Tedarik Zinciri Risklerinin Sınıflandırılması

Tedarik zinciri riskleri kaynaklarına, etkiledikleri faaliyetlere, işletme içi veya dışı olup olmadıklarına göre farklı şekillerde ele alınmıştır.

Risklerin işletme içi hatalardan veya işletme dışı hatalardan kaynaklanmasına göre Radivojević ve Gajović ile Huang ve Zhang, içsel ve dışsal riskler olarak ayrım yapmışlardır [66,67].

• Dışsal riskler: Doğal çevre, ekonomik çevre, sosyal çevre ve perakende rekabeti gibi faktörlerin sonucu oluşmaktadır.

• İşletme riskleri: Tedarikçi riski, bilgi iletişim bozukluğu riski, envanter riski, lojistik operasyonlar riski, işletmelerdeki farklı kültür risklerinden kaynaklanmaktadır. Yabancı tedarikçilerle çalışan firmaların daha fazla tedarikçi riski ile karşılaştığı söylenebilir.

Şirket içi riskler yöneticilerin verdiği yanlış kararlardan kaynaklanabilir. Bunlara emniyet stok seviyeleri, tedarikçi seçimi, finansal ve yönetimsel kararlar, üretim süreçleri, teslimat takvimleri örnek verilebilir. Waters iç risklerin kazalar, insan hataları, yönetici kararlarından oluşabileceğini belirtmiştir. Tedarik zinciri riskleri teslim süreleri, güvenilirlik, teslimat aksamaları, talep dalgalanmaları, ödemeler, sipariş süreçleri kaynaklı olabilir. Dış riskler ise yıkıcı/bozucu risklerdir [68].

Chen vd. tedarik zinciri boyunca ürün akışını etkileyen ve arz ile talebin eşit olmasını engelleyen her şeyin tedarik zincirlerinde değişkenlik yarattığını belirtmiştir. Bu değişkenlikler tedarikçiden üreticiye doğru yukarı akışlı, üreticiden müşterilere doğru aşağı akışlı veya üreticinin iç süreçlerinden kaynaklanabilmektedir. Riskleri ise tedarik riski, talep riski ve süreç riski olmak üzere sınıflandırmışlardır [69].

• Tedarik riski: Siparişlerin gecikmesi veya tedarik süresi ile tamamlanamaması, sipariş miktarı veya kalitesindeki değişkenliklerdir. Aynı zamanda tedarikçilerin performanslarındaki sapmalar da tedarik riskine yol açmaktadır. 2007 yılında yapılan bir çalışmada tedarikçinin başarısızlığının en önemli risk faktörü olduğu tespit edilmiştir. Üretim kapasite kısıtları, makinalardaki arıza, kalite kontrolün yetersizliği tedarikçi performansını etkilemektedir. Buna ek olarak finansal değişiklikler de şirketleri etkileyen önemli bir faktördür [69].

• Talep riski: Talep tahminleri ile gerçekleşen talepler arasındaki sapmaları ifade eder. Tedarik zincirlerinde arz ve talep dengeli olmalıdır. Fakat bu dengeyi bozan değişiklikler hedeflere ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Arz ve talep arasındaki sapmalar tedarik zincirlerinin verimliliğini ve etkinliğini azaltmaktadır. Talep riski zincirde aşağı doğru akışlarda oluşan hatalardan meydana gelmektedir. Ürünlerin dağıtımında taşıma veya dağıtım merkezlerinde meydana gelen aksaklıklar, tahmin edilemeyen talepler talep riskine örnek verilebilir [69].

• Süreç riski: Operasyonel risklerin alt bileşeni şeklinde ifade edilmiştir. Herhangi bir faaliyette bulunan iş sürecinin verimlilik ve etkinliğindeki eksikliktir. Süreç riskleri sonuç olarak gelir kaybına yol açarlar [69].

Tedarik zinciri faaliyetlerindeki riskler çoğu çalışmada talep riski, üretim riski, tedarikçi riski, finansal riskler gibi ayrı ayrı ele alınmıştır. Tang, tedarik zinciri risklerini faaliyet riskleri ve bozulma riskleri olarak iki sınıfa ayırmıştır. Faaliyet riskleri müşteri talebinin belirsizliği, tedarik sürecindeki belirsizlikler, maliyetlerdeki

belirsizlikleri içerir. Bozulma riskleri ise doğal veya insan kaynaklı bozulmaları ifade etmektedir [53].

