Olkt San
Aierbaycan 8.848 K4i
Iran 50-150000 Ki*i
Rusya(Da£istan) 61.567 K4i
(trail 7,437 Ki|i
Toplarn 127.852-227.852
S . 1.2-TALISLAR;
Kendilerini Tah? adlandiran ve Hazar Denizinin bati kiyismda Azerbaycan Cumhuri-yeti ve Iran'da Etnik Azerbaycan ve Etnik Gilan'da ya§ayan halklirlar.
Niifus-DaMim: Esas olarak Etnik Gilan’in kuzcybati ve gtiney batismda Gorganrud, Esalem, Tale§ Dolab, §anderman ve Masal'da ya§iyorlar.
Gb^ebeleri ki§in Paykuh, yazin Alborz dagi yamaflannda Kolevan, Kaelmdhan, Imamzade ibrahim, Masule kbylerine gi^erler. Aynca Etnik Azerbaycan'm Erdebil ken- tine yakin daglik bdlgelerde Tali§ kbyleri vardir.
iran'da Tali§lann yaklajik sayilan 50000-200000 ki§i dolaylanndadir.
Etnik Bolee: Talt§, Tevali§ veya Tali§an adlandirilan bblge tarih boyunca Gilan(veya Deylem) ve Azerbaycan'm bir idari bdlgesi olmujtur.259
Tarihsel Tali§ bdlgesi Azerbaycan Cumhuriyeti ile iran arasinda bbliinmu§tur. iran idaresi alunda iken burayi ayri bzerk bir hanlik idare etmi§tir. Tali§ bdlgesi eskiden daha geni$ti. 12. yiizyildan beri Azeri bblgesinin geni§lemesiyle Talij bblgesi de svirekli olarak kiigulmektedir.
Tali? a§iri derece rutubetli ve hayvan tiirleri agisindan oldukga zengindir. (Yillik yagi§
1312 mm).
Tab§'m merkezi 1955'de yapilan He§tper (Tah§) kentidir.260Tali$ il^esinin alani 3672 kilometre karedir. Fakat bu il^enin sinirlan Etnik Talij sinirlan ile aym degildir. ilfenin bir kismi Etnik Azerbaycan ve diger kismi da Etnik Gilan'dan sayilmaktadir. Bdlge daglik (Koac) ve ovalik kesimden olujmaktadir ve yakla§ik olarak Astara ve Esalem irmaklari arasmda yerle^mektedir.261.
BOlgede okur yazar oram %55'tir.
UiL Gilekgeye yakin olan Taliya Irani dillerin kuzeybati kolundandir. Bu dil zaman- la yerini Azericeye birakmaktadir.
Birkag leh^eye sahip olan Tali&anm iran'da konu§ulan leh^esi, Giiney Tali§£adir.
flc§tper lehgesi ise Azerbaycan Cumhuriyetinde konu§ulan Tali§caya yakindir.
S
Cfiylulerle kentliler lehgesi arasmda farkliliklar vardir.Tali^anin en eski yazili yapitlari Etnik Azerbaycanin Erdebil kentinde yazilan bir lOrtliiktur.
Taliya ile Rudbar Tatfasi arasmda kesin ayirici smirlar yoktur.
259- tA<Tal4) 260- MB.S.125
261- AyncaTahjipabkz.KJ.S297-301
Tarihsel Bilei:Irani dilli topluluklarm bfilgeye gelmesinden Once, buralarda ya$ayan yerli Kadusiler irani Akameni§ler dfineminde bu devlete kar§i defalarca bajkaldirmijlar.262
Tabular Irani Sasani Krai Erd§ir zamamnda tekrar isyan bayragi agmi§ fakat bu isyan 300.000 piyade ve 10.000 ath ile bastirilmi§tir.
Tahjlar Azeri Safevi devletini kuran ve Gulat-i §ia'dan olan Kizilba§ kabile konfede-rasyonuna katilan tek Irani dilli halk olmujlardir. Onlar bu hareketleriyle siyasi, sosyal ve fizellikle ekonomik yfinden kom§u bolge halklara iistiinliik kazanabilmi§lerdir.
1624'te Tiirk Osmanli-Azeri Safevi sava§lan sirasmda Talij'ta kfiylii-kent yoksullan ayaklanmasi patlak vermi§, isyancilar Azeri Safevi krali §ah Abbas ve yerel hanlann ti-carethanelerine saldirmi§, toplanan vergi ve devletle ilgisi olan herjeyi yagmalarmjlardir.
Ayaklanma Tali§ valisi San Han ve diger Hanlarca basUnlnujtir.
Azeri Af§ar Krali Nadir §ah dfinemi sonlannda Tali§ a$iretleri, tekrar ayaklanmi$, 1774'te Nadir §ahin olumiinden sonra kendi bagimsiz Hanliklanm kurmujlardir. 1805'e dek bu Hanliklardan bazisi gfinullii, bazisi ise sava§larda yenilerek Rusyamn hiraayesi altina girmijtir.263
Yakin Tarih: Azeri Kacar siilalesi dfinemi ve Ilk iran-Rusya sava§lan sirasmda Azeri prens Abbas Mirze Baku, §irvan, Karabag, Nahgivan, Erivan, Mugan ve Dagistan'dan Tah§
ajiretleri getirterek iran'da Etnik Azerbaycan ve Etnik Gilan'a yerle$tirmi§tir.
