2. BÖLÜM: EVLİYÂ ÇELEBİ’NİN GÖZÜYLE EDİRNE
2.1. Tarihi ve Coğrafyası
Evliyâ Çelebi’nin şehirleri kaydetmek için oluşturduğu şablonunda ilk sırayı şehrin tarihi almaktadır ve herhangi bir şehre girdiğinde yazmaya ilk o şehrin tarihinden başlamaktadır. Melek Ahmet Paşa ile gittiği Rumeli seyahatinin dönüşünde,
224 EÇS, 3. Kitap, s. 211. 225 EÇS, 3. Kitap, s. 265. 226 EÇS, 3. Kitap, s. 265.
Sofya’dan sonra uğradığı ve övgü dolu sözlerle tasvir ettiği Edirne şehrini anlatırken de ilk olarak şehrin tarihinden başlamıştır.
“Sebeb-i hâdise-i Edirne” başlığıyla şehrin kuruluşunu ve gelişimini anlatmaya başlayan Evliyâ Çelebi, Edirne’nin tarihsel gelişiminin Hz. Nuh peygamber zamanına kadar uzandığını ifade etmektedir. Nuh tufanı sonrasında Edirne’de sadece Zindan Kulesi tarafının ayakta kaldığını belirtmektedir. Hz. Nuh peygamberin büyük tufan sonrasında kurtulanları yeryüzünü imar etmek için farklı noktalara dağıttığını; Edirne’ye de ilk olarak Sırfâyil adında birinin geldiğini, sonrasında Sırfâyil’in oğlu Firav’ı Edirne’de bırakarak Sofya’ya geçtiğini, Firay’ın soyunun ise Hz. Süleyman peygamber zamanına kadar Edirne topraklarında yaşadığını şu sözlerle anlatmaktadır:
“Hazret-i eb-i sânî Nûh Necî aleyhi's-selâm gelüp anın gemisiyle Tûfân'dan halâs olanları rûy-ı arz imâr olsun içün bu vech-i arza müstevlî eyleyüp ibtidâ Kalimon Hakîm'i arz-ı Mısr'a gönderüp Tûfân'dan evvel binâ olunan Heremîn dağları dibinde sâkin olup evlâd-ı evlâdları münteşir olup arz-ı Mısır'ı ve arz-ı Hâsân'ı imâr etdiler. Büyük oğlu Mısrâyim Mısr-ı atîki imâr etdiğiçün Mısır dediler. Mısrâyim fevt olup yetmiş aded evlâdları kalup Musul'da Hazret-i Nûh'a geldiler. Nûh Necî dahi bunların yetmişine birer ülke gösterüp her biri birer iklim-i âhara gitdiler. Ammâ Sırfiyâil nâm bir oğlunu hayr du‘â ile Rûm'a gönderüp ibtidâ Rûm'a kadem basan bu Sırfiyâil'dir. Evvelâ bu Edirne zemînine gelüp gördü kim Tûfân-ı Nûh'un talattum-ı temevvücünden harâb [u] yebâb olmuş âsâr-ı binâlar görüp ta‘accüb edüp niçe eyyâm ol harâbistânda kaldı. Bi-kavli tevârîh-i Latin, Tûfân'dan kalan binâ Edirne'nin Zindân Kullesi tarafıdır, derler. Bu Edirne zemîninde Sırfıyâyil karâr etmeyüp Firev nâm bir oğlun koyup kendi Sofya'yı imâr etmeğe gitdi. Tâ Hazret-i Süleymân asrına dek bu Firev nâm evlâd-ı evlâdları Edirne zemîninde tavattun etdiler.”227
Evliyâ Çelebi, daha sonraki yıllarda “İslâmbol bânîi Alina kızı Makedone”nin Edirne’yi imar ettiğini; Hz. İsa peygamber zamanında da “İdrivne” adında bir kralın kendi adını verdiği, büyük bir kale yaptırdığını anlatmaktadır. Edirne adının da bu “İdirven” adından galat Edirne olduğunu belirtmektedir.
