Bu telin var›fl saati bildirilecektir.

Ek: Kolordu Kumandanlar›na, ‹llere, Ba¤›ms›z Sancaklara bildirilmifltir.

Hayeti Temsiliye Ad›na Mustafa Kemal73

‹stanbul’un iflgaliyle yeniden sürgünler bafllad›. Mondros Mütarekesi’nin ard›ndan ‹ngilizler ‹stanbul’a ayak bas›nca ‹stanbul’da bir “insan av›” baflat›lm›fl, birçok seçkin kifli sorgusuz sualsiz yakalanm›fl, “Bekira¤a Bölü¤ü” denen u¤rusuz hapishaneye t›k›lm›flt›. Tutuklananlar›n bir bölümü daha sonra Malta Adas›’na sürülmüfltü. O zaman yakalan›p sürülenler ço¤unlukla ‹ttihatç›lard›. ‹stanbul’un iflgali üzerine bu defa sürülenler, öncelikle “Kemalistler” oldu.

‹stanbul’un iflgalinin as›l amac›, yak›nda aç›klanacak olan Bar›fl Antlaflmas›’n› (Sèvres’i) Türklere empoze etmek ve buna karfl› direnifli k›rmakt›. Yeniden bafllayan tutuklamalar ve sürgünlerle, Mustafa Kemal’in önderli¤inde örgütlenmifl olan Millî Harekete a¤›r bir yumruk indiritrilmek isteniyordu. ‹flgalciler, 16 Mart 1920 günü yay›mlad›klar› bildiriyle iflgalin suçunu Kemalistlere yüklediler ve bu yurtseverleri birinci hedef olarak ald›lar. Ayn› gün Atatürk de, ‹stanbul’un iflgalini ve “ulusal amaçlara uygun iflgören birçok yurtsever kimsenin tutuklanmas›n›” sert bir dille protesto etti.

‹stanbul’un iflgali üzerine yeniden bafllayan sürgünler, ‹stanbul’dan Ankara’ya ak›n› kamç›lad›. Mebuslar, asker, sivil milliyetçi ayd›nlar Anadolu’ya ak›n ettiler. Son Osmanl› Meclisi üyeleri Ankara ile Malta aras›nda bölüflüldü. Hüseyin Rauf Bey gibi baz› mebuslar yakalan›p Malta’ya sürülürken, geri kalanlar›n ço¤u da Ankara’ya geçti. fiöyle bir tablo oraya ç›kt›:

‹STANBUL’UN ‹fiGAL‹ ÜZER‹NE

ANKARA ‹LE MALTA ARASINDA BÖLÜfiÜLEN SON OSMANLI MEBUSAN MECL‹S‹ ÜYELER‹

Seçim bölgesi Ankara’ya geçenler Malta’ya sürülenler

Afyon Mustafa Hulusi (Çalgüner) Ali (Çetinkaya)

Ömer Lütfi (Ergeflo)

Amasya Bekir Sami (Kunduh) — — —

Ömer Lütfi (Yasan)

Ankara Hac› At›f Efendi, Hilmi Bey, — — — Ahmet Rüstem Bey, Ömer Mümtaz (Tanbi)

Antalya Hamdullah Suphi (Tanr›över) — — — Ayd›n Câmi Bey (Baykurt), Emin (Arkut) — — — Bal›kesir Hacim Muhittin (Çar›kl›) — — —

Bitlis Sadullah (Eren), Resul Bey — — —

Bolu Cevat Abbas (Gürer), Tunal› Hilmi Bey (Tunal›)—

Bursa Osman Nuri (Özpay), Hasan Fehmi Bey — — —

Çank›r› Behçet (Kutlu), Tevfik (Durlan›k) — — —

Çorum ‹smet (Eker) — — —

Dersim Hasan Hayri (Kanko) — — —

Edirne — — — — AhmetFaik (Kaltakk›ran)

Mehmet fieref (Aykut) Elaz›¤ Muhittin (Çöteli), Mustafa fiükrü Efendi — — —

Ergani Rüfltü (Budak) — — —

Erzurum Celâlettin Arif Bey, Hüseyin Avni (Ulafl) — — — Zihni Bey, Süleyman Necati (Güneri)

Eskiflehir Abdullah Azmi (Torun), Haci Veli (Bayraktar) —— —

Gaziantrep — — —— — — Ali Cenani Bey

Gelibolu — — —— — — Celâl Nuri (‹leri)

Hakkâri Mazhar Müfit (Kansu) — — —

Isparta — — —— — — Cemal Pafla (Mersinli)

