Televizyon ve İzlerkitle İlişkisi

Televizyon bir temsil sistemidir. Anlamı inşa eden ve ileten bir sürece işaret eder. Sözlü, yazılı veya ikonik göstergeleri kodlayan veya yansıtan bir süreç olmaktan ziyade, anlamlandırma sürecine, anlam üreterek veya anlam değişikliğine olanak sağlayarak katılır. Stuart Hall, televizyonu bir temsil sistemi olarak kabul ederken,

116 _{Çelenk, a.g.e, ss.333-335}

117 _{Gürsel Yaktıl Oğuz, “Kültürel Çözümlemeler Ders Notları” ( Anadolu Üniversitesi İletişim}

48

dil nasıl harf ve sembolleri kullanarak anlamı yeniden üretiyorsa, televizyonun da ikonik göstergeleri kullanarak anlam üretme sürecine katıldığını ifade eder. Hall’un dil ve televizyon arasında kurduğu benzerlik ilişkisi, televizyonun dil ve anlamı kültüre bağladığı nokta olan ikonlaştırma düzeyindedir. Televizyonun temsil sistemi içinde yeniden üretime geri döndüğü yer “anlamların paylaşıldığı” yerdir.118

Televizyon, modern dünyada artık vazgeçilmezdir. Belli inançlara olan bağlılığın giderek azalması, bireylerin standartlaşması, dinsel ve siyasal kurumların inanç üretme kapasitelerinin zayıflaması sonucu insanlar kendilerine bir sığınak aramaya başlamışlar ve televizyona sığınmışlardır. Modern dünyanın, insanı köksüzleştirmesi, onun sanal bir sığınağa gereksinin duymasına sebep olmuştur.119

Televizyonun günümüzdeki önemi, nitel ve nicel anlamda büyük bir gelişme kaydetmesi, kendine özgü anlatım biçimine sahip olmasından ve hemen tüm toplumlarda en merkezi kültürel dışa vurma biçimi ve kurumu olarak kabul edilmesi ve öğrenmede de önemli rolü olmasından kaynaklanır.120Hayatımızda neredeyse vazgeçilmez olan bu araç, toplum ve birey açısından büyük önem arz eden işlevlere sahiptir. Bu işlevler:

Televizyon, dış dünya ile ilişkimizi sınırlandırır ve içe kapanmayı gerektirir.

Hiç tanımadığımız, dünyanın farklı yerlerinden ve hiç olmadığı kadar çok sayıda insanın odalarımıza konuk olmasını sağlar.

İnsanın toplumsallığıyla ilgili gereksinimlerini karşılıyormuş hissi yaratır.

İnsanın enformasyon gereksinimini karşılar.

Fiilen katılabileceğimiz dünyayı, televizyonu izlediğimiz mekanın boyutlarıyla sınırlandırır.

118

Stuart Hall, Representations:Cultural Representations and Signifying Practises, London:Sage, 1997, s.5.

119

Mutlu, a.g.e, s.79.

120

49

Televizyonun çekiciliği ve ürkütücülüğü, onu sınırlandıran ¾ oranındaki çerçevenin izleyici tarafından denetlenebiliyor olduğu yanılsaması yaratmasındandır.

İnsanın tüm boş vaktine el koyar ve boş olmayan vakitlerini talep etmesi ile insanı denetim altına alır ve sömürgeleştirir.

Günlük yaşamımızda karşılaştığımız simgeler, görünümler, sesler, vb. yeniden kurulmasını sağlar.

Evimizin içinde konuşabileceğimiz ortak bir mevzu yaratır.

Öğrenme olanaklarını genişletir ve bununla birlikte dünyanın eşitliğine, barışçıllığa ve ulusallığa katkıda bulunur.

Ulusal sınırlar ötesinde bakış ve deneyimin paylaşılmasını özendirir; dünyayı daha göz önünde ve daha açık bir hale getirir.

Uzaktan kumanda aleti ile tamamen denetime sahip olduğu yanılsamasına kapılan izleyiciyi edilgin kılar.

Fiziksel bir eylem gibi görünse de aslında televizyon izlemek duygusal, zihinsel etkinlik ve mali çaba gerektirir.121

Televizyon çok daha fazla olumlu ve olumsuz işleve sahiptir. Çok boyutlu, çok yönlü, çok çeşitli iletiler yayan, çok çeşitli kitlelere ulaşmaya çalışan, toplumun ürünü olan bir araçtır. Toplumun, kültürün, yaşamın içinden beslenir, bize kültürümüzü, dolayısıyla özümüzü yansıtır. Bu araçla ilgili tüm eleştiri ve övgüler, çok sayıda tartışmalar sahip olduğu önem ve güçten kaynaklanmaktadır.