227 EÇS, 3. Kitap, s. 237.
Evliyâ Çelebi, devam eden süreçte Edirne’nin sırasıyla Bulgarların, Sırpların ve Hersek Krallığı’nın eline geçtiğini anlatmaktadır. Ayrıca bu farklı yönetimlerin elinde günden güne gelişen şehrin, etrafı ancak üç günde dolaşılabilecek bir büyüklüğe ulaştığını belirtmektedir.228
Sırpların Rumlarla yaptığı savaşta galip gelerek Silivri Kalesi’nden Terkoz Kalesi’ne kadar varan dört kat ve dört hendek genişliğindeki kaleyi yıktığını belirten Evliyâ Çelebi, Sırpların İstanbul’dan aldığı ganimet mallarıyla Sofya’ya dönerken de Edirne şehrini yağmaladığını ve ateşe verdiğini anlatmaktadır. Evliyâ Çelebi, daha sonraki süreçte Sırplar tarafından yağmalanan Edirne’nin Kavala Kalesi sahibi Filikosoğlu tarafından yeniden inşa edilerek dillere destan bir şehre dönüştüğünü ve “İdrivban” adıyla anılmaya başladığını belirtmektedir. Ayrıca Edirne’nin bir daha işgale uğramaması için Hıristiyanların ortak kararıyla Kudüs-i Şerif’e vakfedildiğini, Edirne’ den yıllık yedi milyon altının Kudüs’e gönderildiğini belirtmektedir.229
Edirne’nin ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu kesin olarak tespit edilememiştir.230 Edirne’nin bulunduğu yerde Trak kabilelerinden birinin açık bir şehir veya Pazar yeri kurduğu, sonradan burasının Makedonyalılar ve Romalılar tarafından genişletildiği genel olarak kabul edilmektedir. Uzun bir süre Roma ve Bizans egemenliği altında kalmış olan kent, Osmanlı öncesi dönemde Hun, Got, Avar, Bulgar, Peçenek ve Latin saldırılarına da maruz kalmıştır.231
Evliyâ Çelebi, Kuran-ı Kerim’deki Rum, [1-3] Ayeti’nin Edirne’yi işaret ettiğini ve bunun Osmanoğulları için bir teşvik kaynağı olduğunu şu sözlerle anlatmaktadır:
“Âhir Hicret-i Nebeviyyenin sene (---) si târîhinde [149a] tulû‘-ı Âl-i Osmân'da ulemâ-yı Rûm ve müfessirîn ve muhadisîn-i zevi'l-mefhûm cemî‘i va‘z [u] nasîhatlerinde ale'l-umûm [Rum, 1-3] âyet-i şerîfinin tefsir-i dürerbârın Rûmeli arzında Edirne-i İrem'dir, deyü ümmet-i Muhammedî ve cüyûş-i muvahhidîn-i fethin
228 Gös. yer.
229 EÇS, 3. Kitap, s. 238.
230 Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul 1939, s. 7.
231 Mustafa Özer, Edirne Sarayı (Saray-ı Cedid-i Amire) Kısa Bir Değerlendirme, Bahçeşehir
tergîb ederdi. Ve sûret-i Hak'dan görünüp Edirne'ye ve gayri kral-ı dâllere elçiler gönderüp yolların ve bellerin ve âyîn-i bed-nâmların görüp gelirlerdi.”232
Evliyâ Çelebi, Orhan Gazi’nin Bursa’nın fethinden sonra Edirne’yi fethedip ikinci taht merkezi yapmayı düşündüğünü belirtmektedir. Fetih için önceden bilgi toplaması için elçiler gönderdiğini nitekim içlerinde Hacı Bektaş-ı Veli’nin de bulunduğu alperenlerin Rumeli topraklarına girişini ve neticesinde oradaki ilk kaleyi alışlarını şu şekilde anlatmaktadır:
“Tâ ki sene (---) târîhinde Orhân Gâzi saltanatında Bursa Rûm keferesi destinden feth olup Edirne şehrinin dahi fethine bezl-i ihtimâm edüp taht-ı sânî olmasına karâr verüp bizzât Hacı Bektâş-ı Velî huzûrunda gülbang-ı Muhammedî çekilüp Fâtiha tilâvet olunup bizzât Hacı Bektâş-ı Velî üç yüz fukarâsıyla ve yetmiş nefer asâkir-i İslâmdan Ece Ya‘kûb ve Haladere ve Yalvac Dede ve Kara Mürsel ve Kara Koca ve Kara Hoca ve Kara Evren nâm gâzîler kapıdağından sallar ve kelekler ile Bismillah ile Rûm'a geçüp şebhûrlar edüp ibtidâ İpsala'yı feth edüp ibtidâ cum‘a namâzın anda kıldıkların “ibtidâ salâ”dan galat İpsala derler. Sene (---) târîhinde feth olan hâk-i Rûm'da bu kal‘adır. Zamân-ı Orhân Hân, be-dest-i Süleymân şâh b. Orhân Gâzî.”233
