KES‹M I ‹STANBUL

S‹YAS‹ HÜKÜMLER

Madde 36

“Yüksek Akit Taraflar, iﬂbu antlaﬂman›n hükümleri sakl› kalmak

koﬂuluyla, Osmanl› Hükümeti’nin ‹stanbul üzerindeki hukuk ve selâhiyetine dokunmamak ve Osmanl› Hükümeti’nin ve Padiﬂah Hazretlerinin ‹stanbul’da ikamet etmekte ve oray› pay›taht olarak tutmakta serbest olmalar› üzerinde anlaﬂm›ﬂlard›r.

Ancak, Türkiye’nin bu antlaﬂma veya buna ba¤l› herhangi bir antlaﬂma veya sözleﬂme hükümlerini, özellikle, ›rk, din ve dil az›nl›klar›n›n haklar›na sayg› gösterilmesine iliﬂkin hükümleri sadakatle uygulamakta kusur etmesi halinde, Müttefik Devletler, yukar›daki hükmü de¤iﬂtime haklar›n› sakl› tutarlar ve Türkiye, bu konuda verilecek kararlar› kabul etmeyi ﬂimdiden yükümlenir.”

Demek ki ‹stanbul, baﬂkant olarak kalacakt›. Padiﬂah (ve Hükümet) orada oturacakt›; ama diken üstünde oturacakt›. Sèvres Antlaﬂmas›’n›n uygulamas›nda Türkiye’nin bir kusuru olursa Padiﬂah da Hükümet de ‹stanbul’dan at›labilecekti. Antlaﬂma müttefiklere bu hakk› tan›yordu; Osmanl› Hükümeti de Müttefiklerin karar›na uymay› önceden yükümlenmiﬂti. Böylesine a¤›r bir anltaﬂma yaln›z Türklere dikte edilmiﬂti. Müttefikler, büyük savaﬂtan yenik ç›km›ﬂ olan Alnanya, Avusturya ve Bulgarsitan’la yapt›klar› bar›ﬂ anlaﬂmalar›na benzer bir hüküm koymam›ﬂlard›.

Sèvres Antlaﬂmas›nda Bo¤azlar Bölgesi

Çanakkale Bo¤az›, Marmara Denizi ve ‹stanbul Bo¤az›, Sèvres Antlaﬂmas›’nda çok geniﬂ ve ayr›nt›l› yer tutmaktad›r: Antlaﬂma’n›n 36-61 maddeleri do¤rudan Bo¤azlar konusuna ayr›lm›ﬂt›r. Ayr›ca 177-195 maddeler de Bo¤azlar konusuyla ilgilidir. Di¤er baz› maddelerde de Bo¤azlara ve Bo¤azlar Komisyonu’na gönderme yap›lmaktad›r. Bo¤azlarla ilgili hükümler hakk›nda aﬂa¤›da özet bilgiler sunuyoruz.

Sèvres Antlaﬂmas› ayr› bir “Uluslararas› ‹stanbul Hükümeti” kurmuyordu, ama Devlet içinde devlet gibi olan bir Uluslararas› Bo¤azlar Komisyonu kurulyordu. Bu Komisyon’a üye olacak devletler ve bunlar›n oy haklar› ﬂöyle belirlenmiﬂti (Madde 40):

Bo¤azlar Komiyonu’na Üye Devletler Ve Her Üyenin Komisyonda Oy Hakk›

Üye ülkeler Oy haklar›

Amerika Birleﬂik Devletleri . 2 oy

Britanya ‹mparatorlu¤u 2 oy Fransa 2 oy ‹talya 2 oy Japonya 2 oy Rusya 2 oy Yunanistan 1 oy Romanya 1 oy Bulgaristan 1 oy Türkiye 1 oy 10 DEVLET 16 oy

16 oydan sadece birine sahip olan Türkiye’nin Komisyon’da hiçbir a¤›rl›¤› yok demekti.

Bo¤azlar Komisyonu Baﬂkan›, Komisyon’da ikiﬂer oy hakk› bulunan büyük devletlerden seçilecekti. Bir Türk’ün bu komisyona baﬂkan saçilme ﬂans› yoktu.

