Acente ve temsil olunanın sözleşmeden doğan hakları ve borçları, acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanına dâhil konulardan bir diğeridir80. Bu çerçevede, La Haye Temsil Konvansiyonu md. 8/1’de de temsilci ve temsil olunanın sözleşmeden doğan borçlarının, temsil iç ilişkisine uygulanacak hukuka tâbi olduğu açıkça hükme bağlanmıştır81.
Acente sözleşmesinde akit tarafların bazı hakları ve borçları bulunmaktadır. Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşme niteliğinden dolayı, kural olarak acentenin sahip olduğu haklar, temsil olunanın borçlarını oluştururken, acentenin borçları, temsil olunanın haklarına karşılık gelmektedir82. Örneğin, acentenin sahip olduğu ücret hakkı, temsil olunanın bir borcu olarak kabul edilecektir. Bu bakımdan, acente sözleşmesi statüsü kapsamında yer alan örnek ihtilâflar incelenirken, tekrardan kaçınmak adına acentenin hak ve borçları ile ilgili konular, aynı zamanda temsil olunanın hak ve borçlarını da içine alacak şekilde açıklanacaktır.
Acente sözleşmesi bakımından tarafların hak ve borçlarının hukuk düzenlerinde aynı şekilde düzenlenmesi düşünülemez. Örneğin, Türk hukukunda, acentenin rekabet yasağı söz konusudur. Buna göre, aksi taraflarca yazılı olarak öngörülebilecek olsa da, kural olarak acentenin, aynı ticaret dalında faaliyette bulunan birden çok işletme ad ve hesabına acente faaliyetinde bulunması yasaktır
78 Acentenin bağımsız niteliği ve acente ilişkisinin sürekliliği hakkında ayrıntılı olarak bkz. Kayıhan, s. 37 vd.
79 Genel işlem şartlarının akit statüsüne tâbi olduğu konusunda bkz. Nomer, s. 302.
80 Minor, B. C.: Conflict of Laws or Private International Law, Littleton 1985, s. 375; Hay/Müller- Freienfels, s. 42; Preifer, s. 435; Houtte, s. 180; Kostromov, s. 116; Verhagen, Agency, s. 263. Tarafların hak ve borçları konusunun akit statüsünün uygulama alanına girdiği hakkında ayrıca bkz. Williams, s. 27; Rabel, s. 528.
81 Preifer, s. 435; Verhagen, Agency, s. 265. 82 Kayıhan, s. 176 vd.
(TTK md. 104)83. Buna karşın, İsviçre Borçlar Kanunu (OR) md. 418(c)/2’de, Türk hukukundan farklı olarak, rekabet yasağına kural olarak yer verilmemiş, ancak aksi yazılı olarak öngörülebilmek şartıyla rekabet yasağı getirilebilme imkânı tanınmıştır84.
I. ACENTENİN BORÇLARI VEYA TEMSİL OLUNANIN HAKLARI
Acentenin ve temsil olunanın taraf olduğu acente sözleşmesinden doğan hak ve borçlar kapsamında birçok sorunun ihtilâf konusu olması mümkündür85. Aşağıda verilecek örnek mahiyetteki uyuşmazlıklar, acente sözleşmesi statüsüne tâbi tutulmaktadır.
Acentenin sözleşmeden doğan borçları, acente sözleşmesi statüsüne tâbidir86. Bu bağlamda, acentenin iş görme borcunun kapsamı ile ilgili bir ihtilâf, acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanına dâhildir. Örneğin, acentenin aracılık ettiği ya da akdettiği sözleşmenin ticarî bir işletmeyi ilgilendirmesinin gerekip gerekmediği87 ya da acentenin belli sayıda sözleşme akdetme veya sözleşmeye aracılıkta bulunma zorunluluğu olup olmadığı acente sözleşmesi statüsüne tâbi konulardır.
Acentenin temsil olunanın menfaatlerini koruma borcu, acente sözleşmesi statüsüne tâbi konulardan bir başkasıdır. Örneğin, acentenin faaliyet gösterdiği ticarî alanda piyasada oluşan şartlar ya da müşterileri hakkında gerekli araştırmaları yapma
83 Acente ilişkisinde rekabet yapmama borcu hakkında bkz. Arkan, s. 207; Kayıhan, s. 105 vd. 84 Kayıhan, s. 108.
85 Acentenin borçları veya temsil olunanın hakları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Kınacıoğlu, s. 38 vd.; Kayıhan, s. 96 vd.; Tekil, s. 216 vd.; Domaniç/Ulusoy, s. 402 vd.; Baştuğ/Erdem, s. 170 vd.; Karahan, s. 373 vd.; Ayhan/Özdamar/Çağlar, s. 322 vd.; Teoman (Ülgen, Ticarî İşletme Hukuku), s. 641 vd.; Poroy/Yasaman, s. 180; Arkan, s. 204 vd.; Karayalçın, s. 363 vd.; Verhagen, Agency, s. 265.