‹çel Ali R›za (Ata›fl›k) — — —

‹stanbul Ahmet Ferit (Tek), Dr. Adnan (Ad›var), Numan Usta Yunus Nadi (Abal›o¤lu),

‹zmir Refet Pafla (Bele) Hasan Tahsin (Uzer)

‹zmit S›rr› (Bellio¤lu) — — —

Kastamonu Besim (Fazl›o¤lu), Dr. Suat (Soyer) — — — Yusuf Kemal (Tengirflek)

Kayseri Ahmet Hilmi (Kalaç), Ahmet R›fat (Çal›ka) — — —

K›rflehir R›za (Silsüpür) — — —

Konya Hac› Bekir (Sümer), Kâz›m Hüsnü Bey — — — Mehmet Vehbi (Çelik), Musa Kâz›m (Göksu),

Ömer Vehbi Efendi

Kütahya Mehmet Rag›p (Soysal) — — —

Malatya Feyzi (Bilgili) — — —

Manisa (Saruhan) Mahmut Celâl (Bayar), Reflat (Kayal›) — — ‹brahim Süreyya (Yi¤it)

Marafl Tahsin (Hüdaio¤lu) — — —

Mardin Mithat (Ulusal) — — —

Mufl Osman Kadri (Bingöl) Hac› ‹lyas Sami (Mufl)

Ni¤de Âtâ (Atalay) — — —

Rize Osman Nuri Bey — — —

Samsun Emin Bey — — —

Siirt Halil Hulk (Ayd›n) — — —

Sinop Dr. R›za Nur Bey — — —

Sivas Ziyaettin (Baflara) Hüseyin Rauf (Orbay),

Kara Vas›f (Karakol)

Siverek Bekir S›tk› (Ocak) — — —

Trabzon Ali fiükrü Bey, Hüsrev (Gerede) — — —

Yozgat Bahri (Tatl›o¤lu), ‹smail Faz›l Pafla — — — ---

Toplam (80) 69 11

Bu noktada ‹ngiliz partiyi kaybetmifltir: 11’e karfl› 69. Mebuslardan 11’i Malta’ya sürülmüfl, 69’u ise Ankara’ya geçmifltir.

Son Osmanl› Meclisi’nden Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ilk ç›rp›da 69 milletvekili kat›lm›flt›r. ‹ki y›l kadar sonra Malta’dakiler de dönünce TBMM’de yerlerini alm›fllard›r.

Ama baflka bak›mlardan ‹stanbul’un iflgali Mustafa Kemal önderli¤indeki Millî Harekete çok zarar vermifltir. Atatürk diyor ki:

“‹stanbul’da art›k bizim görüflümüzü izleyecek kimse kalmam›flt›. Aylarca ve çeflitli yol ve yöntemlerle uyar›larda bulundu¤umuz halde, bizim dedi¤imiz biçimde örgütler kurmay›p, Karakol Cemiyeti’ni kurup gelifltirmeye çal›flanlar›n kimileri Malta’ya gitmifl ve ‹stanbul’da üyelerinin varl›klar›ndan ve çal›flmalar›ndan bir iz kalmam›flt›. Orada yeniden örgüt kurmak için çok s›k›nt›l› çal›flmalar yapmak ve o zamanki durumumuza göre gücümüzün üstünde para harcamak zorunda kald›m.”74

Ankara’n›n Zor Günleri

Geliflmeleri toparlayal›m: ‹ngiltere’nin Türkiye politikas› bak›m›ndan 1920 y›l›, “Sèvres y›l›” demekti. Bu y›l›n 10 A¤ustos’unda Sèvres Bar›fl Antlaflmas› ‹stanbul Hükümetine imzalat›ld›. Olaylar Sèvres mihveri etraf›nda dönmektedir. Y›l›n ilk yedi ay› Sèvres Bar›fl Antlaflmas›’n› Türkiye’ye imzalatma u¤rundaki askerî- siyasî tedbirlerle, sonraki aylar› ise antlaflmay› onaylat›p yürürlü¤e koyma çabalar›yla geçti.