Bo¤azlar’dan ve Marmara Denizi’nden geçiﬂleri Bo¤azlar Komisyonu Kontrol edecektir. Türkiye, ‹stanbul Bo¤az›, Marmara Denizi ve Çanakkale Bo¤az› sular›n›n kontrolünü Bo¤azlar Komisyonu’na devredecektir (Md. 38).

Bo¤azlar Komisyonu’nun yetkileri, Çanakkale Bo¤az› giriﬂinden Karadeniz ç›k›ﬂ›na ve k›y›lardan dan 3 millik aç›klara kadar uzanan bütün sular› kapsar. Komisyon, ayr›ca k›ylar üzerinde de kontrol yetkisine sahiptir ( Md. 39).

Komisyon’un kendi teﬂkilât›, kendi bayra¤›, kendi bütçesi, kendi polis gücü ve yerel makamlara tabi olmaks›z›n ba¤›ms›z hareket etme yetkisi olacakt›r. Komisyon, kontrol etti¤i sular ve k›y›lar üzerinde kendi bayra¤›n› kullanacakt›r. Komisyon’daki temsilcilerin veya Komiserlerin diplomatik ayr›cal›klar› ve dokunulmazl›klar› olacakt›r (Md. 41, 42).

Bo¤azar bölgesinde ve Marmara k›y›lar›ndaki limanlarda, bu arada ‹stanbul liman›nda ve Haydarpaﬂa’da deniz yolu, karayolu ve demiryolu ulaﬂ›- m›ndan da Bo¤azlar Komisyonu sorumlu olacakt›r. Komisyon gerekti¤inde Müttefik ‹ﬂgal Kuvvetleri’nden askeri destek isteyebilecektir (Md. 44).

Bo¤azlar Komsiyonu, üstlendi¤i görevleri yerine getirebilmek için özel bir polis gücü kuracakt›r. Yerli halktan oluﬂturulacak polis gücü yabanc› subaylar›n komutas›nda olacakt›r. Yabanc› Komutanlar› Komsiyon atayacakt›r (Md. 48).

Bo¤azlar Komisyonu’nun görev bölgesinde yabanc›lar taraf›ndan iﬂlenecek suçlara Konsolosluk Mahkemeleri bakacakt›r. Yaln›z Osmanl› vatandaﬂlar›n›n iﬂleyecekleri suçlar Osmanl› mahkemelerinin yetkisinde olacakt›r (Md. 49).

‹stanbul’da Padiﬂah›n küçük bir muhaf›z birli¤i olacakt›r. Bunun d›ﬂ›nda, Bo¤azlar bölgesi Türk askerinden tamamen ar›nd›r›lacakt›r. Bo¤azlar bölgesinde yaln›z ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya asker bulundurabilecek ve asker kullanabilecektir. Bo¤azlar bölgesindeki bütün istihkâmlar, bataryalar, kaleler y›k›lacakt›r. Y›k›m masraflar›n› Osmanl› hükümeti karﬂ›layacakt›r. Müttefikler, Bo¤azlar bölgesine asker nakledilmesinde kullan›labilecek nitelikteki karayollar›n›, demiryollar›n› da kullan›lmaz hale getireceklerdir (Md.178).

‹stanbul liman›, Dolmabahçe, Haydarpaﬂa, Yeﬂilköy limanlar› baﬂta olmak üzere, Bo¤azlar bölgesindeki bütün limanlar serbest limanlar olacakt›r. Bu limanlarda ve Bo¤azlar Bölgesi’nde yükleme, boﬂaltma, kurtarma vs. gibi hizmetler karﬂ›l›¤›nda vergi, resim, ücret alma ve bunlar› kullanma hakk› Bo¤azlar Komisyonu’na aittir. Komsiyon, d›ﬂardan borç alma hakk›na da sahiptir...

K›sacas›, Sèvres’de kurulmas› öngörülen Bo¤azlar Komisyonu, devlet içinde devlet gibiydi: Türkiye’nin Bo¤azlar bölgesi üzerindeki bütün hak ve hukukunu bu Komisyon gasb ediyordu. Bo¤azlar bölgesi, Türkiye’nin kontrolünden ç›k›yor, yabanc›lar›n kontrolüne geçiyordu.

Ve Sonras›

Türk milletinin “idam ferman›” gibi olan Sèvres Bar›ﬂ Antlaﬂmas›, Osmanl› Hükümeti’ne bask›yla imzalat›lm›ﬂt›. Ama Antlaﬂma onaylanmad› ve yürürlü¤e girmedi.

