, işyerinde delege seçimlerine izin vermeye dair olan toplu iş sözleşmesi hükümleri tarafların karşılıklı hak ve borçlarına ilişkin borç doğurucu hükümlere örnektir. Bunun gibi; toplu iş sözleşmesinde öngörülen tahkim kurulu, uyuşmazlıkları çözüm kurulu gibi düzenlemeler de toplu iş sözleşmesinin uygulanması, denetimi ve uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin borç doğurucu hükümler olup; sendikalar, üyelerinin toplu iş sözleşmesine uymalarını sağlamak ve bu amaçla gerekli tedbirleri almakla yükümlü olduklarından, psikolojik etki, bilgi verme, uyarma ve sonra tüzük ve kanun hükümlerinin elverdiği para cezası verme ve üyelikten çıkarma gibi yaptırımlar ortaya çıkmaktadır19.

§ 3.TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN HUKUKİ NİTELİĞİ:

Toplu iş sözleşmesinin hukuki niteliğinin belirlenebilmesi için içeriğinin göz önünde bulundurulması gerekir. Normatif ve borç doğurucu hükümler içeren toplu iş sözleşmesi, tek bir sözleşme gibi görünse de, kollektif bir norm sözleşmesi ile bir borçlar hukuk sözleşmesinin birleşmesinden (kombinasyon) doğduğu ifade edilmiştir20.

Objektif hukuk kuralları niteliğini haiz olan normatif hükümleri ve hizmet sözleşmeleri üzerindeki emredici etkisi ile toplu iş sözleşmesinin diğer sözleşmelere benzemediği açıktır. Bu yönüyle kamu hukuku sözleşmelerine yaklaşmış gibi görünse de; toplu iş sözleşmesinin taraflarının özel hukuk kişileri olması, düzenlenen konuların özel hukuka ilişkin olması özel hukuk sözleşmesi olarak nitelenmesini

18 _{SÜMER, s. 209 ve 210; ÇELİK, s. 414-418; ŞAHLANAN, s. 13-20; TUĞ, s. 9-15 ve}

NARMANLIOĞLU, s. 354.

19 _{ÇELİK, s. 419; ŞAHLANAN, s. 22; TUĞ, s. 16 vd.} 20 _{ÇELİK, s. 420.}

sağlamıştır. Ancak, bahsi geçen özellikleri nedeniyle diğer özel hukuk sözleşmelerinden ayrılan toplu iş sözleşmesi, kendine özgü bir özel hukuk sözleşmesi olarak kabul edilmektedir21_.

§ 4. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN ETKİLERİ