Süleyman Şah’ın ölümünden sonra Rumeli topraklarındaki akınlara Gazi Murad Bey önderliğinde devam edildiğini anlatan Evliyâ Çelebi; yapılan bu akınların Edirne ve İstanbul altına kadar vardığını, Edirne’deki askerlerin bu baskılar sebebiyle dışarı çıkamadığını belirtmektedir. Seyahatnâme’de şehrin H.762 (M.1360-61) yılında I. Murat tarafından fethedilişini şu sözlerle anlatmaktadır:
“Tâ ki sene (---) târîhinde Gâzî Murâd Hân-ı Evvel müstakil pâdişâh olunca “Bismillah, niyyetü'l-gazâ-i İdrivne” deyüp yedi yerden gayret kılıcın kemerine bend kılup Tatar ve Moğol-ı Rûm'dan yüz yetmiş bin asker cem‘ edüp kal‘a-i Edirne'yi muhâsara edüp cânib-i erba‘adan gelen imdâdların dendân-ı tîğdan geçirüp derûn-ı
232 EÇS, 3. Kitap, s. 238. 233 EÇS, 3. Kitap, s. 238.
kal‘ada mütahassın olan küffâr-ı hâksâr-ı dûzah-karâr “el-Amân ey güzîde-i asker-i Âl-i Osmân!” deyüp kal‘ayı emân ile verüp nice bini Sofya cânibine, nice bini Kostantiniyye'ye gidüp hamd-i Hudâ sene 762 târîhinde bizzât Gâzi Hudâvendigâr kal‘a-i Edirne'yi {İslâmbol'dan sene (---) mukaddem, ammâ feth-i İslâmbol sene 857} feth edüp anda karâr-dâde olup taht-ı sânî Edirne oldu. İnkırâzu'd-deverân dest-i Âl- i Osmân'da mü’ebbed ola, âmîn yâ mu‘în.”234
Edirne’nin Osmanlılar tarafından hangi tarihte fethedildiği konusunda farklı bilgi ve görüşler bulunmaktadır. Bu konuda Halil İnalcık,235 Abdurrahman Hibrî Efendi,236 ve Rıfat Osman Tosyavizade237 Edirne’nin 1361 yılında fethedildiğini belirtirken; Rıfkı Melûl Meriç,238 Tayyib Gökbilgin239 ve Osman Nuri Peremeci,240 1362 yılını; İsmail Hakkı Uzunçarşılı241 ve Ratip Kazancıgil,242 ise 1363 yılını kabul etmektedir. Bu araştırmalar içinde özellikle Halil İnalcık tarafından Osmanlı ve diğer kaynaklar karşılaştırılarak yapılan çalışmada, Edirne’nin fethiyle ilgili olarak Orhan Bey’in sağlığında oğlu Murad ve Lala Şahin’in sistemli bir askeri hârekat sonrası 1361 yılı içinde, Meriç Nehri’nin taşkın olduğu bir mevsimde, Osmanlılara teslim olduğu belirtilir. Bu görüş genel bir kabul görmüştür.243
Edirne’nin Osmanlı yönetimine girmesi, Balkanlar ve Avrupa’da büyük yankı uyandırmış ve aynı zamanda, İstanbul’un fethini de kolaylaştırmıştır. Rumeli’ye
234 Gös. yer.
235 Halil İnalcık, ”Edirne’nin Fethi”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, TTK
Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1993, s. 137-159.
236 Abdurrahman Hibrî, Enîsü’l Müsâmirîn: Edirne Tarihi (1360-1650), Çev: Ratip Kazancıgil, Türk
Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, No: 24, İstanbul 1996, s. 12-14.
237 Rıfat Osman Tosyavizade, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), Çev: Ratip Kazancıgil,
Edirne Valiliği Kültür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2013, s. 27.
238 Rıfkı Melul Meriç, ‘‘Edirne’nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakkında’’, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü. Yayınları,
İstanb1963. s. 439.