‹stiklâl Savaﬂ› ve Büyük Zafer üzerine Sèvres Antlaﬂmas› tarihin çöplü¤üne at›ld›. Türkiye’ye dikte edilmek istenen haks›zl›klar, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Bar›ﬂ Antlaﬂmas› ile ortadan kald›r›ld›.

Ancak Bo¤azlar konusunda Lozan Antlaﬂmas›’nda da da baz› k›s›tlamalar yer alm›ﬂt›. Bu Antlaﬂma ile hem Bo¤azlar bölgesi hem de Trakya s›n›rlar›m›z Türk askerinden ar›nd›r›lm›ﬂt›. Türkiye, Bo¤azlar bölgesinde ve Edirne’de asker bulunduram›yor, savunma tedbirleri alam›yordu.

Bu k›s›tlamalar da 20 Temmuz 1936’da imzalanan Montreux Bo¤azlar Sözleﬂmesi ile ortadan kald›r›ld›. Türkiye, Bo¤azlar Bölgesi üzerinde tam egemenli¤ini yeniden kazand›.

Yetmiﬂ y›l sonra bugün, AB sürecindeki Türkiye’de ve Türkiye d›ﬂ›nda, Türk Bo¤azlar› konusunda yeni düzenlemeler yap›lmas›n› isteyenler vard›r. Montreux Bo¤azlar Sözleﬂmesi’nin de¤iﬂtirilmesi, ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›’na uluslararas› bir statü verilmesi yönünde sesler duyuyoruz. Bu talepler, kanaatimizce, eski Sèvres Antlaﬂmas› hükümlerini canland›rmay› amaçlamaktad›r ve Türkiye’nin ulusal ç›karlar›na ayk›r›d›r. Türkiye bu talepleri kabul edemez.

Türkiye, tarihten de ibret alarak ulusal ç›karlar›n› hassasiyetle korumak durumundad›r.

OTURUM BAﬁKANI- Teﬂekkür ederim Say›n ﬁimﬂir.

Efendim, program›m›zda küçük bir de¤iﬂiklik var. Say›n hocam›z Seçil Karal Akgün Han›m televizyon çekimi nedeniyle konuﬂmas›n› ﬂu anda yapacak, daha sonra s›ralamay› sürdürece¤iz.

Prof. Dr. SEÇ‹L KARAL AKGÜN (Orta Do¤u Teknik Üniversitesi)- Stratejik Araﬂt›rmalar Merkezinin Say›n Baﬂkan›na ben de herkes gibi, bu çok önemli bir zamanda, harika bir zamanlama içinde gerçekleﬂen bu toplant› için teﬂekkür etmek istiyorum. Çünkü her gün ulusal bütünlü¤ümüzü daha çok korumak zorunda kal›yoruz, bunun daha çok bilincine varmak zorunda kal›yoruz ve bunun için de en iyi yöntem kuﬂkusuz, tarihi ö¤renmektir, yak›n tarihimizi ö¤renmektir. Burada gördüklerime bir ﬂey söyleyecek durumda de¤ilim do¤rusu, her seferinde s›k›larak konuﬂuyorum. Ço¤unuz benden çok daha iyi biliyorsunuz, ama arka s›ralarda az da olsa gençler var. Gönlümüz istiyor ki, bu gençler daha çok kat›ls›n, ama en az›ndan duyan duymayana söyler, biraz daha onlara yans›r ve onlar da bizlerle duyarl›l›¤›n› paylaﬂ›r diye umarak, sözlerime baﬂlamak istiyorum.

Ben de bu paylaﬂma olay›n›n Amerika boyutundan biraz söz etmek istiyorum. Biraz da teknolojiden yararlanaca¤›m, teknolojiyi yakalamaya çal›ﬂaca¤›m. Amerika’yla -Say›n Bilal ﬁimﬂir Bey de pek çok k›sm›n› vurgulad›, dolay›s›yla bana zaman kazand›r›yor- bizim iliﬂkilerimiz, yani Osmanl› ‹mparatorlu¤u olarak iliﬂkiler, Amerika Birleﬂik Devletleri’nin kurulmas›yla aﬂa¤› yukar› eﬂzamanl›, ondan biraz önce baﬂl›yor. Ticari iliﬂkiler olarak baﬂl›yor. Konuﬂmama bu noktadan baﬂalamak istiyorum.

OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN PAYLAﬁILMASI

G‹R‹ﬁ‹M‹NDE AMER‹KA

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Amerika Birleﬂik Devletleri ile iliﬂkileri bu ülkenin birli¤ini kurduktan sonra ticaret gemileriyle do¤u limanlar›n› yoklamaya baﬂlad›¤›nda, 1880’li y›llarda ‹zmir’e ‹ngiliz Levant Company’ye tan›nan haklardan yararlanan Amerikan gemilerinin gelmesiyle baﬂlamaktad›r. Amerikan bayra¤› taﬂ›yan ilk ticaret gemisi ise 1797 y›l›nda ‹zmir liman›na gelmiﬂtir. Bundan sonra Amerika’n›n ‹zmir’e konsolos olarak gönderdi¤i fakat Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun resmen tan›mad›¤› William Stewart, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ticaret yapmaya elveriﬂli durumunu ülkesine bildirdikten sonra düzenli olarak gelen gemilerle ticari iliﬂkiler geliﬂti. Woodmans and Offley adl› Amerikan ticaret ﬂirketi’nin orta¤› olan David Offley ise 1811 y›l›nda ‹zmir’e yerleﬂerek85 _{1830 y›l›nda iki ülke aras›nda ilk ticaret anlaﬂmas›n›n} 85 Bilal ﬁimﬂir, “Ermeni Propagandas›n›n Amerika Boyutu Üzerine,” Tarih Boyunca Türklerin

imzalan›p resmi iliﬂkilerin kurulmas›n› sa¤lad›. Ancak, bu noktaya var›ncaya kadar, iliﬂkilerin as›l baﬂlang›ç noktas› 1820 y›l›nda ‹mparatorluk topraklar›na gelmeye baﬂlayan Amerikal› Protestan misyonerler dolay›s›yla olmuﬂtu. 1830 y›l›nda iki ülke aras›nda yap›lan ticaret anlaﬂmas› iliﬂkileri derinleﬂtirirken, ‹mparatorluk’ta bu ülkenin kendi topraklar›nda Avrupa devletleri gibi ç›karc› bir politika izlemedi¤i görüﬂü egemen oldu¤undan, bu ülkeye en ziyade

musadeye mahzar ülke (most favored nation) statüsü tan›nm›ﬂ ve iki ülke

aras›nda 19’cu yüzy›l›n sonunda Osmanl› Rus Savaﬂ›’n› izleyen Berlin Anlaﬂmas›’ndan sonra patlak veren Ermeni sorununun önde gelen aktörleri aras›na Amerikal› misyonerler kat›lana kadar, genelde olumlu iliﬂkiler sürdürülmüﬂtü.

Asl›nda Amerikal› misyonerlerin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na gelmeye baﬂlad›klar› 1820 y›l›, Yunan ayaklanmalar›n›n sonunda Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤› duyurdu¤u Mora ayaklanmas›yla kesiﬂmesi, her halde bir rastlant› de¤ildi. Ticari iliﬂkiler yürüten Amerikal›lar’dan ‹mparatorluk’taki huzursuzluk ö¤renilmiﬂ olmal›yd› ki misyonerler, kargaﬂayla gelen memnunsuzluktan yararlan›p daha çok kimseyi Protestanlaﬂt›rabileceklerini düﬂünerek ‹mparatorlu¤a o y›l ayak atm›ﬂlard›. Amerikan hükümeti ise okullar, sa¤l›k merkezleri kurarak yat›r›mlar yapm›ﬂlard›. Orta Do¤u topraklar›nda yay›lmac› Avrupa devletlerinin giriﬂimlerini görmezlikten gelemeyen Amerikan hükümeti ise, 19’cu yüzy›l›n baﬂ›ndan beri Amerika Amerikal›lar›nd›r ilkesiyle d›ﬂ politikas›na esas olmak üzere s›k› s›k›ya sar›ld›¤› temelde, Amerika Birleﬂik

