Tasarımda Tekrar Olgusunun Çeşitleri

Tasarımda yer alan ögelerin farklı kullanımları tekrarın çeşitlerinin oluşmasına yol açar. Ögelerin aynı kalması veya değişikliğe uğramasının yanı sıra tekrarın aralık veya yönünde yapılan farklılıklar sözü edilen ilkenin çeşitli kullanımlarını oluşturmuştur. Tekrarın tam tekrar, tekrar, değişken tekrar ve aralıklı tekrar olarak dört farklı uygulama şekli vardır.

2.2.1. Tam Tekrar

Tam tekrar, bir birimin tüm özellikleri aynı olacak şekilde aynı yön ve eşit aralıklarla yeniden ortaya çıkışı ile oluşan durumdur.

İnsan eli ile gerçekleştirilenlerin yanı sıra doğada da tam tekrar örnekleri mevcuttur. Bu konuda bal peteği, böceklerin bazı türlerinin göz yapısı olan petek göz de denilen birleşik göz örnek olarak gösterilebilir.

Resim 62. Doğadan tam tekrar örnekleri. Solda bal peteği, sağda böceklerin bazı türlerinin sahip olduğu altıgen birimlerden oluşan birleşik göz.

İnsan, yaşadığı mekânı incelediğinde çok sayıda tam tekrar örneği ile karşılaşır. Görsel olarak mimari alanda tam tekrar örnekleri sıklıkla görülmektedir. Binaların yapımında tuğla, kiremit, yer ve duvar kaplama malzemeleri gibi birbirinin aynı olan çeşitli yapı malzemeleri kullanılır. Sözü edilen malzemeler ait oldukları mekâna eşit yön ve aralıklarla uygulanmaktadır. Yapı malzemelerinin tüm özelliklerinin aynı olması işlevsellikle ilgili bir gerekliliktir.

Montajı tamamlanmış yer veya duvar karolarının birbirinin aynı olması ve eşit aralıklarla yan yana ve üst üste gelmesi beklenir. Arada başka karo kullanımı, karo derzlerindeki bir farklılık hemen göz tarafından algılanmaktadır. Sözü edilen durum hata olarak yorumlanmaktadır. Aynı karoların, aynı yönde, eşit aralıkla monte edilmesiyle oluşan tam tekrar monoton olarak değil düzen olarak algılanır. Düzen ise insanın doğasında vardır.

Mimari alanda binaların yerleşiminde de tam tekrar örnekleri sıklıkla görülür. Sayısı iki ve daha fazla olan binaların genellikle aynı yön ve eşit aralıkla konumlandırılarak bir yerleşim planı yapılır. Söz konusu durumun sebebi, tam tekrarın görsel olarak bütünlük etkisine kolayca ulaştırmasıdır.

Resim 63. Birbirinin aynı olan kiremitlerin aynı yön ve eşit aralıkla döşenmesiyle oluşmuş tam tekrar uygulaması.

Kaynak: http://tonozcati.org/kiremit-cati-uygulamalari/127.html (27.1.2015)

Resim 64. Tam tekrar dekorlu montajı yapılmış karo. Kaynak: http://dizmekaro.com/desenli-karo-04/ (14.2.2016)

Formun yanı sıra dekor olarak da tam tekrar düzenlemeleri görmek mümkündür. Yer ve duvar kaplama malzemesi olarak kullanılan dekorlu karoların büyük bir kısmı tam tekrar ilkesine uygun olarak üretilmektedir. Karoların üzerindeki tam tekrarlı dekor tasarımları uygulamada büyük kolaylık sağlaması sebebiyle endüstriyel alanda tercih edilmektedir. İşlevsel veya sanatsal çalışmaların üzerindeki bezeme dekorlar tam tekrar uygulamalarının görüldüğü örneklerdir. Tam tekrarlar, çalışmayı kolaylıkla monotonluğa götürebileceğinden dolayı dikkatli ve ölçülü kullanılmasında fayda vardır.

Kumaş dokumacılığında, elişi motiflerinde ve süslemelerde de tam tekrar örneklerini görmek mümkündür.

Tam tekrar uygulamaları endüstriyel alanda yaygın olarak tercih edilen bir gerekliliktir. Sanat alanında ise yapılan çalışmanın amacına uygun olduğunda tercih edilmektedir. Sözü edilen durumun sebebi, tam tekrar uygulamalarının görsel olarak durağan ve tekdüze etkisi olabilme ihtimalinden dolayıdır.

2.2.2. Tekrar

Tekrar, bir birimin tüm özelliklerinin aynı ancak yön veya aralıklarının farklı olacak şekilde yeniden ortaya çıkışıdır. Birim sadece tek parçadan değil birkaç parçadan da oluşabilir.

Yapılan çalışmanın amacına uygun, tasarım ögelerinin (nokta, çizgi, leke, doku, ışık, renk, değer, form, biçim, şekil, yön, mekân) biri, birkaçı veya tamamı kullanılarak tekrarlar oluşturulabilir. Tekrarlanacak ögeler karışıklığa yol açmayacak biçimde belirlenmelidir.

Resim 65. Tekstil alanında kullanılan tekrar örneği. Kaynak: http://www.gelinlikkumas.org/dantelli.html (14.3.2016)

Mimari alanda yer ve duvar kaplama malzemelerinin üzerinde yer alan motif ve dekorlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Tekstil alanında kumaş, halı ve kilim dokumalarında sıklıkla görülür.

