Temel Düşünme Türleri

Bütün insanlar doğası gereği düşünür. Ancak kendi haline bırakıldığında düşünce süreci çoğu zaman önyargılı, çarpıtılmış, taraflı ve indirgemeci bir yapı gösterir. Yaşam kalitesi tamamen düşünce kalitesine bağlıdır. Düşüncede mükemmelliğe ise ancak ona sistematik bir şekilde yatırım yapılarak erişilebilir (Paul ve Elder, t.y.). Başka bir deyişle, insan türünün en büyük başarıları, karmaşık düşünme, bu düşünceleri iletme ve onlara uygun davranma yeteneğinden gelir (Atkinson ve diğ., 2001). Öte yandan çağdaş dünyanın, bireylerin düşünme becerilerine sahip olmalarını bir zorunluluk haline getirdiği söylenebilir (Seferoğlu ve Akbıyık, 2006).

Lipman (1988), düşünmeyle eleştirel düşünme arasındaki farklılıkları aşağıdaki tablo 1’de olduğu gibi belirtmiştir:

Tablo1. Lipman’a Göre Düşünme ve Eleştirel Düşünme Arasındaki

Farklılıklar

Düşünme Eleştirel Düşünme

Tahmin etme Tercih etme Gruplama İnanma

Çıkarımda bulunma İlişkileri fark etme

Nedensiz seçenekler sunma Ölçütsüz yargılama

Yordama Değerlendirme Sınıflama Varsayma

Mantıksal çıkarımda bulunma İlişkiler arasındaki ilişkileri fark etme

Seçenekleri nedenleriyle birlikte sunma

Ölçütlü yargılama

Presseisen (2001), temel düşünme becerilerini sınıflandırmaya yönelik farklı birçok çalışma yapıldığının, kullanılacak sınıflamalarda eğitimciler tarafından, öğrenen bireylerin gelişimsel seviyesinin, bilginin sunuluş tarzının, konuların içeriğinin, kazanılan beceriyi değerlendirerek programı sınama faktörlerinin göz önünde bulundurulması gerekliliğinin altını çizmektedir.

Yapılan sınıflandırmalardan birisi Bloom (1974)’a aittir. Bloom’un sınıflamasında düşünme şekilleri şu biçimde belirlenmiştir:

• Hatırlamaya yönelik düşünme: Bu tip düşünme; temel gerçekleri, tanımlamaları, genellemeleri, ana fikri, bakış açılarını, odak noktalarını tanıyabilme ve hatırlayabilme ile ilişkilidir.

• Kavramaya yönelik düşünme: Bu tip düşünme, mevcut bilgiyi değişik formlara dönüştürmek (yeniden ifade etme, özetleme vb.), ilişkileri yorumlamak ve düşünceleri karşılaştırmakla ilgilidir.

• Pratik Düşünme: Bu tip düşünme, öğrencinin bilgi ve becerilerini problem çözmede kullanmasıdır.

• Analitik Düşünme: Bu düşünme biçiminde bütünü parçalara bölme, parça- bütün ilişkisi kurma, sebep sonuç ilişkilerini görme vardır.

• Sentezci Düşünme: Bu düşünme biçiminde öğrenciler bildiklerinden orijinal, özgün bir bütün meydana getirmeyi öğrenir.

• Yargısal Düşünme: En üst düzeyde öğrenmeyi sağlayan bu düşünme biçimindeki öğrenci kişisel ilke ve prensipler belirler ve değer yargıları oluşturur (Akt., Özden, 2005).

Özden (2005) ise, düşünme becerilerini; eleştirel düşünme, problem çözme, okuduğunu anlama, yazma, bilimsel düşünme, yaratıcı düşünme ve yaratıcı problem çözme becerileri olarak sınıflandırmıştır.

Presseisen (2001), düşünme becerilerine yönelik farklı birçok sınıflama yapıldığını, bu sınıflamaların hepsinin eğitimciler tarafından uygun durumlarda kullanılabileceğini vurgulamıştır. Presseisen’e (2001) göre temelde, düşünme becerilerinin göz önünde bulundurulması gereken beş boyutu vardır. Bu boyutlar aşağıda tablo 2’de görüldüğü gibidir.

Tablo 2. Düşünme Becerilerinin Boyutları NİTELEN

DİRME ^SINIF LANDIRMA

İLİŞKİ

LENDİRME ^DÖNÜŞ _TÜRME ^DEĞER _LENDİRME ●Temel benzerliklerin farkına varma ●Tanımlama ●Gerçeklerden sonuca varma ●Görevleri problemleri değerlendirme ●Benzerliklerin ve farklılıkları ayırt etme ●Gruplama ve sınıflandırma (sorting) ●Karşılaştırma, ●Yapma ya idrak etme (Making “either/or” distinctions) ●Parça ve bütünü ilişkilendirme ●Kalıpları (pattern) görme ●Analiz etme ●Sentezleme ●Ardışıklığın (neden- sonuç) ve düzenin farkında olma ●Sonuçlar çıkarma ●Kıyaslama ●Metafor yaratma ●İlk sonuçları oluşturma ●Neden ve sonucu belirleme ●İdrak etme (distinction) ●Anlama (inferring) ●Değerlendirme Temel düşünme becerilerinin konuların aktif bir biçimde öğrenilmesinde araç olarak kullanmayı eğitimcilere öneren Amerika Müfredat Geliştirme ve Denetleme Birliği (Association For Supervision And Curriculum Development) tarafından da düşünmenin boyutları ortaya konulmuştur. Bu boyutlar şunlardır:

1. Bilişsel farkındalık: Bu boyut, bireyin düşünme sürecinin farkında olmasını, değerlendirmesini, planlamasını ve düzenlemesini kapsamaktadır.