Devletleri yeni dünyada hala;

a. Avrupal›lara ait kolonilere kar›ﬂmayacak;

b. Avrupa krall›klar›ndan herhangi birinin kendi sistemini Amerika k›talar›na taﬂ›maya çal›ﬂmas›, bar›ﬂ ve güvenli¤e tehdit nitelenecek; c. Ba¤›ms›zl›klar›n› duyurmuﬂ kolonilere karﬂ› Avrupa devletlerinin bask›

veya kontrol giriﬂimi Amerika’ya düﬂmanca tutum nitelenecek;

d. Amerika k›tas› bundan böyle Avrupa devletlerinin kolonizasyonuna kapal› tutulacakt›r;

‹lkelerini içeren ABD’nin ilk Cumhurbaﬂkanlar›ndan James Monroe taraf›ndan haz›rlanan Monroe Doktrini86_{dolay›s›yla Avrupa ile ilgili tüm} sorunlardan elini çekmiﬂ görünmekteydi. Bununla birlikte, misyonerlerini 86 J. Bemis, A Diplomatic History of the U.S., s. 80.

kullanarak Avrupa devletlerinin d›ﬂ›nda kalmak istemedi¤i bu yar›ﬂ›n›n bir parças› olmaya karar verdi. Laik anayasas›yla misyonerlerin dinsel giriﬂimlerinin devlet olarak kendisini ilgilendirmedi¤ine iﬂaret etmekle birlikte, onlar›n kurduklar› okullar ve sa¤l›k merkezlerinin Amerikan sermayesi oldu¤unu öne sürerek, ayr›ca, Amerikan vatandaﬂ› olan misyonerlerin güvenli¤inden sorumlu oldu¤u gerekçelerini kullanarak ‹mparatorluk topraklar›nda misyonerlerin da¤›ld›¤› çeﬂitli yerlerde, onlar›n güvenliklerini sa¤lamak ve resmi iliﬂkilerini takip etmek gerekçesiyle konsolosluklar açt›. Böylece, yay›lmac› politikas›n› örtülü bir ﬂekilde uygulamak olana¤›n› yakalarken, k›sa zamanda ‹mparatorlu¤a gelirken dinsel yay›lmac›l›ktan baﬂka düﬂüncesi olmayan misyonerleri Orta Do¤u’da Amerika’n›n devlet politikas›n› uygulay›p geliﬂtirecek ajanlara dönüﬂtürmeyi baﬂard›.

Öte yandan, misyonerlerin Osmanl› halk›n› Protestanlaﬂt›rma amac›yla ‹mparatorlu¤a geldiklerinde bu misyonlar›n› uygulayabilecekleri kitle olarak Ermenileri bulmalar›, bu ulusla iliﬂkilerinin derinleﬂmesini sa¤lam›ﬂt›. Ne var ki uzun vadede Amerikal› misyonerler, Ermeniler aras›nda ulusal duygular gibi ba¤›ms›z devlet oluﬂturma iste¤ini de geliﬂtirmiﬂ, devlete karﬂ› Ermeni ayaklanmalar›n›n k›ﬂk›rt›c›s› olmuﬂ, silahlanmalar›na yard›m etmiﬂ, hatta bu ayaklanmalarda misyoner okullar›, Ermenilere bir tür karargâh ve silah deposu olmuﬂtu. Bu ara Amerikan halk› Ermeni ulusunu misyonerleri kanal›yla tan›m›ﬂ, 1890’lardan baﬂlayarak Osmanl› Türkleri ile Ermenileri aras›nda gerçekleﬂen çat›ﬂmalar ve çarp›ﬂmalar›, egemen Müslüman devletin bir H›ristiyan ulusu ezmesi ﬂeklinde ö¤renmiﬂ, sonuç olarak ABD’de Türk aleyhtar› bir kamuoyu oluﬂmuﬂtu. Öte yandan, yine misyonerler dolay›s›yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ekonomik güçsüzlü¤ü, ülkenin olanaks›zl›klar› ö¤renilince Amerika, özellikle petrol zengini Orta Do¤u’daki bu yayg›n ama az geliﬂmiﬂ imparatorlukta sömürgeci görünümüne bürünmeden yapabilece¤i yat›- r›mlardan kaç›nmam›ﬂt›.

