Büyük Türk kahramanı ve hükümdarı Alp Er Tonga ile ilgili ilk kayıtlar Kaşgarlı Mahmud’ta yer almaktadır. Kaşgarlı Mahmut’un önemli eseri Divan-ı Lügatit Türk’te Alper Tunga adı iki yerde yer almaktadır. Kaşgarlı ilk olarak kaz kelimesinin anlamını açıklarken Kaz’ın Afrasyab’ın (Efresiyab) kızı olduğunu ve babası Tonga Alp Er’in Afrasyab olarak tanındığını belirtir.129
Afrasyab İranlı Şair Firdevsi’nin meşhur eseri Şehname’de adı geçen Türk hükümdarıdır. Saka hükümdarı olarak belirtilen Afrasyab bu eserde hem kötü bir karakter olarak anılır hem de savaşlarda gösterdiği kahramanlıklarda belirtilir. Afrasyab eserde kötülüğün tanrısı Ehriman’ın yeryüzündeki temsilcisi olarak görülür.130 İran- turan Savaşlarının anlatıldığı bölümlerde adı geçen Afrasyab Turan komutanı Peşenk’in oğludur. İranlıların Türklere karşı yapmış olduğu zulmü duyunca intikam almak için harekete geçer. Şehname’de Afrasyab’ın İran’ın tamamını ve Arap topraklarını da işgal
127B. Ögel,a.g.e., C.1, 2010, s. 81-82. 128Cüveyni, a.g.e., 1999, s. 106.
129Kaşgarlı Mahmud, a.g.e., 2013, s. 149.
ettiği belirtilir. İran’ın başına Rüstem’in geçmesi ile turan ordusu yenilgiler almaya başlar. Zaman zaman geri çekilmek zorunda kalan Afrasyab bir hile öldürülür. Şehname’de İran ile Turan mücadelesine geniş bir yer verilmiştir. Ancak bu eserde Firdevsi Afrasyab’ı yenilmiş, İran kahramanlarının şerefini arttıran bir hükümdar olarak anlatmıştır.131
Divan-ı Lügatit Türk’te yer alan Alp Er Tonga adına yakılmış ağıt Kaz maddesindeki açıklamasından dolayı İran’daki Türk hükümdar Afrasyab olarak kabul edilmiştir. Ancak Kaşgarlı’nın eserinde yer alan Alper Tonga Afrasyab değil bir Göktürk prensi olmalıdır. II. Göktürk döneminde devlet içerisinde kardeş kavgaları olunca Köktürklere bağlı boylar arasında ayaklanmalar olmuştur. Arap ordularının da istilalarına maruz kalan Göktürkler 713 yılında Beş Balık’a sefer düzenlemişlerdir. 714 yılında İni İl Kağan, Tonga Tigin ve Huo-pa Beş Balık’ı kuşatmıştır. Bu kuşatma sırasında Tonga Tigin tek başına ata binerek şehrin surlarına kadar sokulmuş ve burada Çin askerleri tarafından öldürülmüştür. Bu durum Göktürkler arasında çok büyük bir üzüntüye sebep olmuştur. Hatta seferde bulunan Huo-Pa’nın Tonga Tigin’in ölümü nedeniyle ülkeye cesaret edemediği ve Çin’e sığındığı belirtilir.132
Kaşgarlı’nın eserinde Alp maddesinde bir ağıt olan dörtlükler kaydeder. Bu dörtlüğün girişi şu şekildedir:
“ Alp Er Tonga öldü mü? Issız acun kaldı mı? Ödlek öcün aldı mı? Emdi yürek yırtılır.”133
Meşhur şiirin giriş bölümünde bahsedilen Alp er Tonga Göktürk prensi Kapgan Kağan’ın oğlu Tonga Alp olmalıdır. Bu ise Tonga Alp’in bu döneme kadar bir şekilde adının ulaştığını gösterir. DLT’de Alper Tonga ile Afrasyab’ın aynı kişi olduğunu belirtse de yaşanan olaylara baktığımızda bu ihtimal ortadan kalkmaktadır. Tonga Tigin’in adı Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında geçmektedir. Her iki metinde de
131N. S. Banarlı, a.g.e.,1983, s. 14.