Türkiye bak›m›ndan ise 1920 y›l›, Mustafa Kemal Pafla’n›n “Devlet

kurucusu” olarak ortaya ç›kt›¤› y›ld›r. Bu y›l içindedir ki, yeni Türkiye Devleti tarih sahnesine ç›kt›. Millî Kongreler döneminden Türkiye Büyük Millet Meclisi dönemine geçildi. Müdafaa-i Hukuk örgütü Heyet-i Temsiliye’sinin yerini, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ald›. Kuvay› Milliye, düzenli orduya dönüflmeye do¤ru geliflti. Yasama, yürütme, yarg› güçleriyle tam bir Devlet, Anadolu’da otoritesini kurdu, d›fl iliflkilerini gelifltirme¤e koyuldu. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Türkiye’nin tek meflru hükümeti oldu¤unu, ülkenin kaderini eline ald›¤›n› dünyaya ilân etti. Bu yeni Hükümet, bütün gücüyle Sèvres Antlaflmas›’n›n karfl›s›na dikildi.

Evet, Sèvres Antlaflmas›’na karfl› Türk direniflini k›rmak, Türkiye’yi bu antlaflmay› kabule zorlamak amac›n› güden düflman›n askeri-siyasi tedbirler 74 Nutuk/Söylev, I, s. 565.

zincirinin bir halkas› olarak, ‹stanbul iflgal edilmiflti. ‹flgalle birlikte Mustafa Kemal’e karfl› yürütülmekte olan savafl yo¤unlaflt›r›ld›. Önce, iflgal gününden bafllanarak, ‹stanbul’daki “tehlikeli milliyetçiler”, yani “Kemalistler” yakalan›p Malta’ya sürüldü. Sürülenler aras›nda millî direnifl hareketinin ileri gelenleri, Heyet-i Temsiliye üyeleri de vard›. Bu bak›mdan ‹stanbul’un iflgali, Türk milli hareketine geçici de olsa bir darbe olmufltur.

‹flgalciler, ikinci ad›m olarak, Padiflah Hükümeti’nin manevi nüfuzunu Anadolu’ya karfl› kullanmak istediler. Salih Pafla Hükümetine a¤›r bask›lar yap›ld›. Mustafa Kamal Pafla ve yak›n dava arkadafllar›n›n ‹stanbul Hükümetince aç›kça ve resmen suçlanmas›n› istediler. Topu topu yirmi befl gün süren sadrazaml›¤› s›ras›nda baflkentin iflgaline tan›k olan Salih Pafla, Mustafa Kemal Pafla ve arkadafllar›n› resmen “âsi” ilân etmeye yanaflmad›, millî hareketin ‹zmir’in iflgali üzerine do¤du¤unu söyledi. Yüksek Komiserler bask›lar›n› sürdüdüler.75 _{Salih Pafla ancak iki hafta bu a¤›r bask›lara gö¤üs} gerebildi ve 2 Nisan’da istifa etmek zorunda kald›.

Üç gün sonra, 5 Nisan’da, Damat Ferit Pafla, “Anadolu ayaklanmas›n› bast›rmak” göreviyle Sadrazaml›¤a getirildi. Bu tarihten sonra alt› ay boyunca Damat Ferit Pafla Hükümeti ile ‹ngilizler ele ele verip Mustafa Kemal’e karfl› amans›z bir savafl yürüttüler. ‹lk ifl olarak Ahmet Anzavur çetesi yeniden Kuvay› Milliye üzerine sürüldü. Kendisine resmen “Paflal›k” unvan› verilerek ayaklanmas› meflrulaflt›r›lmak istenen Anzavur’un ilk günlerdeki “baflar›lar›”, ‹ngilizleri epeyce umutland›rd›. Ama bu umutlar uzun sürmedi. 20 Nisan’da ‹ngiliz Yüksek Komiseri, “Anzavur harketinin çöktü¤ünü” Londra’ya tellerken, General Milne’nin silah ve mühimmat›n›n zaman›nda Anzavur’a yetifltirilememifl olmas›na hay›flan›yordu.76

Damat Ferit Pafla Hükümeti’yle ‹ngilizlerin birlikte körükledikleri Düzce- Bolu ayaklanmas› gibi, öteki iç ayaklanmalar da birer birer söndürüldü. Padiflah Hükümeti’nin ç›kartt›¤› “Kemalistlere idam” fetvalar›, mahkeme kararlar› ve bildirilerin, ‹ngiliz uçaklar›yla Anadolu’da gökten ya¤d›r›lmas› da pek etkili olmad›. Milli hareket, da¤›t›lamad›, söndürülemedi; tersine, günden güne güçlendi.

‹ngilizler, Sèvres Antlaflmas›’n› Türk milletine kabul ettirebilmek için 75 Bkz. fiimflir, ‹ngiliz Belgelerinde Atatürk, II, Belge No. 2’nin ekleri.