Amerika ‹le Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun iliﬂkileri bu çerçevede iken, 19. yüzy›l sonunda ç›kar alanlar›n›n ve nedenlerinin iki bloka ay›rd›¤› Avrupa büyük devletleri, bu ç›karlar›n çat›ﬂmas› sonunda 1914 y›l› A¤ustos’unda Birinci Dünya Savaﬂ› olarak an›lacak büyük savaﬂa sürüklendiler. Emperyalizm için yap›lan bu savaﬂta yayg›n Osmanl› topraklar›n›n ekonomik, stratejik ve jeopolitik nedenlerle her iki blok için de büyük ilgi alan› olmas›, ‹mparatorlu¤un bu savaﬂ›n d›ﬂ›nda kalamayaca¤›n›n göstergesiydi. Nitekim savaﬂ baﬂlad›ktan çok k›sa bir süre sonra, Almanya ve Avusturya-Macaristan

‹mparatorluklar› taraf›ndan oluﬂturulan ‹ttifak Bloku ile stratejik ortakl›kta anlaﬂan Osmanl› ‹mpa-ratorlu¤u, 29 Ekim’de Osmanl› ve Alman yöneticilerin haz›rlad›¤› bir olup bittiyle ‹ngiltere, Fransa ve Rusya'dan oluﬂan ‹tilaf Bloku’na karﬂ› savaﬂa girdi. Bu savaﬂ baﬂlang›çta düﬂünüldü¤ünden çok daha uzun sürdü. Savaﬂ boyunca tüm gücünü savaﬂa yönelten Avrupa devletlerinin her türlü tüketim gereksinmelerini Okyanus ötesinden Amerika Birleﬂik Devletleri (ABD) karﬂ›lad›. Böylece, Cumhuriyetçilerin (Republican) onalt› y›l kesiksiz olarak süren yönetiminden sonra Demokratlar›n seçim zaferiyle Woodrow Wilson 4 Mart 1913’de Beyaz Saray’a girdi¤inde87_{ciddi bir çöküntü yaﬂamakta} olan Amerikan ekonomisi, savaﬂ y›llar›nda inan›lmaz bir s›çrama yapt›. Örne¤in, 1913 y›l›nda 39 000 000 dolar civar›nda olan bu¤day ihracat›, 1917 y›l›nda 390 000 000 dolara, 5 000 000 dolar olan savaﬂ malzemesi ihracat› 300 000 000 dolara f›rlad›. Pamuk, g›da maddeleri ve maden üretimi üç-dört misli artarken 1914’de 435 000 000 milyon dolar olan genel ihracat 1917 y›l›nda 3 567 800 000 dolara yükseldi. Bu al›mlar için Avrupa’dan Amerika’ya yaklaﬂ›k bir milyar dolarl›k alt›n ak›nca, savaﬂ zengini oluveren Amerikal›, hiç ummad›¤› gönence ulaﬂt›.88

Savaﬂ uzad›kça Avrupa'n›n al›ﬂ gücünün azald›¤›na tan›k olan Wilson, bu durumun bir ekonomik krize yol açabilece¤ini düﬂünerek çözümü savaﬂ› bitirmekte gördü. Savaﬂ, arkas›nda y›pranm›ﬂ bir Avrupa b›rakarak son buldu¤unda, Amerikan endüstrisinin çarklar› savaﬂ yaralar›n› sarmak için dönecek, Amerikal› da eriﬂmiﬂ oldu¤u yaﬂam düzeyini koruyabilecekti. Önemlisi, bunu Wilson’a borçlu olacakt›. Bu durumda Wilson, geleneksel “kabu¤una çekilme” politikas›n› bir kenara koymaktan kaç›nmad›. Amerikan. kamuoyunu zaten kazanm›ﬂ olarak girdi¤i 1916 seçimlerindeki baﬂar›s›n›n da verdi¤i güvenle 18 Aral›k’ta çarp›ﬂan taraflara seslenen Amerika Cumhurbaﬂkan›, savaﬂ› sona erdirmek için arabuluculuk yapmak istedi. Savaﬂan ülkeleri savaﬂ› bitirmeye yönlendirmek üzere haz›rlad›¤› “kazanan veya kaybedenin olmad›¤›” bar›ﬂ önerisini 22 Ocak 1917’de Amerikan Senatosu’nda dile getirdi.89 _{Almanya ise denizalt› savaﬂ›n› sürdürmekle bunu} kabule yanaﬂmayaca¤›n› belli edince, geriye savaﬂa girerek bar›ﬂ› sa¤lamak yolu kald›. Ne var ki, Wilson seçim kampanyas›n› “bizi savaﬂa sokmad›” slogan› çerçevesinde sürdürmüﬂtü.90 _{Geldi¤i noktadaysa hem halk› savaﬂman›n art›k} kaç›n›lmaz oldu¤una ikna etmek, hem de Amerika’n›n y›llard›r bayrak edindi¤i 87 Joseph P. Tumulty, Woodrow Wilson As I Know Him, New York, 1921, s. 140.