86 Hay/Müller-Freienfels, s. 42; Preifer, s. 435; Houtte, s. 180; Minor, s. 375.
87 Karşılaştırmalı hukukta genel olarak, acentenin yalnızca bir ticarî işletme adına faaliyette bulunabileceği kabul edilmektedir. Örneğin Alman Ticaret Kanunu (HGB) §84/1’de “ticarî bir iş yapan kimse”, TTK md. 102/1’de “ticarî bir işletmeyi ilgilendiren sözleşmelerde aracılık etmeyi veya bunları o işletme adına yapmayı meslek edinen kimse” ibareleri kullanılmak suretiyle, bu unsur kabul edilmektedir. Konu hakkında bkz. Karayalçın, s. 359; Tekil, s. 209; Arkan, s. 198; Karahan, s. 361; Ayhan/Özdamar/Çağlar, s. 316; Kınacıoğlu, s. 13; Teoman (Ülgen, Ticarî İşletme Hukuku), s. 633; Poroy/Yasaman, s. 175.
ve müşterileri özenle seçme borcunun bulunup bulunmadığı hususları, acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanında kalmaktadır88.
Acentenin sadakat borcundan doğan ihtilâflar da acente sözleşmesi statüsüne tâbidir. Örneğin, acentenin, acente sözleşmesi süresince rekabet yapmama borcunun kapsamı, şartları, süresi, rekabet etmeme karşılığında bir tazminat alacağı olup olmadığı, rekabet etmeme borcuna muafiyet sağlama imkânının olup olmadığı konuları, acente sözleşmesi statüsüne tâbidir. Bu bağlamda, La Haye Temsil Konvansiyonu md. 8/2(d)’de rekabet yasağına ilişkin klozlardan kaynaklanan uyuşmazlıkların, temsil iç ilişkisinin uygulama alanı içinde kaldığı hükme bağlanmıştır89.
II. ACENTENİN HAKLARI VEYA TEMSİL OLUNANIN BORÇLARI
Acente sözleşmesi, tam iki tarafa borç yükleyen sözleşme niteliği taşıdığından, acentenin borçları veya temsil olunanın haklarının karşılığı olarak acentenin hakları veya temsil olunanın borçları bulunmaktadır90. Şüphesiz bu çerçevede ortaya çıkacak ihtilâflar da acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanı içinde kabul edilmektedir91.
Acentenin sözleşmeden doğan hakları acente sözleşmesi statüsüne tâbidir92. Bu çerçevede, acentenin fiilen aracılıkta bulunduğu veya akdettiği sözleşmelerden dolayı sahip olduğu ücret hakkından doğan bir ihtilâf, acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanına girer. Örneğin bu ücretin, akdedilen ya da aracılıkta bulunulan sözleşme başına mı, yoksa sözleşmenin ekonomik değerine mi veya belli bir yüzde oranına göre mi belirleneceği, ücretin maaş şeklinde ödenmesinin mümkün olup olmadığı, ücret hakkının ne zaman doğacağı, ücrete hak kazanabilmek için üçüncü
88 Konu hakkında ayrıca bkz. Kınacıoğlu, s. 41; Arkan, s. 205. 89 Kostromov, s. 118.
90 Acentenin hakları veya temsil olunanın borçları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Cengiz, A.: “Acente Kavramı ve Acentelik Sözleşmesinden Doğan Hak ve Borçları”, HHFD, 1(2), 2011, s. 155 vd.; Karayalçın, s. 365 vd.; Teoman (Ülgen, Ticarî İşletme Hukuku), s. 645 vd.; Kınacıoğlu, s. 57 vd.; Tekil, s. 217 vd.; Poroy/Yasaman, s. 181 vd.; Arkan, s. 207 vd.; Ayhan/Özdamar/Çağlar, s. 324 vd.; Kayıhan, s. 117 vd.; Domaniç/Ulusoy, s. 404 vd.; Baştuğ/Erdem, s. 171 vd.; Karahan, s. 364 vd.; Houtte, s. 181 vd.; Verhagen, Agency, s. 270.