Faisal vd. yaptığı çalışmada bilgi kaynaklı riskler aşağıdaki gibi dört sınıfa ayrılmıştır [70].

• Bilgi güvenliği/bozulma riskleri: Bilgi paylaşımının tüm TZ üyeleri arasında artmasıyla önemli hale gelmiştir. Casus yazılımlar, virüsler, bilgisayar korsanlığı, iç çalışanların sistemdeki hileleri, hizmetleri engelleyen saldırılar, terörist saldırıları ve doğal afetler sonucunda bilişim riskleri oluşabilir.

• Tahmin riskleri: Bilgi eksikliği veya yanlışlığı sonucu oluşan tahmin hatalarıdır.

• Entelektüel sermaye riskleri: Örnek olarak Çin ve Hindistan’da oluşan düşük üretim maliyetlerinin, onaylı üreticilerin prestijini olumsuz etkilemesidir.

• Bilgi teknolojisi/bilgi sisteminin dış kaynaktan sağlanma riski: Maliyet avantajı amacı ile işletmelerin bilişim altyapısını uzman firmalara devretmesi sonucu ticari sırların dışarıya sızma riskinin artmasıdır [70].

Tang ve Musa, tedarik zincirindeki akışlara göre riskleri aşağıdaki gibi sınıflandırmışlardır [71].

• Malzeme akışı riski: Malzeme akışı riskine dış kaynak kullanımı, tek tedarikçi bulunması riski ve tedarik kapasitesi örnek verilebilir.

• Finansal akış riski: Uygun olmayan yatırımlar ve ödemelerin yapılamamasını içerir. Döviz kurundaki dalgalanmalar, tedarik zincirindeki firmaların mali durumu, maliyet ve fiyat risklerini kapsamaktadır.

• Bilgi akışı riski: Bilgi akışı, malzeme akışı ve finans akışı arasında bağlantı kurmaktadır. Bilginin net olmaması, bilgi sistem güvenliğinin bozulması, entelektüel sermaye unsurları bilgi akışını etkilemektedir [71].

Olson, çeşitli çalışmalarda bulunan tedarik zinciri risklerine kitabında Çizelge 2.2’deki gibi yer vermiştir [64]. Çizelge 2.2’ye devam eden Covid-19 salgını eklenmiştir.

Çizelge 2.2. Tedarik zinciri risk kategorileri [64].

Kategori Risk Örnek

Dış/Harici Riskler

Doğa

Doğal Afetler: Sel, Deprem Çin 2010, Japonya 2011 Orman Yangını

Hastalıklar, Salgın Hastalıklar SARS, Covid-19 devam ediyor

Siyasi Sistem

Savaş, Terör Irak 1991, Irak 2002, Libya 2011

İş uyuşmazlıkları Avrupa’da devam ediyor

Gümrük ve Yönetmelikler ABD, Japonya’da devam ediyor İç/Dahili Riskler

Kullanılabilir Kapasite

Kapasite maliyeti Finansal kapasite/sigorta Üretimi artırma yeteneği

Yapısal kapasite Tedarikçi iflası

İç operasyonlar

Tahmin yanlışlığı Güvenlik (işçi kazaları)

Kamçı etkisi Çeviklik/Esneklik Tutma maliyeti/Sipariş ödemeleri

Zamanında teslimat Kalite

Mevzuata uygunluk Ürün güvenliği iptali

Bilgi sistemleri

Bilgi sistemi arızaları Bilgisayar sistemi çökmesi Çarpık bilgi

Entegrasyon

Demirkol vd. tedarikçi riskini kendi içinde zamanında teslimat riski, istenen miktarda teslimat riski, istenen kalitede teslimat riski, tedarikçilerle doğru ve tam bilgilerin paylaşımı riski, ulaştırma riski ve doğru tedarikçinin seçimi riski olarak incelemişlerdir. Firma içine veya dışına yapılan taşımalarda ulaştırma riski oluşmaktadır. Demirkol vd. çevresel risk değerlendirmesinin doğrudan veya dolaylı işletme faaliyetlerine etki eden harici riskleri bulmak, bu risklerin performansa etkilerini analiz etmek ve kontrol etmek amacıyla yapıldığı belirtmişlerdir. Risk yönetiminde çevresel riskler değerlendirilirken, ulaştırma maliyetleri artması riski, finansal risk, talep riski, ithalat ve ihracat riskleri ve bürokratik risk gibi risk faktörlerine odaklanılmalıdır [72].