239 M. Tayyib Gökbilgin, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşaeli Livası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültsi Yayınları, İstanbul 1952, s. 6.
240 Osman Nuri Peremeci, a.g.e., s. 11.
241 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara 1988,
s. 148.
242 Ratip Kazancıgil, Edirne Şehir Tarihi Kronolojisi (1300 – 1994), Türk Kütüphaneciler Derneği
Edirne Şubesi Yayınları, No: 21, Edirne 1995, s. 16.
243 Feridun M. Emecen, “Tarih Koridorlarında Bir Sınır Şehri: Edirne”, Edirne: Serhattaki Payitaht,
yapılacak seferler için bir üs haline gelen kent, alındığı tarihten, İstanbul’un fethedildiği 1453’e kadar Osmanlı Devleti’ne başkentlik yapmıştır.244
2.1.2. Edirne’nin Coğrafyası
Evliyâ Çelebi, gezdiği yerlerin coğrafi özellikleri hakkında ayrıntılı bilgiler vermekte ve coğrafyanın insan üzerindeki etkilerini örnekler vererek açıklamaktadır. Özellikle şehrin kurulurken hangi burcun ve hangi yıldızın etkisinde kaldığını belirtip bu durumun insanların ve bölgenin kaderini, hayat tarzını nasıl etkilediğine dair yorumlar yapmaktadır.245
Seyahatnâme’de Edirne’nin coğrafi koordinatları için ayrılan kısımdaki boşluklar göze çarpmaktadır:
“Ve hükm-i ilm-i usturlâb-ı nâ-savâb tûl-ı nehârî (---) sâ‘at (---) (---) derece (- --) ve dakîkadır. Ve arz-ı beledî (---) (---) (---) (---) (---) (---)”246
Fotoğraf 7: Edirne’nin Konumu (2018)247
244 Mustafa Özer, “Edirne Yeni Saray’ın Avadis Benliyan Tarafından Hazırlanan 1905 Tarihli Vaziyet
Planı Hakkında Düşünceler”, 14. Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, Paris, 19- 24 Eylül 2011, Paris 2013.
245 Seyit Ali Kahraman, a.g.e., s. 136 246 EÇS, 3. Kitap, s. 262.
Edirne’nin suyu ve havası tatlı, şenlikli ve bakımlı bir şehir olduğunu belirten ve Edirne’yi çok beğendiğini ifade eden Evliyâ Çelebi, şehrin doğal güzelliklerini şu sözlerle anlatmaktadır:
“Edirne'nin her tarafından gül [ü] gülistân ve sünbül [ü] reyhânistân ve ravza- i Rıdvân misilli bâğ-ı cinânları ve bî-hadd u bî-pâyân müşebbek bûstânları vardır kim hisâbın bâğbân-ı hakîkî Rabbü'l-izzet bilür. Zîrâ bu şehrin zemîni bir vâsi‘atü'l-aktâr ve rahîsatü'l-eş‘âr hubûbât-ı vâfireli bir dâr-ı diyâr memalik-i Rûm'da yokdur. İllâ Budin serhaddinde Baçka ve Laçka nevâhîleri ola, yâhûd Arz-ı Mukaddes-i şâm-ı cennet-meşâmda şehr-i kadîm Busrâ ve nâhiye-i Havrân ola. Ammâ bu Edirne'nin anlara galebesi âb [u] hevâ ve müsmirrât cihetinde gâlibdir. Böyle bir dâr-ı diyârdır kim deyyâr-ı mânendi yokdur. Zîrâ niçe yüz bin kibâr-ı evliyâullahın nazarı [166b] ta‘alluk etmiş bir şehr-i İremezât'dır.”248
Evliyâ Çelebi, Rumeli topraklarında emsalinin bulunmadığını belirttiği Edirne’nin toprak yapısını ve bitki örtüsünü şu sözlerle ifade etmektedir:
“Ve dahi vilâyet-i vâsi‘ ma‘mûr ve dâ’imâ halkı şâdân [u] mesrûr ve buk‘aları hûb ve hâk-i amber-i pâki beyne'n-nâs mergûbdur. Cânib-i şarkîsi İslâmbol tarafına Solak çeşmesi râhı cânibine varınca bir sahrâ-yı lâlezâr mezâri‘âtlı vâdî-i ma‘mûr u âbâdân bâğ u besâtînler ile ârâste vü çiftlikler ile pîrâste olmuş imâristân kurâlardır. Ve cânib-i garbîsinde nehr-i Meriç'in yemîn ü yesârındaki vâdîler tâ livâ-yı Çirmen'e varınca rabta-misâl kend kurâlarla zeyn olup mezra‘aları vâfir ve hayrât [u] berekâtları mütekâsir niçe deşt-i hâmûnları ve nahlistân [ü] dırahtistânlı kiyâh-ı hıyâbânları vardır kim vakarel nâm odunu ve kömürü cümle bu taraflardan niçe bin arabalar ile gelir.”249
Evliyâ Çelebi, suyunun ve havasının tatlılığının halkının yüzüne ve tabiatına yansıdığını belirttiği Edirne’nin iklimi, yıldız tali ve nehirleri hakkında da ayrıntılı bilgiler vermektedir.