Televizyonun izleyici açısından en büyük önemi çok farklı özellikteki kitlelere hitap edebilmesidir. Televizyon ileti üreten bir araçtır, ürettiği iletiler karşısındaki kitleyi oluşturan kişi sayısı kadar anlama bölünebilir. Sahip olduğu sentagmatik boyut, televizyonu her türden izleyicinin dikkatini çekebilecek türden programlar yapmaya ve iletiler üretmeye zorlar. Herkese hitap etmeye çalışır, hepsinin ortak özelliklere sahip olduğunu kabul eder ve böylece izleyiciyi

50

standartlaştırır. Her programın ve her iletinin hedef olduğu bir kitle bulunsa da televizyon hep daha fazla izleyici yakalamayı amaç edinir ve genele hitap etmeye özen gösterir. Nitelikten çok niceliğe önem verir, çünkü onu ayakta tutan ve gücünü pekiştiren izleyici sayısıdır. İzleyici, televizyon biçim ve içeriğini belirleyen en önemli etkendir. İzleyicinin tepkisi, programın başarısı veya başarısızlığı konusunda belirleyicidir.

Televizyon özellikle gelişmemiş veya gelişmekte olan toplumlar için daha büyük öneme sahiptir. Hatta zorunlu bir gereksinim ve yaşamın vazgeçilmez bir parçasıdır. Gelişmiş toplumlarda durum farklıdır, bunun sebebi izleme alışkanlığından çok okuma alışkanlığının gelişmiş olmasıdır. Türk toplumu gibi gelişmekte olan toplumlarda, televizyon izlemek bir aile faaliyeti olarak karşımıza çıkar. Televizyon izlemek fiziksel olarak bir birliktelik gerektirse de aslında bireysel bir eylemdir, her birey televizyondan aldığı iletileri zihinsel algılama sürecinden geçirir ve sonuçta her birey farklı anlamlar üretir. 122 Televizyon toplumsal bir yalnızlık yaratır.

James Lull’a göre televizyonun izleyici tarafından kullanılmasının iki özsel türü vardır. Bunlardan ilki yapısal kullanım, diğeri ise ilişkisel kullanımdır. Yapısal kullanım, ortamsal olarak aracın fonda sürekli bir gürültü olarak mevcudiyetiyle ilgilidir. Yani aile içindeki sohbete bir fon müziği olduğu düşünülebilir, bunun dışında izleyicilerin özellikle de aile gruplarının gündelik yaşamını yapılaştırmaktadır. İlişkisel kullanımda ise aile içindeki iletişimi kolaylaştırır. Televizyon programları aile içi sohbetlerin konusu olur, karakterlerden ve olaylardan yararlanarak örneklemeler yapılır. Bir program hakkında değerlendirmede bulunmak beraberinde toplumsal, siyasal veya kültürel bir konumun öne sürülmesini de gerektirir. Direk olarak konuşulamayan cinsellik, flört, uyuşturucu, vb. konuların televizyon aracılığıyla dolaylı olarak gündeme getirilebilmesi mümkün olur.123

İzleyiciler, televizyon izleme faaliyetini gerçekleştirirken, bir takım beklentiler içindedir. Bu beklenti ve gereksinimlerini karşılamak amacıyla kitle iletişim araçlarını, en çok da televizyonu kullanırlar. Beklenti ve gereksinimlerin

122

Sedat Cereci, Büyülü Kutu Büyülenmiş Toplum, İstanbul : Şüle Yayınları, 1992, s.72.

123

51

karşılanması, programın başarısını etkileyecek önemli faktörlerdendir. Bu nedenle de bir televizyon yapımcısı, izleyicinin beklentilerini karşılamakla yükümlüdür. Kitle iletişim araştırmalarında buna “kullanımlar ve doyumlar” yaklaşımı adı verilir. Bu yaklaşım çerçevesinde yapılan araştırmalara göre izleyicilerin programlardan üç temel beklentisi vardır:

1-Bilişsel beklenti: İzleyicinin içinde bulunduğu dünya hakkında bilgi edinmek istemesini temel alır. Haber bültenleri, seçim programları, vb.

