Kamçı Etkisi

Müşterilerin gerçek talebindeki nispi olarak küçük dalgalanmalar, tedarik zinciri içerisinde büyüyerek daha yüksek düzeylere ulaşır. Bu da zincirin ilk aşamalarında üretim ve lojistik planlama üzerinde olumsuz etkilere yol açar. Bu etki “kamçı etkisi” olarak bilinmektedir. Bu etkiye yol açan ve katkı sağlayan dört etken şu şekilde tanımlanmaktadır (Knolmayervd., 2002: 7-8; Reid ve Sanders, 2005: 106; Paksoy ve Keskin, 2006: 484; Higuchi ve Troutt, 2008: 12; Stadtler, 2008: 30):

1. Talep Tahmini Güncelleme: Tedarik zincirinin son aşamasında bulunan perakendecilerden başlamak üzere her zincir üyesi talep tahminlerini gerçekleşen talebe göre sürekli güncellemekte ve buna göre bir önceki aşamaya sipariş vermektedir. Zincirdeki ilk tedarikçiye kadar giden bu sipariş ve yenileme süreci, her aşamadaki stokların artmasına yol açabilmektedir. Talep tahmini güncellemelerinin kamçı etkisine yol açmasındaki bazı önemli gerekçeler şunlardır:

• Son talebin görünür olmaması • Fazla sayıda tahmin

2. Sipariş Birleştirme: Bazı durumlarda işletmeler, satılan ürünün yerine yenisini hemen sipariş etmek yerine belirli bir süre bekleyerek siparişleri birleştirmeyi tercih edebilir. Sipariş birleştirme, tedarik zinciri içerisindeki bazı katılımcıların belirli sürelerde talepsiz kalmasına yol açabilmektedir. Ayrıca talep zamanlama ve miktarlarındaki belirsizliğin de artmasına yol açmaktadır. İşletmelerin sipariş birleştirmesine yol açan başlıca nedenler şunlardır:

• Yüksek sipariş maliyetleri

• Kamyon kapasitelerinin tam kullanılmaya çalışılması • Rastgele ya da birbiriyle ilişkili siparişler

3. Fiyat Dalgalanması: Fiyat dalgalanmaları, işletmelerin ihtiyaç duymalarından önce hammadde/ürün siparişi vermesine yol açabilmektedir. Tedarik zinciri içerisinde yenileme siparişleri de bu durumdan etkilenmektedir. Fiyatlar düşükken çok miktarda, yüksekken ise az miktarda sipariş verilmesi söz konusu olacağından, zincirin talep değişkenliği artmış olacaktır. Fiyat dalgalanmalarından dolayı kamçı etkisi ortaya çıkmasına yol açan başlıca nedenler şunlardır:

• Yüksek-düşük fiyatlama

• Eşgüdümlenmemiş teslimat ve satın alma

4. Kapasite Paylaştırma ve Stoksuzluk Kararları: Talep miktarının mevcut arzdan fazla olması durumunda, tedarikçilerin kapasitelerini alıcılar arasında paylaştırması ve belirli miktarda stoksuzluğa katlanması söz konusu olacaktır. Bunu bilen alıcılar ise talep miktarlarını gerçekte ihtiyaç duyduklarından daha fazla olarak bildirebilir. Bundan dolayı da tedarik zinciri içerisindeki gerçek talep bilgisi bozulmuş olacaktır. Buradaki nedenlerle ortaya çıkan kamçı etkisinin başlıca kaynakları şunlardır:

• Kademeli kapasite paylaştırma düzeni • Arz koşullarının göz ardı edilmesi

• Kısıtlanmamış siparişler ve serbest iade politikası

Maliyetleri tedarik zincirinin tamamında ele almak yerine yalnızca yerel (bir işletmenin ya da birimin maliyetleri) temelde ele alan tahminleme yöntemlerinin ve sipariş politikalarının yanılma olasılığı artabilir. Bu yaklaşım nedeniyle bazı tedarikçiler siparişlerin aşırı dalgalanmasından dolayı zayıf düşebilir ve işletmeler gelecekte bu zayıf tedarikçilere bel bağlamak durumunda kalabilir. Ayrıca bazı