248 EÇS, 3. Kitap, s. 264.
2.1.2.1. İklimi
Evliyâ Çelebi, Kabe’nin dünyanın merkezi olduğunu ve bütün seyahatleri boyunca batıda Mora ve Fas’tan, doğuda Tebriz ve Nahçıvan’a varıncaya kadar her yerden ona eğildiğini söylemektedir. Ekvatordaki Dongola’dan Volga Nehri’ne kadar bilinen yedi iklimi kapsayan nüfusa sahip tek ülke olan Osmanlı Devleti’nin birçok yerini gezdiğini belirten Evliyâ Çelebi; Nil’de devletin güney sınırı olan İbrim’e ulaştığı zaman, buranın aşırı sıcaklarını kuzey sınırında Azak’ta yaşadığı aşırı soğukla, doğu ve batı sınırlarında, bir tarafta Bağdat ve diğer tarafta Îstolnibelgrad’daki ılıman iklimlerle karşılaştırarak ifade etmektedir.250
Edirne’nin iklimini anlatırken Ali Kuşçu’yu referans gösteren Evliyâ Çelebi, şehrin dördüncü iklimin son üçüncü arzında bulunduğunu ve bu nedenle suyunun ve havasının tatlı olduğunu ancak yazının kuru, kışının ise sert geçtiğini belirtmektedir. Hatta kendine has üslubuyla karşılaştırmalar ve benzetmeler yapan Evliyâ Çelebi, Edirne’nin kışını Erzurum’un kışıyla karşılaştırarak iki şehrin de yetmiş okka kışının olduğunu belirtmektedir.251
Tarihi kaynaklarda Edirne’de kış aylarının çok şiddetli geçtiği doğrulamaktadır. Bu şiddetli kışlardan birisi de Kanuni Sultan Süleyman’ın Edirne’de bulunduğu H.984 (M.1564) yılına rastlamaktadır. 16. yüzyıl Divan şairlerimizden Edirneli Garâmî, bu çetin geçen kışın sıkıntılarına dayanamayarak bir kıta yazıp Kanuni Sultan Süleyman’ın huzuruna çıkmış ve ondan yardım etmesini istemiştir. Manzumeden çok etkilenen Kanuni Sultan Süleyman, şairin yakacak ve gıda ihtiyacını karşıladığı gibi para yardımında da bulunmuştur. Bu manzumede şair, odun ve somunun bulunmayışından şikayetle halkın çektiği sıkıntıları padişaha arz etmekte ve yüce padişah isterse, bu sıkıntıların giderileceğini, onun Tanrı Dağı’ndan bile odun getirmeye gücünün yeteceğini söylemektedir.252
250 Robert Dankoff, Seyyah-ı Âlem…, s. 77. 251 EÇS, 3. Kitap, s. 262.
252 Süreyya Beyzadeoğlu, “El Yazması Belgelere Göre Edirne Manzaraları”, 1. Edirne Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 23-25 Ekim 2003, Edirne Valiliği Yayınları, Edirne 2003, s. 90.