Mustafa Kemal Pafla’n›n ezilmesi gerekti¤ini, ancak Padiflah Hükümeti’nin buna gücünün yetmeyece¤ini geçtengeç anlad›lar. Anzavur ayaklanmas›n›n bast›r›ld›¤› gün, ‹tilaf Devletleri 20 Nisan’da Spa Konferans›’nda Anadolu’yu bafltan bafla iflgal etmeyi görüfltüler. Bu ifl için 27 tümen (405.000) asker gerekti¤ini hesaplad›lar. Ama bu kadar kuvvetin bulunamayaca¤› karar›na vard›lar ve Anadolu’yu iflgale kalk›flamad›lar.77

Mustafa Kemal Pafla ise, ‹stanbul’un iflgalini ve Anadolu’ya karfl› yo¤unlaflt›r›lan savafl›, millî hareketi daha da güçlendirmek için ustaca kullanmas›n› bildi. Malta’ya sürülen mebuslardan kat kat fazlas›n› Ankara’ya çekti. Parlamentoyu ‹stanbul’dan Ankara’ya tafl›d› ve 23 Nisanda (1920) Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açt›. TBMM Baflkan› Mustafa Kemal Pafla, 30 Nisan’da, TBMM’nin yurdun kaderini eline ald›¤›n›, tutsak durumda olan ‹stanbul Hükümeti’nin kararlar›n›n art›k hiçbir hukuksal de¤eri olmayaca¤›n›, yaln›z Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükmeti temsilcilerinin millet ad›na yükümlülük alt›na girebileceklerini Lord Curzon’a bildirdi.78_{Ayn› nota di¤er} baz› yabanc› Hükümetlere de iletildi.

Büyük Millet Meclisi’nin aç›lmas›ndan sonmra da Damat Ferit Pafla, hâlâ Mustafa Kemal Pafla ile yak›n arkadafllar›n›n yakalan›p Malta’ya sürülmelerini ‹ngilizler’den isteyebilmifltir. Ama ‹ngilizler bu iste¤i art›k “saçma” bulma¤a bafllam›fllard›r. Andolu’ya ellerinin eriflemeyece¤i bir yana, Mustafa Kemal önderli¤indeki hareket art›k millete mal olmufltu. Baz› kiflileri tutuklamakla bu hareketin çökertilemeyece¤ini ‹ngilziler aç›kça kavram›fllard›r.79

Padiflah Hükümeti, silahla y›kamad›¤› milli hareketi ö¤ütle çökertme yollar›n› da denedi. Zeki Pafla arac›l›¤›yla Mustafa Kemal’e ça¤r›da bulundu. “Vatan›n âli menfaatleri” için, Büyük Millet Meclisi’ni, Ankara Hükümeti’ni da¤›tmas›n›; bütün askeri birlikleri merkezi hükümete teslim etmesini istedi.80 Bu gibi ö¤tülerden ya da tehditlerden de bir sonuç ç›kmad›. 1920 Haziran ortalar›nda, ‹tilâf Devletleri Yüksek Komiserleri, kayg›lar›n› hükümetlerine bildirdiler. Haz›rlanan Sèvres Antlaflmas›’n› Türklere kabul ettirebilmek için ya silah kullanmak, ya da Antlaflma’y› de¤ifltirmek gerekti¤ini rapor ettiler.81

77 Ibid., Belge No. 18 78 Ibid., Belge No. 23 79 Ibid., Belge No. 28’in ekleri 80 Ibid., Belge No. 42 81 Ibid., Belge No. 45

‹tilâf Devletleri kodamanlar›, Antlaflma’y› de¤ifltirmeyi de¤il, silah kullanmay› ye¤ tuttular. Bu kez Yunan ordular›n› sahneye ç›kard›lar. 21 Haziran günü Boulogne Konferans›’nda, Yunan ordular›n› Mustafa Kemal’in üzerine sürmeye karar verdiler.82_{Ertesi gün Yunan ordular› “Milne Hatt›”ndan} Anadolu içlerine do¤ru genel sald›r›ya geçtiler. Marmara k›sy›s›ndan ‹ngilizlerin silah deste¤iyle geliflen Yunan sald›r›s›, 8 Temmuz’da Bursa’n›n da iflgaliyle sonuçland›.