1813-1828 Giilustan ve Tiirkmengay anla§malan ile Tali§ bfilgesinin biiyiik bir bfiliimii Azerbaycan Cumhuriyetinde kalmi§ ve Tali§ halki ikiye bfiliinmuftiir.264
Azeri Kacar siilalesi dfineminde Gilan ve Tallin ayn birer valileri olmu§tur.
1919'da Iran Gilan Sovyet Cumhuriyeti olaylari sirasmda Tah§lardan He§beri a§ireti bu harekete kar§i 9ikmi§265 hareketin Onderi Gilek Mirze Kugek Han'm kafasi ingiliz ent-rikalan sonucu, Tali§ Emir Muktedir'in karde§i Salar §uca emriyle kesilmi§tir.
Gruo Kimliei: Tali§lar genelde iki-iif dilli olup hizla Azerile§mektedirler.
Tahjlann iran'da edebi ve yazili dilleri yoktur. Tali§ bfilgesinin fizellikle kuzey ke-simlerinin en bariz fizelligi ilerleyen Azerile§mesidir.
Irksal Etkilesim: Tali$larin eski yerli halk Kadiisilerin, Irani ve Kafkasyali halklarla kan§umndan olu$tuklan samlmaktadir.266
Kadusi, Tali§ sfizciigiiniin Yunanca bifimidir: Kadusilerin Irani dilli topluluklann bfilgeye gelmesinden 50k daha Once buranin esas yerli-dagli halkini olu§turduklan kabul
262- SV.S.171 263 SV.S.164 264- AM,SJ30 265- MB, S.126-132 266- AM.S330
edilmektedir. Kadusiler Irani dilliler ve daha sonra Araplarm bdlgeye giri§lerine kar$i sa-va§mi§ ve uzun siire bagimsiz ya§ayabilmi§lerdir. Tahjlari Tiirki kbkenli kabul eden bazi ara§tirmacilar dm. Bel^ikah Ernest Orsel olmu$tur. Bunlar Tabular in Mogol £ingiz Han'in Tali§ adrnda bir komutam tarafindan buraya getirildiklerine inamrlar.2*7
Kesin olan, Talijlann ba$ta Kadusiler olmak iizere eski yerli halklann bdlgeye daha sonralar gelrai§ kom§u Kafkasyali ve Irani dilli topluluklarla kari§masi ve buna Arap- Tiirki dgelerin eklenmesi ile ortaya ^lktiklandir.
Bugiin Tabular iki dilli (Tali§)dirler ve en dnemli dzellikleri hizla Azeri-le$meleridir. Bdylece Tali§lar, Azerilerin etnogenezinde de etkili olmaktadirlar.
Din: Araplar Tah$’m fethini 646'da tamamlayabilmi§lerdir.
Tah§lann 90gu §iidir. Azeri Kizilba§ kabile konfedarasyonuna katilan tek irani dilli halk Tali§lar olmu§lardir.
Kuzey ve merkezi Talif'ta (Astara kenti ve ^evresinde) Siinni(§afii) Tabular bulun-maktadir. Tab§ Dolab, Esalem ve Dere Vizne Tahflari tamamiyle Siinni'dirler. Gdsebe Tah§lardan bir grupu Siinnidir.268
§ii Taliflarin arasmda imami-Alevi oram belli degildir.
Tails Asiretleri:269
1- Tali}la; - Hejbtri (60.000 ki}i)
YaylalcTaUi Dolab, Masai, Gesger Halh*larasi.
. • Mel alt ^
- Sanderman (3.000 ki}i) - •
Yaylak; Masai, Halhal, Zencan(Posikuh),Furaenarasi.
2- Masule'de: -llbeygi
- Alive nd -Astarayi
Diinvada Daiihmlari: Iran di$mda esasen Azerbaycan Cumhuriyetinde ya§amaktadirlar.
Burada sayilan 50. 000-200. 000 ki$i arasindadir. 1922’de sayilan 75. 824,1931'de 89.000 ki§i olarak bildirilmi§tir. Bunlar genelde Astara, Lenkeran, Masalli, Lerik, Celilabad, Yardirali ve Bile Suvar bolgelerinde yerle§mi§lerdir. Azerbaycan Cum- riyetinde Tallin merkezi Lenkeran kentidir.
zerbaycan Tabjlan 1959, 1970 ve 1979 sayimlannda ayn olarak kayitiara pi§lerdir.
