III- POLİSİN SINIFLANDIRILMAS
2. Temel Kavramlar ve Görevin Nitelikleri
Polisin görevlerini açıklamadan önce kısaca görev, hizmet, emir, ast, üst ve suçla alakalı bazı kavramların tanımlarını yapmak gerekir.
Polis; en genel anlamıyla kişi güvenliğinden mülkiyetin korunmasına, halkın ahlakından, beşeri toplulukların esenliğinin sağlanmasına kadar olan alanı kontrol eden, bir mekanizma olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu mekanizmanın işlemesinin temel esası ise kanuniliktir. Polisin kanun dışında, kanundan doğmayan bir yetkisi ve görevi olamaz51.
50 FINDIKLI, s.65. 51 HAFIZOĞLU, Zeki: “Polisin Zor Kullanma Görev ve Yetkisi”, in: Polis Akademisi Seminer,
Her hukuk devletinde olduğu gibi ülkemizde de görevin hukuki bir dayanağının olması, yani Anayasaya dayalı olarak çıkartılan Kanun, Tüzük veya Yönetmeliklerde bulunması veya belirlediği sınırlar içinde yetkili olanlara, “emir” olarak verilmesi gerekmektedir. Bu anlamda görev; kanun, tüzük ve yönetmeliklerin, görev olarak belirlediği işin veya yetkililerce verilen emir doğrultusunda istenen işin yapılmasıdır52.
Başka bir ifade ile görev; hizmetin gerektirdiği işleri yapmak, yasakladığı işleri yapmamaktır53. Görev, kamu güvenliği ve kamu düzeni ile ilgilidir. Görevin lügat anlamı ise, “vazife, bir kimsenin yapması gereken veya yaptığı iştir54.”
— Kamu:Bir ülkede yaşayanların tamamı, toplum anlamındadır.
— Güvenlik: Güvenlik kavramının karşılığı olarak “emniyet”, “amme emniyeti” veya “emniyet ve asayiş” terimleri de kullanılmaktadır. En genel anlamı ile güvenlik, umumi veya umuma açık yerlerde kişilerin can ve mallarının saldırılara ve kazalara karşı korunması, kişilerde bu anlamda saldırı, tehdit ve tehlikelerin bulunmadığı inancına sahip olmasıdır55.
— Kamu Güvenliği: Yetkili makamlarca emniyet ve asayişi sağlamak amacı ile yasalar uyarınca alınacak tedbir ve verilecek emirle sağlanacak ortamdır.
— Kamu Düzeni: Bir devlette güvenliğin ve diğer kamu hizmetlerinin
düzgün bir biçimde sürdürülmesini, devletin, emniyet ve asayiş ile fertler arasındaki ilişkilerde huzur ve ahlak kurallarına uygunluğu sağlamaya yarayan kuruluş ve kaidelerin tümünü ifade eder56.
Kamu hizmetleri yönünden bir mevzuata dayanılarak verilen emirle görev ortaya çıkar. Mevzuata dayanmadıkça bir görevin istenmesi veya yapılması söz konusu
52 DÜNDAR, s.133. 53 FINDIKLI, s.63.
54 ŞAFAK, Hukuk Terimleri Sözlüğü, s.149. 55 ATAY, s.521.
olamaz. Ancak bazı durumlarda mevzuatta açıkça yer almamış olmasına rağmen, Anayasa ve Yasa hükümlerine aykırı olmamak kaydı ile idare, kendi memurlarına görev verebilir. Ancak bu konuların mutlaka kamu hizmetine ait olması gerekir. Devletin ve dolayısı ile idarenin fonksiyonu, kamu görevi ve kamu hizmeti şeklinde ortaya çıkar.
Kamu Görevi: Kamu yararı için zorunlu olan ve vazgeçilemeyen işlerdir. Bu işler, başta devletin kendisi olmak üzere vatandaşın, ortak ve zorunlu ihtiyacına cevap veren faaliyet şeklindedir57.
Kamu Hizmeti: Hukuk normlarının yapılmasını veya yapılmamasını öngördüğü hususlardan, amir tarafından emredilen veya yasaklanan işe verilen isimdir. Hizmet mutlaka görevle ilgilidir58.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere görevin yerine getirilmesi için; — Görevin yapılmasını isteyen bir emir,
— Emri veren bir amir,
— Emri uygulayacak olan bir memur veya ast gerekmektedir.
Emir, yapılması istenen hizmetin amir tarafından yazı veya sözle ifadesidir59. Emrin özellikleri ise şunlardır:
— Kısa açık ve net olmalıdır. — Hizmete ilişkin olmalıdır. — Sınırları belirtilmelidir. — Emir konusu suç olmamalıdır. — Yetkili kişi tarafından verilmelidir60.
Emir, başta Anayasamız olmak üzere 657 sayılı DMK, 2559 sayılı Polis Vazife Salahiyet Kanunu ve benzeri kanunlarda düzenlenmiştir. Anayasamızın 137. maddesinde; “kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse,
57 YAŞAR, s.121.
58 POLİS OKULLARI DERS KİTAPLARI 1, s.316. 59 YENİSEY, s.58.
üstünden aldığı emri, yönetmelik, tüzük, kanun veya Anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz. Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.” denilmektedir.
Nitekim DMK 11. maddesinde de devlet memurları; “kanun, tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen esaslara uymakla ve amirler tarafından verilen görevleri yerine getirmekle yükümlü ve görevlerinin iyi ve doğru yürütülmesinden amirlerine karşı sorumludurlar. Devlet memuru amirinden aldığı emri, Anayasa, Kanun, Tüzük ve Yönetmelik hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Amir emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, memur bu emri yapmağa mecburdur. Ancak emrin yerine getirilmesinden doğacak sorumluluk, emri verene aittir. Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez, yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.” hükmü mevcuttur.
Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu 2. maddesinde ise; “yetkili amir tarafından verilecek sözlü emirler derhal yerine getirilir. Bu emirlerin yazılı olarak verilmesi istenilemez. Bu hallerde emrin yerine getirilmesinden doğabilecek sorumluluk emri verene aittir.” denilmektedir.
Özetle, kamu düzeni ve güvenliğinin sağlanmasına ilişkin konularda verilen emirlerin derhal yerine getirilmesinin kanun gereği olduğu, bu konularda yazılı emir verilmesinin istenmesinin söz konusu olmadığı söylenebilir. Yukarıda da belirtildiği üzere emir, emir vermeye yetkili kişilerce verilmelidir. Bu anlamda yetkili kişi ve bu emirleri uygulayanlar şunlardır:
Amir: Makam ve memuriyet itibari ile emretme yetkisine sahip olan kimsedir. Üst ise, aynı meslek içerisinde rütbece ve kıdemce daha büyük olan kişiyi ifade eder. Üst deyimi “mafevk” kelimesi ile ifade edilebilmektedir. Her üst amir değildir. Genelde amir ve üst deyimleri farklı oldukları halde bazı durumlarda karıştırıldıkları görülmektedir.
Emniyet teşkilatı hiyerarşik olarak örgütlenmiştir. Emniyet teşkilatında da amir ve memurlar vardır. Emniyet teşkilatının en üst sorumlusu İçişleri Bakanı’dır61. 5442 sayılı İl özel İdaresi kanununun 11/A maddesinde; “Vali, il sınırları içinde bulunan genel ve özel bütün kolluk kuvvet ve teşkilatının amiridir. Suç işlenmesini önlemek, kamu düzen ve güvenini korumak için gereken tedbirleri alır. Bu maksatla devletin genel ve özel kolluk kuvvetlerini istihdam eder, bu teşkilat amir ve memurları vali tarafından verilen emirleri derhal yerine getirmekle yükümlüdür.” hükmü ile Valinin kolluğun amiri olduğu, suçu önlemek için Vali tarafından verilen emirlerin kolluk tarafından derhal yerine getirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Yani bir vilayet sınırları dâhilinde suçun önlenmesi görevi ve yükümlülüğü valinindir. Vali bu görevi genel ve özel kolluk vasıtası ile yerine getirir62.
3518 sayılı Kanunun 7. maddesindeki hükme göre; emniyet makamları, bir diğer ifade ile polisin kendi teşkilat yapısındaki amirleri; İl Emniyet Müdürleri, İlçe Emniyet Amirleri veya Emniyet Komiserleri şeklindeydi. Günümüzde polisin tezkiye amiri durumundaki her rütbeli kişi amir haline gelmiştir63.
Ast kavramı ise; rütbe ve kıdemce daha alt basamakta veya görevde bulunan kişiyi ifade etmektedir64.
Emniyet Hizmetlerinin diğer mesleklere göre ayrı bir özelliği vardır. Üniformalı bir teşkilat olan emniyet hizmetlerinde rütbe esastır. Bu itibarla ast, üst, amir ve memur ilişkileri daha değişiktir. Görevlerin yapılmasında “emir” başta gelen husustur. Kamu hizmetleri yönünden bir mevzuata dayanılarak verilen emirle görev ortaya çıkar. Mevzuatlara dayanmadıkça bir görevin yapılması söz konusu olamaz. İdare belirtilen kanuni çerçevede memurlarına görev verebilir65.
61 YAŞAR, s.122.
62 GÜZEL İdris: Kolluk Rehberi, Ankara, 2006, s.23.
63 ŞAFAK, Ali/ BIÇAK Vahit: Ceza Muhakemeleri Usulü Hukuku ve Polis, Ankara, 3. Baskı, 1999, s.77.
64 DÜNDAR, s.133. 65 YAŞAR, s.128.
Yukarıda belirtilen kanun maddesinden de anlaşılacağı üzere; görevin yerine getirilmesi, o işle görevlendirilmiş memur tarafından kanun ve diğer mevzuatın tayin ve tespit ettiği hüküm ve çerçevesinde veya amir tarafından verilecek yazılı veya sözlü emirlerle hizmetin yapılmasıdır. Konusu suç teşkil eden yerine getirilmez. Getirilmesi durumunda görevli memurun karşılaşacağı durumlar daha sonraki bölümlerde açıklanacaktır.
Genel olarak Emniyet Teşkilatında görevin niteliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
1- Görev Zamanı Kapsar: Yani günün 24 saati kesintisiz görev ifa edilir. Bu nedenle görev süreklilik gösterir.
2- Görev Mekânı Kapsar: Görevin tüm alanlarda yerine getirilmesi ile daha güvenli ve huzurlu ortamdan bahsetmek mümkün olabilecektir.
3- Zor Kullanma Yetkisi: Bu görevleri yapan kişiler yasalarda belirtilen şekil ve şartların doğması halinde yine yasaların belirlediği şekilde zor kullanabilirler.
4- Silah Taşıma ve Kullanma Yetkisi: Zor kullanma yetkisinin tabii bir sonucu olarak bu hizmeti verenler yasaların belirttiği esaslar dâhilinde silah taşıyabilir ve şartların doğması halinde silah kullanabilirler.
5- Resmi Üniforma: Toplum içinde ayırt edilebilir olması gereği, üniforma giyerler66.