Tedarik Zinciri Tipleri

Tedarik zincirinin tipi, zincir içerisinde yer alan işletmeler arasındaki ilişkileri ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Tedarik zinciri tiplerinin sınıflandırmasında üç ölçütten yararlanılır:

• Fonksiyonel özellikler. • Yapısal özellikler. • Uygulanan stratejiler.

Tedarik zincirlerini oluşturan birimlerin fonksiyonel özellikleri dört sınıfa ayrılmaktadır: Satın alma tipi, üretim tipi, dağıtım tipi ve satış tipi. Tablo 1’de gösterilmekte olan tedarik zinciri sınıflarını belirleyen fonksiyonel özellikler, aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Stadtler, 2008: 66-69):

• Satın alma tipi; satın alınan ürün sayısının az ya da çok olması, ürünlerin standart ya da özel ürünler olması, tek tedarikçiden ya da çok sayıda tedarikçiden satın alınmaları, tedarikçilerin miktar konusunda esnek olup olmaması, termin zamanlarının uzunluğu, güvenilir olup olmamaları ve satın alınan materyallerin yaşam döngülerinin kısa ya da uzun olması ile belirlenmektedir. Materyal yaşam döngülerinin kısa olması durumunda, kullanılan materyallerin gözden geçirilme ve değiştirilme sıklığı da fazla olacaktır.

• Üretim tipi ise üretim süreçlerinin atölye tipi ya da akış tipi gibi örgütlenmeleriyle, üretim işlemlerinin ne sıklıkta tekrarlandığıyla (tek seferlik üretim, parti üretimi, yığın üretim gibi), üretim süreçleri arasındaki geçiş zamanlarının ve maliyetlerinin az ya da çok olmasıyla, üretimdeki darboğazların sabit ya da değişen yerlerde olmasıyla, çalışma zamanlarının değişen talep karşısında esnetilip esnetilememesiyle belirlenir.

• Dağıtım tipi; üretim tesisleri ile müşteriler arasındaki dağıtımda bağlantıların doğrudan ya da depo ve aracılar üzerinden olmasıyla, döngüsel ya da dinamik teslimat modelleri kullanılmasıyla, nakliyede kullanılan araçların sabit ya da değişken rotalarda kullanılmasıyla ve yüklemede oluşan kısıtlarla tanımlanabilir.

• Fonksiyonel özelliklerin sonuncusu olan satış tipi ise zincirde tedarikçilerle kurulan ilişkilerin düzeyi (bütünleşik tedarikçiler ya da serbest satın alma uygulama), gelecekte oluşacak talebin tahmin edilebilme düzeyi, talebin sabit, kesikli ya da mevsimsel olması, ürün yaşam sürecinin kısa ya da uzun olması, ürün çeşitlerinin sayısı, standart ya da özel ürünler sunulması, ürünleri oluşturan materyal listesinin geniş ya da dar olması ve ürünle bütünleşik hizmetlerin oranını gibi değişkenlerle belirlenmektedir.

Tablo 1 Tedarik Zinciri Sınıflandırmasının Fonksiyonel Özellikleri Sınıf Özellikler

Satın alma tipi

Satın alınan ürünlerin sayısı ve tipi Kaynak sağlama tipi

Tedarikçilerin esnekliği

Tedarikçilerin termin zamanları ve güvenilirlikleri Materyallerin yaşam döngüleri

Üretim tipi

Üretim süreçlerinin örgütlenmesi İşlemlerin yinelenmesi

Geçiş özellikleri

Üretimdeki darboğazlar Çalışma zamanı esnekliği

Dağıtım tipi

Dağıtım yapısı Teslimat modeli

Nakliye araçlarının dağılımı Yükleme kısıtları

Satış tipi

Müşterilerle ilişkiler

Gelecekteki talebin mevcudiyeti Talep eğrisi

Ürünün yaşam döngüsü Ürün çeşidi sayısı Özelleştirme derecesi Malzeme listesi

Hizmet işlemlerinin oranı Kaynak: Meyr ve Stadtler, 2008: 67

Fonksiyonel özelliklerin dışında, tedarik zinciri tiplerini belirleyen yapısal özellikler de söz konusudur. İki sınıfa ayrılan bu yapısal özellikler şu şekilde özetlenebilir (Meyr ve Stadtler, 2008: 69-70):

• Tedarik zincirinin anatomisi belirlenirken; ağ yapısı üst ve alt akış zincir üyeleri arasındaki materyal akışlarının şeklini, küreselleşme derecesi tedarik zinciri üyelerinin (küresel ölçekte) dağılımını, kopma noktasının yeri zincir içerisinde bir sonraki işlem adımının ancak müşterinin siparişi üzerine gerçekleşeceği aşamayı, önemli kısıtlar ise tedarik zinciri içerisindeki ana kısıtların yerlerini göstermektedir.