2-Duygusal beklenti: Günlük yaşamın sıkıntıları ve monotonluğundan kaçma, boş vakit doldurma ve oyalanma isteğini temel alan, müzik, güldürü, eğlence, yarışma programları bu beklentilere cevap verebilir.

3-Kişisel kimlik beklentisi: İzleyici toplumda yalnız olmadığını hissetmek ister ve kendisi gibi özelliklere sahip olan insanların varlığı izleyiciyi rahatlatır.

İzleyici bunları beklerken, kitle iletişim araçları da şu gereksinimleri karşılar:

1-Gündelik yaşamın sıkıcılığından kaçış,

2-Kişisel ilişkiler, dostluk, arkadaşlık ve toplumsal yarar gereksinimi,

3-Kişisel kimlik gereksinimi ve insanın değerlerinin pekişmesi, kişiliğe ilişkin referans noktalarının sağlanması,

4-Çevreyi gözetim altında tutma, bu nedenle de bilgi edinme isteği.124

Televizyon izleme edimi, elbette ki izleyicilerin yaşam koşulları, meslekleri, eğitim durumları, statüleri, düşünce yapıları, gelir düzeyleri vb. özelliklerine göre farklılık gösterir. Fakat bu edimi etkileyen en önemli etmen cinsiyetlerdir. Kadınlar ve erkeklerin televizyon izleme edimine yükledikleri anlamlar farklılık gösterir. Kadınlara göre televizyon izleme edimi, aile içi ilişkileri geliştirecek ve zenginleştirecek türde bir eylemdir. Televizyon sayesinde tüm aile bireyleri bir araya

124

52

toplanır, televizyonda izlenenler aynı zamanda sohbet edilecek veya tartışılacak bir mevzu da yaratır. Fakat, kadınlar televizyon izlemeyi tek başına gerçekleştirilebilecek ve zaman ayrılacak bir eylem olarak görmezler, genellikle ev işi yaparken ya sadece sesini dinler, ya da ara sıra göz atar. Televizyon izlerken konuşma olayı en çok kadınlarda görülen bir davranış türüdür ve kadınlardan daha çok kendilerini vererek televizyon izleyen erkek için bu rahatsız edicidir. Erkek ise hem daha dikkatli bir izleyici, hem de izleme edimine karşı olumsuz bir tutum içinde olarak, çelişkili bir tavır sergiler. Erkek, ailede televizyon izleme düzeninin belirleyicisidir. Uzaktan kumanda cihazı, erkeğin simgesel mülküdür. İzleme edimi açısından görülen farklılıkların temeli toplumsal cinsiyet farklılıklarına dayanmaktadır. Eril ideoloji, kadın ve erkek alanlarını birbirinden ayırdığı gibi, televizyon izleme konusunda da belli sınırlamalar getirmiştir. Televizyon, kadınları kamusal yaşamdan uzaklaştıran bir etkiye sahiptir. Kadın, çocuk, ev işi ve televizyon izlemeye odaklanarak, toplumsal yaşamdan uzaklaşmaya başlar ve bu eril ideolojinin desteklediği bir durumdur. Sadece televizyon konusunda değil, ev içinde teknoloji kullanımı toplumsal cinsiyet rollerince paylaşılmış durumdadır. Bulaşık, çamaşır makinesi gibi aletler kadının denetimindeyken, bilgisayar, televizyon, DVD-CD Player gibi cihazlar erkeğin denetimindedir.125

Televizyon izleme ediminin gençlerden çok yaşlılar, yüksek eğitim görmüş olanlardan çok eğitim düzeyi düşük olanlar, yüksek gelir sahiplerinden çok dar gelirliler izlemektedir. Bu belirlemeler, bize izleyici kitlenin genel nitelikleri hakkında fikir vermektedir. İzleyicilerin, televizyon izleme edimi hakkında genel yaklaşımları, televizyonun ciddi bir iletişim aracı olduğu yönünde değil, yüzeysel ve basit bir araç olduğu yönündedir.126 Televizyonun toplum üzerindeki yadsınamaz biçimde fark edilmektedir. Toplumsal kavramları, aile içi yaşantıyı, inandığımız değerleri, tüketim kalıpları ve toplumsal cinsiyet rollerini, etkileyen, biçimlendiren bir araç izleyiciler tarafından önemsiz olarak algılanıyorsa, izleyicilerin izleme edimini bilinçsiz bir şekilde gerçekleştirdiği sonucu ortaya çıkar.

125

Mutlu,a.g.e,109-111

53