132S. Y. Gömeç, ”Tonga Tigin’in Kimliği Üzerine”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, Şubat, 2001, Sayı 170, s. 58.
Oğuzlara sefer yapıldığından ve Tonga Tigin’in yoğ töreni zamanında olduğundan bahsedilir.
“ Türk Milleti ayak titretti, perişan olacaktı. İlerleyip yayarak gelen ordusunu
püskürttüm. Çok ölecek orada dirildi. Orda Tongra yiğiti bir boyu Tonga Tigin mateminde çevirip vurdum.”134
Tonga DLT’de kaplan cinsinden bir olarak açıklanır. Ayrıca Tonga’nın kişi adı olarak kullanıldığı da belirtilir. Türk tarihinde börü, tonga, arslan gibi yırtıcı hayvanlara ait isimlerin çok defa kişi adı olarakta kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca bu hayvanlar Türk kültüre ait birer motiftir. Firdevsi’nin eserinde Afrasyab hakkında hayvanlara ait benzetmeler yer almıştır. Firdevsi, Afrasyab ile ilgili olarak şunları söyler: “Babasının tarifine göre O; cesur bir timsah, av gününde erkek bir arslan, harp zamanında da bir savaş fili gibidir.”135 Bu anlatıma İslamiyet öncesi döneme ait Oğuz Destanı’nda da rastlamaktayız. Oğuz doğduğunda yüzü ve vücudu hayvanlara ait unsurlar ile tasvir edilmiştir.
Afrasyab birçok Türk hükümdar ailesi tarafından ata olarak kabul edilmiştir.136 Buna örnek olarak Cüveyni’nin eseri Tarih-i Cihanguşa’da Uygurların atası olarak Afrasyab’ın gösterilmesidir.
Alp Er Tonga’dan bahseden bir kaynakta Yusuf Has Hacip tarafından yazılan Kutadgu Bilig’dir. Yusuf Has Hacip Türk Beylerinin dünyanın en iyi beyleri olduğunu söyler.
“ Bakarsan görürsün şimdi bu Türk beyleri Dünya beylerinin en iyileri
Bu Türk beylerinden adı belli Tonga Alp Er’dir kutu belli”137
Burada dünyada en iyi Türk beyi olarak Tonga Alp Er gösterilmektedir. Tonga Alp Er adının İranlılar arasında Afrasyab olarak bilindiğini ve Şehnameye atıf yaparak
134 M. Ergin, a.g.e., 1970,s. 25.
135 Firdevsi,, Şehname, (Çev: Necati Lugal),Maarif Basımevi, İstanbul, 1945, C. 1, s. 367. 136 Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1951. s. 36.
bu sayede o dönemlerde dahi tanındığını belirtir. Turan hükümdarı Afrasyab’ın yaptığı kahramanlıklar Şehname aracılığı ile sonraki dönemlere aktarılmıştır. Bu kahramanlıklar unutulmamış ve eserlerde kendine yer edinmiştir.138
Afrasyab ismine Türk kaynakları dışında Arap kaynaklarında da rastlanmaktadır. Mesudi eseri Mur’uc el-Zeheb’te hükümdar ve hakanlar hakanı Karluklardandır. Bunlar tüm Türkleri hâkimiyetinde bulundurur ve Fars ülkesini zapt eden Afrasyab ve Şave bu hükümdarlardandır, ifadelerini kullanılır.139
Alp Er Tonga Destanı’ Kutadgu Bilig, Divan-ı Lügatit Türk ve Şehname’de yer almaktadır. Şehname ilk olarak II. Murad’ın emri ile Türkçeye tercüme edilmiştir.140 Şehname ’ye ait en geniş tercüme ise Necati Lugal tarafından yapılmıştır. Lugal eserin 20.000 beytini Türkçeye çevirmiştir.