• Bütünleşme ve eşgüdümlemede yasal durum işletmelerin birbirine karşı durumları ile ilgilidir. Eğer tedarik zincirini oluşturan işletmeler yasal olarak bağımsız ise, kurulan sistem işletmeler arası bir sistemdir. Yasal olarak birbirine bağlı işletmeler olması durumunda ise sistem işletme içi bir sistem olarak adlandırılır. Güç dengesi, tedarik zinciri içerisindeki merkezileşme derecesini belirleyen önemli bir etkendir.

Eşgüdümlemenin yönü ise tedarik zincirindeki bütünleşmenin yatay ya da dikey olmasıyla belirlenir. Paylaşılan bilginin türü ise planlamayı etkilediği için önem taşımaktadır.

Tablo 2 Tedarik Zinciri Sınıflandırmasının Yapısal Özellikleri

Sınıf Özellikler

Tedarik zincirinin anatomisi

Ağ yapısı

Küreselleşme derecesi Kopma noktasının yeri Önemli kısıtlar Bütünleşme ve eşgüdümleme Yasal durum Güç dengesi Eşgüdümleme yönü Paylaşılan bilgi türü Kaynak: Meyr ve Stadtler, 2008: 69

Tedarik zinciri tipi belirlenirken, zincirin ve üyelerin sahip olduğu fonksiyonel ve yapısal özellikler ortaya koyularak ortak bir zeminde stratejik bir karar alınmalıdır. Tedarik zinciri oluşturan işletmelerin tercih edebileceği dört çeşit stratejiye göre oluşturabilecekleri tedarik zinciri tipleri şu şekildedir (Lee, 2002: 113-114):

• Etkin tedarik zincirleri: Bu stratejiyi tercih eden zincirler, maliyetlerde en yüksek etkinlik düzeyini sağlama hedefine yönelik stratejiler kullanır. Bu amaç doğrultusunda müşteriye değer katmayan faaliyetlerin ortadan kaldırılması, ölçek ekonomilerinden yararlanılması, en iyi kapasite kullanımını sağlayabilmek için optimizasyon tekniklerinin kullanılması ve tedarik zinciri içerisinde bilgilerin en doğru, etkin ve düşük maliyetli bir şekilde iletilebilmesi için bilgi bağlantıları kurulması gerekmektedir.

• Risk-sınırlayıcı tedarik zincirleri: Bu stratejide, tedarik zinciri içerisindeki kaynakların bir havuzda toplanması ve buradan paylaşılması söz konusudur. Böylece kaynak arzının kesintiye uğraması riski de paylaşılmış olmakta, bu nedenle de risk-sınırlayıcı bir strateji olarak nitelendirilmektedir. Risk-sınırlayıcı stratejide riskin azaltılmasında birden fazla tedarikçi kullanılması ve işletmenin arz riskine karşı tuttuğu güvenlik stokunun başka işletmelerle paylaşılması yoluyla stok maliyetlerinin azaltılması gibi yöntemlerden yararlanılabilir.

• Tepkisel tedarik zincirleri: Bu tarz tedarik zincirlerinde amaç, müşterinin değişken ve farklı isteklerine yanıt verebilen ve esnek bir yapıda olmaktır. Tepkisellik olarak adlandırılan bu yanıt verebilirliği sağlamak için sipariş üstüne üretim ve kitlesel özel üretim gibi uygulamalar tercih edilebilir. Özel üretim süreçleri, esnek olmak üzere tasarlanmıştır. Kitlesel özel üretimin başarılı olabilmesi için, müşteri gereksinimlerinin isabetli bir şekilde belirlenmesi kilit faktördür.

• Çevik tedarik zincirleri: Çeviklik stratejisini benimsemiş tedarik zincirleri, risk-sınırlayıcı ve tepkisel stratejilerinin güçlü yönlerini birleştirmektedir. Böylece müşterinin değişen isteklerine karşı esnek ve tepkisel olunurken, aynı zamanda kaynaklar bir havuzda paylaşılarak arzın kesintiye uğraması riski paylaşılmaktadır.

Tedarik zincirinde ne çeşit bir stratejinin tercih edileceğini belirleme yollarından biri, işletmelerin portföyünde yer alan ürünlerin arz ve talep özelliklerini dikkate almaktır. Burada arz özellikleri, sipariş/stok yenileme zamanları ile; talep özellikleri ise talebin öngörümlenebilirliği ile tanımlanabilir (Christopher, 2005: 119).