İngiltere Devleti’nin işgalini teklîf eylediği Bahr-i Ahmer limanları ve teklif-i vâkıanın esbâbı hakkında istîzahı hâvî Devletlü Hasan Fehmi Paşa hazretlerine yazılan telgrafnâmenin tercümesi 9 Nisan sene 301 tarihli tezkire-i çâkeri ile takdîm kılınmıştı. Lord Granvill’in işgal olunacak limanları tasrîh etmediğini ve teklif-i vâkıanın Hidivviyyet’in mezkûr limanları idâreye iktidârsızlığına mebnî oralara ecnebi askerinin
müstenid olması maznûn olduğunu ve zikrolunan limanlar hakkında Hükûmet-i Seniyye’ce bir karar ittihâzı lüzûmunı hâvî paşa-yı müşârünileyhden cevâben vârid olan 21 Nisan Sene 85 tarihli ve doksan beş numaralı telgrafnâmenin tercümesi dahi leffen takdîm kılınmış ve icrâ-yı îcâbı vâ-beste-i rey-i âlî bulunmuş olmakla emr ü fermân Fî 8 Receb Sene 1302 – Fî 11 Nisan Sene 301
İmzâ – Asım
Belge No: 100
Hâriciye Nezâreti’ne Fî 21 Nisan Sene 85 Tarihiyle Devletlü Hasan Fehmi Paşa Hazretlerinden Vârid Olan 94 numaralı Telggrfanâmenin Tercümesidir
Yetmiş bir numaralı telgrafnâmeleri ahz olundu.
Bahr-i Ahmer limanları meselesi taʻlîmâtımda musarrah değildir. Lord Granvill bundan bâ-tesadüf lakırdı açtığından keyfiyyeti tarafına bildirmiş ve o sırada Bahr-i Ahmer limanlarından bazılarının İtalya Devleti tarafından işgal olunmasıyla bu bâbda İngiltere Hükûmeti’nin nazar-ı dikkatini celb için sizden taʻlîmât almış idim. Bu bâbda cereyân eden mukâlemât-ı muhtelife telgrafnâmelerimde ve ezcümle yirmi iki ve yirmi üç numaralı iki kıtʻa tahrîrâtımla Lord Granvill’in Mösyö Vendiham’a irsâl eylediği fî 7 Mart sene 85 ve fî 14 Mart Sene tarihli muharrerâtta Bâb-ı Âlî’ye bildirilmişti. Tarafınızdan irâd olunan suâllere ber-vech-i âtî cevâb iʻtâsına müsâraat eylerim. Evvela Lord Granvill limanları tasrîh etmeyip yalnız bazı limanlardan bahsediyor. Bana kalırsa müşârünileyh şurasını îmâ etmek istiyor. Hidivviye-i Mısriyye, Bahr-i Ahmer limanlarını idâre edemeyeceğinden Hükûmet-i Seniyye bunları taht-ı tasarrufa almalıdır. Der-hatır eylediğime göre Lord Granvill bundan iki sene evvel dahi Bâb-ı Âlî’ye böyle bir teklîfâtta bulunmuştu. Sânîyen İngiltere Kabinetosu’nun Bahri Ahmer’e asker-i Osmaniyye sevkî hakkındaki niyet-i hakikîsine dâir sûret-i sarîhada beyân-ı rey etmek benim için müşkîldir. Şurasını beyân edebilirim ki kırâat-i ahvâle nazaran bu niyet işgalât-ı ecnebiyyeye mahall vermemek ve mezkûr limanların devlet-i metbûa tarafından işgal olunduğunu görmek fikrine müsteniddir. Sâlisen Lord Granvill’e cevâb iʻtâ etmeyişim Bâb-ı Âlî’nin bu mesele hakkındaki efkâr-ı katʻiyyesine dâir taʻlîmâtım olmadığı içindir. Reyime göre Hükûmet-i Seniyye’nin Bahr-i Ahmer’deki hâl-i hâzırı piş-nazar-ı iʻtinâya alarak kendi menâfine muvâfık add edeceği kararı ittihâz eylemesi
fâideden hâli değildir. Binaen aleyh bu bâbda iʻtâ buyrulacak taʻlîmât-ı sarîh ve katʻiyyeye muntazırım.