‹tilâf Devletleri, Sèvres Antlaflmas›’n› Türklere empoze edebilmek için, bu Antlaflmay› bile aflarak Bat› Anadolu’yu da Yunanistan’a peflkefl çekebileceklerini gösterdiler. Damat Ferit Pafla ise, Yunan sald›r›s›n›n yar›m kalm›fl, Ankara’ya kadar uzat›lmam›fl ve Kemalistler’in tam ezilmemifl olmas›na üzüldü. Yunan kuvvetlerinin Ankara’ya, Sivas’a ve hatta Erzurum’a kadar yürüyebileceklerini, bunun Yunanl›lar için bir “askeri gezinti” (promenade

militaire) olaca¤›n› söyledi. Kemalistler’in ezilmesiyle bar›fl antlaflmas›n›n

(Sèvres) yumuflat›laca¤› hayaline kap›ld›.83

Bat› Anadolu’dan sonra ikinci darbe Trakya’da vuruldu. Yine Sèvres Antlaflmas›’n›n imzalanmas› arifesinde, Yunan ordular› Do¤u Trakya’y› da iflgal ettiler. Burada, Yunanl›lara iflgal ortam›n›n haz›rlanmas›nda, Trakya’daki direnifl azminin önceden k›r›lmas›nda Damat Ferit Pafla Hükümeti’nin u¤ursuz bir rolü olmufltur. Trakya Ordusu Komutan› Cafer Tayyar Bey’in (E¤ilmez) karars›z ve kaypak tutumunun da etkisiyle, Do¤u Trakya, ciddi bir direnifl gösterilmeden Yunan iflgaline b›rak›ld›.

Do¤u Trakya’da Yunan sald›r›sn›n üçüncü günü, 22 Temmuz’da, ‹stanbul’da Padiflah›n da kat›l›m›yla toplanan Saltanat fiuras›, Sèvres Bar›fl Antlaflmas›’n› kabul etmeye karar verdi. Antlaflma tam bir dikteydi. Türk taraf›yla müzakere edilerek kaleme al›nmam›flt›. ‹tilâf Devletlerince haz›rlan›p Türkiye’ye empoze ediliyordu. Antlaflman›n lütfen yumuflat›lmas› yolunda Padiflah›n ‹ngiliz Kral›na ça¤r›s›84_{, Sadrazam›n Müttefiklere yalvarmalar›} yakarmalar› bofla gitti.

82 Ibid., Belge No. 52 83 Ibid., Belge No. 76

Sèvres Antlaflmas› ‹mzalanmas›

Bar›fl Antlaflmas›, galip devletlerin haz›rlad›¤› biçimde, 10 A¤ustos 1920 günü, Paris yak›n›nda, nadide vazolar üretmiyle nam salm›fl olan Sèvres kasabas›nda, ‹stanbul Hükümetince imzaland›. ‹mzaland›¤› yerin ad›yla “Sèvres Antlaflmas›” diye tarihe geçti. Zaman›nda Frans›zca, ‹ngilizce ve ‹talyanca olarak yay›mland›. Asl› Frans›zcad›r ve tam resmi ad› fludur:

Müttefik ve Ortak Devletlerler ile Türkiye Aras›nda 10 A¤ustos 1920’de Sèvres’de ‹mzalanan Bar›fl Antlaflmas› (Traité de Paix entre les Puissances Alliées et Associées et la Turquie signé le 10 Août 1920 à Sèvres )

Sèvres Antlaflmas›’n› imzalayan devletler bir yanda “Bafll›ca Müttefik Devletler” ve “Müttefik Devletler”, di¤er yanda Türkiye idi. “Bafll›ca Müttefik Devletler” (The Principal Allied Powers) Büyük Britanya, Fransa ve ‹talya idi.

“Müttefik Devletler” (The Allied Powers) ise flu sekiz devletten olufluyordu: Ermenistan, Yunanistan, Hicaz, Polonya, Portekiz, Romanya, S›rp-H›rvat- Sloven Devleti ve Çekoslovakya.

ABD, Sèvres Antlaflmas›’n› imzalayan devletler aras›nda yoktur. Türkiye ile savaflmam›fl ve Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra yeniden inzivaya çekilmifl olan ABD, Türkiye ile yap›lan Bar›fl Antlaflmas›’n› (Sèvres’i) imzalayanlar aras›nda yer almam›flt›r.

‹mzalanm›fl, fakat onaylanmam›fl ve yürürlü¤e konmam›fl olan Sèvres Antlaflmas› kapsaml› bir belgedir, tam 433 maddeden oluflmaktad›r. Antlaflma’da, do¤rudan ‹stanbul konusunda sadece bir tek madde yer almaktad›r. O da fludur:

BÖLÜM III