Abdurrahman Hibrî Efendi ise Evliyâ Çelebi’den farklı olarak Edirne’nin yedi iklimin beşincisinde bulunduğu, en uzun günü on beş saat bir derece, en kısa gününün ise sekiz saat on dört derece olduğunu belirtmektedir.253
İklim terminolojisinde “Geçiş İklimi” olarak adlandırılan Edirne iklimi hem Akdeniz ikliminin hem de Orta Avrupa'ya özgü kara ikliminin etkisi altında kalmaktadır. Bölge Karadeniz, Ege ve Marmara denizlerinin de etkileriyle zaman zaman ve yer yer farklı iklim özellikleri göstermektedir. Kışları, Akdeniz iklimi etkisini gösterdiği zamanlarda ılık ve yağışlı, kara iklimi etkisini gösterdiğinde de oldukça sert ve kar yağışlı geçmektedir.254 Ancak Evliyâ Çelebi’nin belirttiği sert geçen kışlar iklim şartlarının değişmesiyle birlikte artık görülmemektedir.
2.1.2.2. Nehirleri
Seyahatnâme’de nehirler ve su kaynakları hakkında ayrıntılı bilgiler veren Evliyâ Çelebi; bunların isimlerini, nereden doğup nereye gittiklerini, hangi ırmağa veya hangi denize karıştıklarını tek tek anlatmaktadır. Eğer anlattığı bölgede ırmak yoksa suyun nasıl ve nereden elde edildiği hakkında açıklamalar yapmaktadır.
Osmanlı döneminde bahçeleriyle ve mesire yerlerinin bolluğuyla ün yapan Edirne,255 Balkan yarımadasının güneydoğu köşesini teşkil eden Trakya bölgesinde;256 Tunca, Meriç ve Arda nehirlerinin birleşme noktalarının doğusunda ve Tunca nehrinin bu noktada çizdiği eğrinin doğu ve güneydoğusunda kurulmuştur.257 Şehrin etrafındaki bu nehirlerin tarih boyunca farklı amaçlar için kullanıldığı görülmektedir: Roma İmparatorluğu’nun nehirleri savunma ve kaçış amaçlı kullandığı, Osmanlı İmparatorluğu’nun ise bu nehirlerden atık ihtiyacının karşılanmasında, sulamada,
253 Abdurrahman Hibrî, a.g.e., s. 15.
254 “Coğrafi Yapı” http://www.edirneozelidare.gov.tr/cografi-yapi-02-03-2013 (26.09.2018). 255 Süreyya Beyzadeoğlu, a.g.m., s. 89.
256 Besim Darkot, “Coğrafi Giriş”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, TTK
Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1993, s. 1.
taşımada ve motor gücünün su kuvveti ile karşılanmasında, kentin işleyişi açısından kullandığı tespit edilmiştir.258
Harita 3: Edirne’deki Akarsuları Gösteren Harita259
Abdurrahman Hibrî, bu nehirlerin kıyılarında bağbanlar kethüdası defterine kayıtlı dört yüz elli adet bahçe olduğunu, bu bahçelerin nehirlerden akan suyun dolaplara konulmasıyla sulandığı belirtmektedir.260 Ayrıca Beşir Çelebi risalesinde olduğu gibi, Abdurrahman Hibrî Efendi de bu nehirleri geçtikleri toprakların tabiat ve mahiyetlerine göre bir tasnife tabi tutmuş; Arda nehrinin demevî, Meriç Nehri’nin safravî ve Tunca Nehri’nin ise balgamî olduğunu addetmiştir.261
Evliyâ Çelebi, Edirne’deki akarsuların doğdukları yerleri, birleştikleri nehirleri ve nerede kullanıldıklarını ayrıntılı bir şekilde yazmıştır. Bu üç nehrin debilerinin yükseldiği dönemlerde etrafındaki bağlara ve bahçelere büyük zarar verdiklerini
258 Saygın Alkan, Mülkiyet İlişkileri Kapsamında On dokuz Ve Yirminci Yüzyıllarda Edirne’de Kentsel Değişim Ve Algısal Restorasyon, (Yüksek Lisans Tezi), T.C. Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Edirne 2016, s. 126-127.
259 Tevfik Erkal-İlayda Topgül, “Meriç Nehri'nin son 15 Yıllık Taşkınları ve Korunma Projeleri”, TÜCAUM VIII. Coğrafya Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 23-24 Ekim 2014, Ankara 2015, s. 167. 260 Abdurrahman Hibrî, a.g.e., s. 49.