88 Harold U. Faulkner, American Political and Social History, N.Y. 1937, s. 665. 89 Fritz Fischer, Germany’s Aims In the First World War, N.Y., 1967, s. 298.

Monroe Doktrini’ni çi¤nemeden savaﬂ karar› alabilmekte zorland›. Ancak, bu politikay› delmeden savaﬂ nedeni bulmakta da gecikmedi. Alman denizatl›lar›- n›n 1915 ilkbahar›nda bat›rd›¤› Lusitania’da 128 Amerikan vatandaﬂ›n›n ölmesi üzerine, Almanlara verilen, bunun tekrar›n›n aç›k düﬂmanl›k nitelenece¤i ve savaﬂ nedeni olaca¤›n› bildiren üç notaya karﬂ›n yine onlarca Amerikal›n›n can verdi¤i Arabic, Persia ve Sussex’ten sonra 1916 26 ﬁubat’ta da Ancona’n›n bat›r›lmas› üzerine savaﬂ›n bir iç soruna dönüﬂtü¤ünü öne sürdü. Üstelik, o s›ralar Alman D›ﬂiﬂleri Bakan› Zimmerman’›n Meksika’daki alman elçisine Amerika ile Almanya savaﬂa girdi¤i takdirde Texas, New Mexico ve Arizona’y› söz vererek Meksika’y› da Amerikaya karﬂ› savaﬂmaya, bunun yan› s›ra, Japonya’y› Alman taraf›na geçmeye ikna etmesini istedi¤i bir telgraf› ‹ngilizlerin ele geçirip deﬂifre ederek Wilson’a vermesi, olay›n iç soruna dönüﬂtü¤ü sav›n› daha da derinleﬂtirdi. Bu geliﬂmeler üzerine, ABD 4 Nisan’da Senato’da 86’ya karﬂ› 6 olumsuz oydan sonra Mecliste 5’e karﬂ› 373 oyla 6 Nisan 1917’de ‹ttifak Bloku’na karﬂ› savaﬂa girebildi.91

Amerika savaﬂa girerken Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile siyasal iliﬂkilerini kesmesine karﬂ›n misyonerleri kanal›yla yapm›ﬂ oldu¤u yat›r›mlar›n›n hat›r›na, ‹mparatorlu¤a karﬂ› savaﬂ duyurusunda bulunmad›. Savaﬂ bitene kadar da ‹mparatorluk’la diplomatik iliﬂkilerinin yürütülmesini, tarafs›z devlet olan ‹spanya’ya b›rakt›. Topraklar›nda savaﬂ bulutlar› esmemiﬂ Amerika’n›n sapsa¤lam moral ve cepheye gitmek üzere gönüllülerin kaydolmakta yar›ﬂt›¤› 10,000,000 askerlik güçle savaﬂa kat›lmas›, ‹tilaf cephesinin zaferini getirdi. Osmanl› ‹mparatorlu¤u ise çarp›ﬂt›¤› beﬂ cephenin sadece Çanakkale muharebelerini kazanm›ﬂ olarak yenik düﬂtü.

Öte yandan Wilson, savaﬂa girmeyi ABD’yi dünyan›n tek gerçek gücü yap›p savaﬂtan sonra, çarp›ﬂm›ﬂ tüm ülkeleri yönlendirebilmek istemiﬂti. Çok uzayan savaﬂ›n sonuçlanmas›n› dört gözle bekleyen çarp›ﬂan ülkeler de beklentileri yaklaﬂt›¤›nda, duyurdu¤u ilkeleriyle Wilson’u hakem gibi görmeye ve bar›ﬂ için baﬂvuru mercii olarak tan›maya haz›rd›lar ve raz›yd›lar. Oysa Amerika’n›n savaﬂa girmesinden hemen önce, 1917 Mart›’nda baﬂlayan Rus ‹htilali’nin geliﬂmesiyle Ekim ay›nda yönetime el koyan Bolﬂevikler’in 3 Mart 1918’de Brest Litovsk Anlaﬂmas›’yla savaﬂtan çekilmeleri, savaﬂ›n ak›ﬂ›n› de¤iﬂtirdi. ﬁöyle ki, ‹tilaf Blok’u olarak birlikte savaﬂan ‹ngiltere, Fransa ve 90 Joseph P. Tumulty, a.g.e., s. 180; Harold U. Faulkner, a.g.e.