2. Eleştirel ve yaratıcı düşünme: Bu boyut, yaratıcı ve eleştirel düşünmenin birbirini tamamladığına dikkat çeker. Eleştirel düşünen bireylerin iddiaları test ettiğini, yaratıcı düşünen bireylerin ise yeni düşünceleri kullanılabilirlik ve geçerlik açısından incelediğini vurgular.

3. Düşünme süreçleri: Bu boyut, birbirini dinamik bir biçimde etkileyen sekiz düşünme sürecini kapsamaktadır. Bu süreçler:

Kavram oluşturma, ilke oluşturma, anlama, problem çözme, karar verme, araştırma, düzenleme ve sözel anlatımdır. 4. Temel düşünme becerileri: Bu boyut, düşünmede kullanılan

temel becerileri içermektedir. Bu beceriler: Odaklaşma, bilgi toplama ve düzenleme, hatırlama, çözümleme, birleştirme ve değerlendirmedir.

5. Alan bilgisi: Bu boyut, düşünmenin öğrenilmesi ile konu alanının öğrenilmesinin bir bütün olduğuna dikkat çeker (Akt., Demir, 2006).

Cohen (1971) yaratıcılığa dayalı (iç - dış uyaranlara eşit bir şekilde bağlı) süreçlerden, problem çözme ve muhakeme gibi üretmeye dayalı, (dış uyaranlara bağlı) süreçleri ayırmış, ve en az dört farklı kompleks düşünme süreci ileri sürmüştür (Akt., Presseisen, 2001).Bu süreçler şunlardır:

1. Problem Çözme: Tanımlanmış bir zorluğu çözme; zorlukla

ilgili bilinenleri bir araya toplama ve gerekli bilgileri belirleme; sonuçlar çıkarma veya alternatif çözümler ileri sürme ve uygunluğunu sınama, açıklamanın basitliğini potansiyel olarak azaltma ve çelişkileri elemede kullanılan temel düşünme sürecidir.

2. Karar Verme: Çeşitli seçenekler arasında en iyi tepkiyi

seçme; bir konu alanı için gerekli bilgiyi toplama, birleştirme; alternatif yaklaşımların avantaj ve dezavantajlarını karşılaştırma; gerekli bilgiyi belirleme; ve

en etkili tepkiyi seçme ve doğruluğunu kanıtlamada kullanılan temel düşünce sürecidir.

3. Yaratıcı Düşünme: Genel düşünceler kadar, alışılmışın

dışında, yeni, estetik, yapıcı düşünceler veya üretimler de geliştirmede kullanılan temel düşünce sürecidir. Yaratıcı düşünmede rasyonellik kadar düşünceyle ilgili bakış açılarına yönelik inisiyatif de önemlidir. Ayrıca düşünürün özgün bakış açısı veya amacı üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmakla beraber bilinen bilgiyi kullanma veya üretilmesi imkan dahilinde olan materyal üzerinde de durulur.

4. Eleştirel Düşünme: Düşünceleri analiz etme, belirli anlamlar

içeren iç görü oluşturmak ve yorumlamak; bağlayıcı, mantıksal düşünce paternleri geliştirme, varsayımları ve belirli durumların altında yatan önyargıları anlama; güvenilir, kısa ve inandırıcı düşüncelere ulaşmada kullanılan temel düşünce sürecidir.

1.1.2. Eleştirel Düşünme

Düşünme süreçlerine ilişkin ilk kayıtlar erken Yunan dönemine ait olmakla beraber (Branch 2000), eleştirel düşünmeye ilişkin ilk ciddi çalışmalar 1960’larda başlamıştır. Bu çalışmalar genellikle yazılı anlatımların yargılanarak değerlendirilmesine yöneliktir (Akınoğlu, 2001).

Eleştirel düşünmenin bir entelektüel gelişim aracı olarak düşünülmesi ise ilk defa 1970’li yıllarda Perry ile gerçekleşmiş, daha

sonra Belenky ve arkadaşları tarafından 1980’li yıllarda modelleştirilmiştir (Özden, 2005).

Eleştirel düşünmeyi açıklamada felsefe ve psikoloji gibi iki ana disiplin temel alınmış, felsefi yaklaşım, iyi düşünmenin ilkeleri, insan düşüncesi, tarafsız bir dünya görüşü için gerekli olan zihinsel beceriler üzerine odaklanırken, psikolojik yaklaşımlar düşünce ve düşünme üzerine temellendirilen deneysel çalışmalar, kompleks görüşlerin öğrenilmesindeki kişisel farklılıklar ve eleştirel düşünmenin bir parçası olan sorun çözme üzerine yoğunlaşmıştır (Gibson,1995; akt., Şahinel, 2002).

Düşünme türleri içerisinde en fazla tanım ve sınıflama kargaşası yaşanan alanların başında eleştirel düşünmenin geldiğini söylemek mümkündür. İlgili literatür incelendiğinde, birçok bilim adamının eleştirel düşünmeye yönelik farklı tanımlar geliştirdiği görülmektedir. Bu aşamada eleştirel düşünme ile ilgili tanım ve açıklamalara yer vermekte yarar görülmektedir (Akar, 2007).