Belge No: 101 (Alttaki yazıya şerh)
Hâriciye Nezâret-i Celîlesi’nin 31 numaralı telgrafının tercümesi Mısır’ın birinci defterinin yüz yetmiş altıncı sahifesinde mukayyed olup onun mütâlaasından anlaşılacağı üzere bu bâbda reʼsen müşârünileyh Hasan Fehmi Paşa hazretlerine taʻlîmât verilmemiş ve yalnız kendisinin Sudan kıtʻası için Lord Granvill ile bazı mukâlemât vukuʻ bulmasıyla cevâben ihtârât-ı lâzıme icrâ kılınmıştır.
Belge No: 102
Nezârete Fî 5 Mart Sene 85 Tarihli Hasan Fehmi Paşa’dan Gelen Telgrafnâmedir
Dünkü musâhabetimizde 31 numaralı telgrafnâme-i nezâret-penahîlerinin fıkra-i âhiresinde münderic taʻlîmâta istinâden Sudan hakkında Lord Granvill ile görüşerek Hidivviyyet-i Mısriyye’nin Sudan’ı idâreye adem-i iktidarı hasebiyle kıtʻa-i mezkûreyi Mısır’dan tefrîk etmek lüzûmundan bahs etmediniz mi ve bir gün Bâb-ı Âlî’nin Sudan ahvâlini piş-nazar tefekküre alması iktizâ edegeleni söylediniz mi? Zîrâ bu takdîrde Hükûmet-i Seniyye’nin işi teemmül ve mülâhaza ve şimdiden tedabîr-i lâzıme ittihâz buyurması lâzım gelir. Hidivviyyet-i Mısriyye Sudan’ı idâre edemeyecek olur ise bunun devlet-i metbûaya rücûʻ eylemesi tabîîdir dediğimde Lord Granvill benim efkârım dahi bu merkezdedir, hatta geçende Lord Salisbury hükûmetin efkârını anlamak için kabinetonun harekât-ı askeriyye hitâm bulur bulmaz Mısır’da bir idâre tesis eyleyeceğini bildirmesi lâzım geldiğini parlementoda beyân ettiğinden senâverlerine cevâben uzaktan söz söyleme daha kolaydır fakat rey-i kârda bulunuyor ise iş değişir. İngiltere Hükûmeti Sudan’ı yed-i tasarrufuna alamaz. Fırka-i muhâlife reis-i kâra geçecek olsa bile bu bâbda şimdiki kabinetonun meslek-i politikasına tabiyyet mecbûr olur demiştim. Söyledikten sonra Hükûmet-i Seniyye’nin Sudan’ı nasıl idâre edeceğini suâl eyledi. Bunun üzerine bendeniz Bâb-ı Âlî’nin bu bâbda ne yapacağını bilmez isem de muktedir bir vali iʻzâmıyla Sudan’ı doğrudan doğruya idâre eyleyeceğini ve inde’l- îcâb emniyet ve âsâyiş-i umûmîyi liec’l-i muhâfaza oraya asker sevk edeceği zannında bulunduğumu cevâben ifâde eyledikte Lord Müşârünileyh (s. 56) memûrların cümlesi
memûriyyetiyle kayrılmaktan mâniʻ etmek efkârında olmadığı cihetle ehliyet ve liyakatleri tebeyyün edecek yerlileri istihdâmda tereddüd bulmayacağı gibi gerek İslam ve gerek Sudanî memûrlar istihdâm edebileceği cevâbını verdim. Lord Granvill ifâdât-ı âhiremi tasvîb etmiş ve rüfekası ile liec’l-i istişâre bürodika (?) işʻâret eylemiştir. Sudan’ın Hıttâ-i Mısriyye’den tefrîki halinde hükûmet-i metbûaya rucûʻ bendenize tabîî görünüyor. Lord Granvill’in ifâdât-ı meşrûasına nazaran İngiltere Kabinetosu dahi şimdi işe bu nazarla bakmakta ise de zann-ı âcîzâneme göre cânib-i Bâb-ı Âlî’den bu bâbda ittihâz olunacak meslek-i hâreketin İngiltere Kabinetosu cânibînden verilecek karar hakkında teʼsîri olacağı muhakkaktır.
Belge No: 103
Fî 10 Receb Sene 302 ve 13 Nisan Sene 301 Tarihli Hâriciye Tezkiresidir