91 Harold U. Faulkner, a.g.e,. s. 673, 674; Charles Beard and Mary, Basic History of the United

Rusya, savaﬂ y›llar›nda kazançlar› olaca¤›n› varsayd›klar› Orta Do¤u topraklar›n› gizli anlaﬂmalarla aralar›nda paylaﬂm›ﬂlar, son y›l da Anadolu’nun Akdeniz sahillerinde ç›karlar söz vererek yanlar›na ald›klar› ‹talya ile birlikte bu kâ¤›t üzerindeki alanlardan beklentilerini karﬂ›layabilecekleri bir bar›ﬂla savaﬂ› noktalamay› ummuﬂlard›. Oysa ihtilalden sonra iﬂbaﬂ›na geçen yeni hükümet Brest Litovsk’la Çarl›k Rusya’s›n›n bütün anlaﬂmalar›n›n geçersiz oldu¤unu bildirirken ‹tilaf Bloku’nun zaferinde yüzde yüz pay› olmas›na karﬂ›n ABD’nin d›ﬂland›¤› gizli anlaﬂmalar› dünyaya duyuruvermiﬂlerdi. Zengin, verimli, hele petrol dolay›s›yla iyice revaçta olan bu topraklardaki paylaﬂ›mda hesaba kat›lmam›ﬂ olmak, Wilson’u ülkesinde müﬂkül durumda b›rakm›ﬂt›. Oysa Wilson ülkesinde savaﬂa giriﬂini hakl› gösterebilmek için bu kat›l›m›n “insanl›k için” oldu¤unu öne sürmüﬂtü. 8 Ocak 1918’de de Amerikan Kongre’sinde toprak kazanc›n›n olmad›¤›; uluslara kendilerini yönetme ve özgür geliﬂebilme olanaklar› sa¤lanmas›n› hedefleyen, ayr›ca, ülkeler aras›nda aç›k diplomasi öngören ve dünya bar›ﬂ›n›n garantörü olabilecek Cemiyet-i Akvam, yani Milletler Cemiyeti kurulmas›n› içeren Wilson'un 14 Maddesi olarak an›lan bar›ﬂ paketi çerçevesinde92_{her iki taraf› anlaﬂmaya ça¤›r›lmas›n› önermiﬂti. Yaﬂad›¤›} düﬂ k›r›kl›¤›na karﬂ›n Bolﬂeviklerin savaﬂtan çekilmesiyle ‹tilaf cephesindeki boﬂlu¤u doldurarak bu cephede ve dünyada daha da güçlenen Wilson’un bar›ﬂ paketi, 23 Ekim’de savaﬂanlara sunuldu. Ancak, bu tarihten önce, Eylül ay› sonunda Bulgaristan’›n savaﬂtan çekilmesi üzerine ‹stanbul yolunun ‹ttifak devletlerine aç›ld›¤›n› gören ‹ttihatç› Hükümet, hemen baﬂkentinin s›k›ﬂt›r›laca¤›n› düﬂünerek yenik düﬂtü¤ü bu savaﬂ› noktalamaya karar vermiﬂti. Ancak, savaﬂ›n sorumlusu say›laca¤› için Talat Paﬂa Hükümeti’nin bar›ﬂ için baﬂvurmas›n›n uygun olamayaca¤› düﬂünülmüﬂ, Vahdettin sadrazaml›¤a ‹tilafç› Tevfik Paﬂa’y› getirmiﬂti. Yeni hükümet de93 _{Wilson prensiplerinin} 12’nci maddesine güvenerek Türkiye’nin Madrit Maslahatgüzar› vas›tas›yla 5 Ekim 1918’de ‹spanya Hükümeti’ne bir nota sundu:

Belgede OSMANLI'DAN LOZAN'A BATI'NIN PAYLAŞIM PROJELERİ (sayfa 85-200)