İşlevsel veya sanatsal çalışmaların üzerinde yer alan dekor uygulamalarında tekrar örneklerini görmek mümkündür. Birim tekrarı ile oluşan bir çalışmada, birimin yön ve aralıklarındaki farklılıkların etkisi ile çalışmanın bütünü birimden farklı hale gelmiştir. İzleyici, çalışmayı birim olarak değil bir bütün olarak algılamaktadır. Bu bağlamda tekrarın, çalışmanın birliği üzerindeki etkisi görülmektedir.

Düzenli tekrarın belirsizliği yok etmesi dolayısıyla insan üzerinde rahatlatıcı bir etkisi olduğu söylenebilir. “Tekrarlanan unsurlar, izleyici bakışının eserin yüzeyinde kolayca dolaşmasını sağlar.”63 Söz konusu duruma ilaveten çalışmanın algılanması ve akılda kalıcılığını da kolaylaştırır.

Görsel ögelerin tekrarlanması ile çalışmaya düzen ve hareket sağlanır. Sözü edilen durumun yanı sıra tekrarların, çalışmada bütünlük sağlanması üzerinde olumlu etkisi vardır. Tekrar, birimlerin yön ve aralıklarındaki farklı düzenlemelerden dolayı tam tekrara göre daha dikkat çekici ve monotonluktan uzaktır.

2.2.3. Değişken Tekrar

Değişken tekrar, aralarında ilk bakışta algılanamayan ancak dikkatle bakıldığında görülebilen farklılıklar olan birimlerin yeniden ortaya çıkışı ile oluşan durumdur. Gerçekleştirilen tasarımlarda kullanılan birimlerin yön ve aralıkları da farklı olabilir.

63 Meliha Yılmaz, Görsel Sanatlar Eğitiminde Uygulamalar, Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2007, s.38.

Resim 66. Tekrar dekorlu karo.

Değişken tekrar doğada en sık karşılaşılan tekrar çeşididir. Birbirinin aynı olduğu zannedilen çiçekler, yapraklar, hayvanlar biraz incelendiğinde aslında aynı olmadıkları, aralarında farklar olduğu görülür. Doğada hiçbir şey birbirinin aynısı olacak biçimde tekrarlanmaz.

İnsan çevresini algılamaya başladığı andan itibaren doğada ve çevresinde bulunan değişken tekrar örnekleriyle karşılaşır. Görülen her şey bilinçaltında depolanmaktadır. İnsan, görmeye alışık olduğu form, biçim ve şekilleri kendine yakın hisseder. Dolayısıyla, görsel olarak değişken tekrar örneklerini beğenme eğiliminde olduğu söylenebilir.

Yapılan çalışmalarda, eşdeğerdeki birimlerin tekrarları izleyici üzerinde monotonluk hissi oluşturabilmektedir. Değişken tekrarda ise birimlerde eşdeğer değil farklılıklar söz konusudur. Ancak çok fazla değişiklik karmaşaya yol açabilir. “Oysa mükemmel bir çalışmada göz sadece dizonans noktası dediğimiz noktada takılmalı, buradan hareketine başlayarak, bütün çalışmayı dolaşmalı ve bitirmelidir. Bu ise kompozisyonda birlik ve bütünlüğü sağlayacak benzer elemanların tekrarı ile olabilir.”64

64 Odabaşı, A.g.e., s.130.

Resim 67. Çiçeklerin birbirinin aynısı olmaması doğadaki değişken tekrara örnektir.

Kaynak: http://www.agnuz.info/Galleries/home/5 (15.2.2016)

Resim 68. Temelde altıgen olan ve birbirinin aynı olduğu zannedilen kar taneleri incelendiğinde aralarında farklılıklar olduğu görülmüştür. Kaynak:

Değişken tekrar, çalışmanın bütünlüğü üzerinde olumlu etki yapan tekrarlardan oluşmakla beraber birimler arasında, birimlerin yön ve aralıklarında değişiklikler ile ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda, gerek birim gerek yön ve aralıklarındaki farklılıklarından dolayı tekrara göre daha dikkat çekicidir.

2.2.4. Aralıklı(Ardışık) Tekrar

Aralıklı tekrar, birden fazla sayıda birimin aynı yön ve eşit aralıkla yeniden ortaya çıkışı ile oluşan durumdur.

Tek olarak kullanıldığında anlamı olmayan birimler bir araya getirilip grup oluşturulabilir. Sözü edilen durumda anlamlı bir yapı ortaya çıkabilir. Farklı birimlerden oluşan grubun belirli bir düzen içerisinde tekrarlanmasıyla ardışık tekrar meydana gelir.

Doğada denizyıldızı, denizkestanesi gibi canlıların dokuları üzerinde ardışık tekrar örneklerini görmek mümkündür.

Resim 69. Denizyıldızının dokusu doğadaki ardışık tekrar için bir örnektir.

Kaynak: http://www.lovingcoastalliving.com/collections/starfish-

urchins-sand-dollars-more/products/amazing-large-english-channel-sea-urchin-coastal-beach-decor (15.3.2016)

Resim 70. Denizkestanelerinin yüzeyi doğal ardışık tekrarlardan oluşur. Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_urchin (15.3.2016)

Tekstil alanında kumaş, halı ve kilim dokumalarında sıklıkla kullanılır. Mimari alanda duvar ve yer kaplama malzemeleri üzerindeki dekorlara ilaveten mimari süslemelerde de ardışık tekrar düzenlemeleriyle karşılaşılır.

Aralıklı tekrar uygulamalarında yön ve aralıklardaki eşitlikten dolayı monotonluk etkisi oluşma ihtimali yüksektir. Söz konusu durum renk ve değer ögeleri çalışmaya dâhil edilerek giderilebilir. Monotonluğu ortadan kaldırmak veya azaltmak çalışmayı daha ilgi çekici hale getirecektir.