261 M. Tayyib Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsâmirîn”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, TTK Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1993, s. 110.
belirtmiştir. Ayrıca Kafesli Kapı üzerinde eski bilginler tarafından yazılmış Latince bir yazıdan bahseden Evliyâ Çelebi, bu yazıdaki kehaneti şu sözlerle aktarmaktadır:
“Bi-kavl i mu‘allimîn-i selef eyle tahrîr ederler kim âhiru'l-emr bu üç nehr-i azîm Edirne şehrinin helâkine bâ’is olalar, deyü kafesli kapu üzre lisân-ı Latin ile tahrir etmişlerdir.”262
2.1.2.2.1. Tunca Nehri
Evliyâ Çelebi, Edirne’deki akarsuları anlatmaya ilk olarak Tunca Nehri’nden başlamaktadır. Bu nehrin Edirne’nin doğusunda kaldığını, ilk kaynağının Kızanlık ve Niğbolu Sancağı hududundaki Torbakotran Dağları olduğunu ve Mihal Köprüsü’ne varana kadar geçtiği yerleri şu şekilde anlatmaktadır:
“Evvelâ belde-i Edirne'nin cânib-i şimâlîsinde nehr-i Tunca cereyân edüp ibtidâ menba‘ı Kızanlık ve Nigebolu sancağı hudûdunda Torbakatran dağlarından cem‘ olup kasaba-i Kızanlık kurbundan cânib-i kıbleye cereyân ederek derûn-ı Edirne'de Hünkâr Bâğçesi etrâfın devrân ederek Serrâchâne cisri altından ubûr ederek Mihal köprüsüne varır.”263
Tunca ve Arda nehirlerinin sulama amaçlı kullanımına da değinen Evliyâ Çelebi, Hünkâr Bahçesi’nin Tunca Nehri’nden sulandığını şu sözlerle anlatmaktadır:
“Ammâ nehr-i Tunca ve nehr-i Arda şehr-i Edirne'nin cânib-i erba‘asında olan yetmiş pâre cezîreler içindeki bâğ u bâğçeleri ve hadîka-i müşebbek bostânları ve bizzât ravza-i cinân olan Hünkârbâğçesi'n nehr-i Tunca reyy edüp nahlistân-ı gülistânı şebboy, benefşe bostânı aynu'l-hayât-ı Tunca cümle eşcârât [u] müsmirrât tâze cân bulup gûyâ her bâğ-ı İrem'i Merâm-ı Konya olur. Tâ bu mertebe nehr-i Tunca âb-ı hayâtdır.”264
262 EÇS, 3. Kitap, s. 240.
263 EÇS, 3. Kitap, s. 239. 264 EÇS, 3. Kitap, s. 240.
Günümüzde Bulgaristan sınırları içerisinde kalan Koca Balkan Dağları’nın Yumrukçal Tepesi’nden doğan Tunca Nehri, Suakacağı Köyü’nden Türkiye sınırlarına girmektedir. Edirne’de Bülbül Adası mevkisinde Meriç Nehri’yle birleşen nehrin uzunluğu 330 kilometre olup, yalnızca 61 kilometresi Türkiye topraklarından geçmektedir. Derinliği 82 santimetre ile 5,4 metre arasında değişen Tunca Nehri, arazi sulama açısından oldukça elverişlidir.265
Fotoğraf 8: Tunca Nehri’nin Şehre Göre Konumu (2018)266
2.1.2.2.2. Arda Nehri
Evliyâ Çelebi, arı ve saf bir su olarak nitelediği Arda Nehri’nin şehrin güney tarafında bulunduğunu, sulama için kullanıldığını ancak içme suyu olarak kullanılmaya uygun olmadığını belirtmektedir. Bu nehrin doğduğu kaynak kısmını boş bırakan Evliyâ Çelebi, nehrin rotası hakkında şu bilgileri vermektedir:
“Andan nehr-i Arda şehr-i Edirne'nin cânib-i cenûbîsinde (---) (---) (---) (---) dağlarından gelüp Mihal cisrinde nehr-i Tunca'ya mahlût olur.”267
265 Kocaman Sinan, Edirne İlinin Turizm Coğrafyası, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Erzurum 2011, s. 54.
266 Google Earth Uydu Fotoğrafı (2018). 267 EÇS, 3. Kitap, s. 240.
Günümüzde Bulgaristan sınırları içerisinde kalan Rodop Dağları’ndan doğan