91 Dicey/Morris, s. 1468.
92 Houtte, s. 180; Kostromov, s. 116; Hay/Müller-Freienfels, s. 42; Preifer, s. 435; Verhagen, Agency, s. 263.
kişinin edimini ifa etmesinin şart olup olmadığı, acentenin tekel hakkına sahip olduğu bölgede temsil olunanın bizzat kendisinin akdettiği sözleşmelerden de ücret talep edip edemeyeceği, sözleşme sona erdikten sonra acentenin çabası sonucu akdedilen sözleşmeler için de ücret istenip istenemeyeceği ve ücret dolayısıyla acentenin hapis hakkı93 konuları, acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanı içinde kalan hususlardır94.
Acentenin işlerini görmek için yaptığı masrafları talep hakkı, acente sözleşmesi statüsüne tâbi olan konulardan bir başkasıdır. Bu çerçevede, acentenin talep edebileceği masrafların kapsamı, örneğin yalnızca büro masrafı, kira bedeli, elektrik, su, telefon, posta masrafları veya internet kullanım bedeli gibi olağan masrafların mı yoksa olağanüstü masrafların da talep edilip edilemeyeceği, acente sözleşmesi statüsüne tâbi bir konudur95.
Acentenin müşteri tazminatı hakkından doğan ihtilâfların da acente sözleşmesi statüsünün uygulama alanında kaldığı kabul edilmektedir96. Buna göre, acentenin, sözleşme sona erdikten sonra müşteri tazminatına hak kazanıp kazanmayacağı, müşteri tazminatı hakkının doğmasının şartları97, kapsamı, tazminat miktarının neye göre belirleneceği98, tazminatın ne kadar süre ile ödeneceği, hangi
93
Acentenin hapis hakkı konusunda bkz. Verhagen, Agency, s. 273 vd.
94 Acentenin ücret hakkı konusunda bkz. Franko, N.: “Acentanın Ücret Hakkı”, Prof. Dr. Reha Poray’a Armağan, İstanbul 1995, s. 164 vd.
95 Acentenin masraf talep hakkı konusunda bkz. Kayıhan, s. 151 vd.; Arkan, s. 211 vd.; Tekil, s. 217 vd.
96 Denkleştirme tazminatı, denkleştirme istemi, portföy tazminatı, portföy hakkı gibi kavramlarla da ifade edilen müşteri tazminatı hakkı, acentenin, acentelik faaliyetini sürdürürken sağladığı iş hacmi ve müşteri çevresinin çoğalmasının temsil olunanın işletmesinin değerinde bir artışa sebebiyet vermesi nedeniyle, sözleşme sona erdikten sonra hak kazandığı tazminattır. Müşteri tazminatı hakkı, Türk hukukunda, “denkleştirme istemi” başlığı altında TTK md. 122’de düzenlenmiştir. Aynı şekilde, 86/653 sayılı AB Direktifi md. 17-18’de düzenlenen müşteri tazminatı hakkına uyum sağlamak amacıyla, AB üyesi ülkeler, iç hukuklarında gerekli değişiklikleri yapmışlardır: Ayan, s. 137. Bu çerçevede, Alman hukukunda Alman Ticaret Kanunu (HGB) §89(b), Fransız hukukunda 91-593 sayılı Kanun md. 12-13, Avusturya hukukunda Avusturya Acentelik Kanunu md. 24 ve İtalyan hukukunda İtalyan Medenî Kanunu md. 1751, acenteye müşteri tazminatı hakkı veren kanun hükümlerinde mümkün olduğu ölçüde 86/653 sayılı Direktifle uyumlu değişiklikler getirmişlerdir. İsviçre hukukunda da, İsviçre Borçlar Kanunu (OR) md. 418(u), acenteye müşteri tazminatı hakkı veren bir hükümdür. Müşteri tazminatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Singleton/Anderson: Commercial Agency Agreements, Law and Practice, Butterworths 1998, s. 74; Ayan, s. 91 vd.
97 Örneğin, Alman, Avusturya ve Fransız hukukları, acentenin müşteri tazminatı talep edebilmesi için, acentenin kayba uğramasını şart koşmakta iken, İsviçre hukukunda böyle bir şarta yer verilmemiştir: Ayan, s. 142 vd.
98 Örneğin, İsviçre hukukunda, acente, 1 yıllık net kazancı oranında müşteri tazminatı talep edebilecekken, Alman ve Türk hukukunda bu oranın, acentenin son 5 yıllık faaliyet ortalamasını
hâllerde tazminat talep hakkının ortadan kalkacağı, tazminat hakkından önceden feragat edilip edilemeyeceği ile ilgili örnek mahiyette konular, acente sözleşmesi statüsüne tâbidir. Nitekim La Haye Temsil Konvansiyonu md. 8/2(e) de, müşteri tazminatından doğan uyuşmazlıkların, temsil iç ilişkisine uygulanacak hukukun uygulama alanına dâhil bir konu olduğunu hükme bağlamıştır99.