durumlarda, genel yaklaşım olarak uygulanması önerilen “tam zamanında (JiT)” sistemlerin de, kamçı etkisi açısından değerlendirildiğinde tedarik zinciri üzerinde olumsuz etkileri olabileceği öne sürülmektedir. Zincirdeki belli bir dağıtım merkezinde yer alacak bir miktar stokun kamçı etkisini azaltıcı etkisi olabileceği belirtilmektedir. Aynı şekilde tedarik zincirinin bir düzeyinde stokların ve temin zamanlarının azaltılmasının her durumda genel performansı arttırmayabileceği, bazı durumlarda karmaşaya yol açabileceği de iddia edilmektedir (Knolmayervd., 2002: 9; Christopher, 2005: 118). Bu nedenle işletmelerin ve tedarik zincirlerinin stok politikaları büyük önem taşımaktadır. Stok bulundurmanın maliyetlerine katlanmak istemeyen işletmeler; stoksuz kalmaktan, tedarikçiye iletilen sipariş miktarlarının tedarikçi açısından ekonomik olmamasından ya da temin sürelerinin azaltılmasına yönelik faaliyetlerden kaynaklanabilecek başka gizli maliyetlerle karşı karşıya kalabilecektir. Stok kararlarının alınmasında bu tür olası gizli maliyetler de göz önünde bulundurularak strateji belirlenmelidir.

Genel olarak bakıldığında, kamçı etkisinin oluşmasında en önemli neden, yönetimin bir “sistem” bakış açısına sahip olmaması olarak görülmektedir (Knolmayer vd., 2002: 9). Tedarik zincirinin her bir üyesi bilgi eksikliği nedeniyle kendini faaliyetlerini en kötü durum senaryosuna göre planladığında, kamçı etkisi nedeniyle oluşacak dalgalanmalar da kaçınılmaz olmaktadır (Russell ve Taylor, 2003: 269).

Kamçı etkisi aşırı stok yatırımlarına, müşteriye sunulan hizmet düzeyinin düşük olmasına, nakliye olanaklarının verimsiz kullanılmasına, atıl üretim kapasitesi oluşmasına ve tüm bunlara bağlı olarak gelir kayıplarına neden olabilir (Reid ve Sanders, 2005: 105). Tedarik zinciri içerisindeki maliyetlerin artmasına yol açan kamçı etkisi, maliyet tabanlı rekabetin önemini arttırdığı günümüz pazar koşullarında zincirlerin rekabet gücünü de olumsuz yönde etkilemektedir.

Tedarik zinciri literatüründe ve uygulamalarında kamçı etkisinin önemi giderek artmaktadır. Bunun başlıca iki nedeni vardır (Löwer, 2006: 34-35):

• Pazarlarda yeniliklerin hızlanması ve müşteri davranışlarını tahminlemenin zorlaşması nedeniyle daha güçlü talep değişimleri ortaya çıkmaktadır.

• Tedarik zinciri ağlarında giderek daha fazla sayıda işletme yer almaktadır.

Bu iki nedenlerden ilki, işletme çevresindeki belirsizliği arttırarak kamçı etkisinin oluşmasına zemin hazırlamakta, ikincisi ise tedarik zincirlerinin derinliğini arttırarak oluşan kamçı etkisinin daha da artmasına yol açmaktadır.

Kamçı etkisinin önüne geçebilmek için başvurulabilecek bazı yöntemler söz konusudur. Bunlar aşağıdaki gibi özetlenebilir (Reid ve Sanders, 2005: 107; Paksoy ve Keskin, 2006: 491-494):

• Son satıcının talep tahmini bilgisi, tüm tedarik zinciri içerisinde görülür hale getirilerek tedarikçilerin tahminleme performansı iyileştirilebilir. Böylece yenileme siparişleri de daha doğru bilgiler üzerinden gerçekleştirilmiş olacaktır.

• Sipariş birleştirmeden kaçınılarak kamçı etkisi azaltılabilir. Bunu başarabilmek için, tedarikçileri ve alıcılar arasında bilgi paylaşım hızını arttıracak ve sipariş maliyetlerini düşürecek bilgi sistemlerinden yararlanmak gerekecektir.

• Fiyat dalgalanmalarının azaltılarak fiyatların kararlı duruma getirilmesi, ürüne olan talebi de daha kararlı bir hale getireceğinden kamçı etkisinin ortadan kaldırılmasında yardımcı olacaktır.

• Kapasite paylaştırma kararlarında geçmiş satış rakamlarından yararlanılması ve talebin zamana yayılarak karşılanması, alıcı konumdaki işletmelerin gereğinden fazla sipariş vermesinin önüne geçerek kamçı etkisinin azaltılmasında destek sağlayabilir.

Kamçı etkisinden kaçınmanın ya da en azından etkilerini azaltmanın en önemli yolu, tedarik zincirinde işbirliğine ve bilgi paylaşımına daha fazla önem vermektir. Bundan dolayı, bilgiyi zamanında paylaşmaya olanak sağlayacak bilgi sistemlerine yatırım yapılmasının önemi ortaya çıkmaktadır. Ayrıca eğitim yoluyla da bu işbirliği ve paylaşım çabalarının desteklenmesi gerekmektedir.