Fakat Azeriler tarafindan asimilasyonlan oldukfa yava§ gc- r. Bu iilke Talijlarm
"Tali$ Sesi" ve "Baku" adinda Taliya yaymlan vardir. Fa- anm' edebi yazi dili oltnadigina gdre, bu ama? i^in Azericeyi
kullanmak-mimu, S 3,13, - AM. S330-331
21 haziran 1993'te Azerbaycan Cumhuriyetinde Iran ve Rusyamn sicak baktiklari bir Tahj-Mugan Cumhuriyeti ilan edilmif, Ali Ekrem Hiimbetov'un ba§^ilik ettigi bu olujumun bmrii bir ka? giinti a$amami§tir.271 272
Table 52:
DUNYA TAL15LAKL
X^lkC Qranskv”1 Bizee '
Azerbaycan:
Inc
*0.000-100.000 («1.5-*67)
50.000 (%23-%3*,5)
50-200.000 (%50) 50-200.000 (%50)
Top lam: 130.000-150.000 Ki|i 100.000-400.000
.\
271- Azerbaycan.kasra-Aralik, 1993 272- Oransky, Moqaddaneye Feqholloqate trini.
5.1.3-GTLEKLER:
273Hazar Denizinin giineyinde Gilan'da yajayan Irani dilli bir halktirlar. tramn diger halklan Gileklerc genelde Re$ti derler. Rc§t Elnik Gilanin merkezidir. Gileklerin kendile- rini Iraki adlandirdiklan ve iranin diger halklarindan ayri hiss etlikleri bildirilmijiir.
NUfus-Da$ilim: Esasen Etnik Gilan'da ya§arlar. 1970'te sayilari 1300,000, 1979'da 1900.000 dolaylarmda tahmin edilmijtir. Gileklerin alt grubu Galijlar toplam Gileklerin % 9'unu olu$tururlar.
Etnik B6lee: Etnik bdlgelerinin adi Gilandir. Burasi Gilan Ostanmin biiyiik bir kisnuna tekabul eder. Eski adi Varna olan Etnik Gilan'm alani 12.000 kilometre karedir. Sicak ve rutebetli bir iklime sahiptir. Sicak yazm 10-20 derece, ki§in 0 derecedir. Yillik yagi§ 100-200 mm'dir.
Gilan 90k sayida kii^iik ve biiyiik irmaga sahiptir. Dogal ko§ullarin elverifli olmasi nedeni ile tarun sektoai 90k geli§mi$tir. Bolge iranin en zengin tarim alanlarmdan sayilir.
Gilan'm Ekonomisi tanm, hayvancilik, balik^ilik., orman aga9 ve madeni maddeler iiretimine dayamr. Ormanlarla kapli olan bolgede, orman uriinleri kereste fabrikalannda i§letilmektedir.
(Esalam, Neka) Akdeniz iklimine sahip olan bu bolgede geni$ 9apta pi- rin9, tiittin, pamuk, narenziye, 9ay ve yagli tohumlar vs. ekilip bi9ilmektedir. Sahillerinde 9e§itli balik tiirleri dr.
Havyar avlanmaktadir.
Hazar Denizi sahilleri iranm en biiyiik dinlenme ve turistik merkezlerinden sayilir.274 Etnik Gilan iranin en yogun niifusa sahip bdlgelerindendir. Alani iranm %0,8'i ol-masma ragmen, niifusu iranm % 2,4'iidiir. Niifus yogunlugu iran ortalamasmin 6 katidir.
Kentleri ve yerlejim merkezlerinin sayisi 90k fazla ve araliklari 90k azdir.
Yiiksek okur yazarlik oranrna (%70) sahiptir. iran oitalamasi % 62'dir. Halkm sos- yo-ekonomik seviyesinin yiiksekligi; iyi bir ekonomi, kentlerin fazlahgi, kom$u medeni iilkelerle (eski Sovyetler Birligi), kom$ulugu dinsel taassubun olmayi§i ve sava§lardan 'ak kalmasiyla a9iklanmi§tir.
'fTi: t Gilan'm dnemli Kentleri: Astaneye E§refiye, Bender Enzeli, Re§t, Rudbar,
’^vmeesara, Tenkabon, Fumen, Lahican, Lengrud ve Ramser'dir. Gilekler aynca /erle§im merkezlerinde de ya$amaktadirlar: §ehsevar (Gilek, Fars), Abbasa- -m, Saadetmahelle (Gilek, Fars), Hejtarud (Tenkabon), Emle§, Hesen Kiyade erehnaz), (^abokser, Ho§kbicar, Hamam, Rehim Abad, Rezvan deh, §eft, Ke- ile, Le§tene§a, Ecaregah vs.
lalclar
rard3$thfiye Gfl va Deylam, Tehrln, 2355. Entejlrite Bonylde Farfiange trtn. -Tabriz va Pirlmune la. alt, 1992.
-Farhange Gilin va Deylam: Fanfa-Gilekpe.M. Plyande, 1987 Amirkabir yayia evi. ycfc Gilaki: Ahmad Maraji.
Raft, 1984, Tlati.
Gilan’m en biiyiik kenli ve kiiltiir merkezi Re$t kentidir.
Dil: Dilleri Gilekgedir. Bu dil Gilan Ostamnm biiyiik bir bdliimiinde yani Etnik Gi-lan'da konu§ulur. Gilckge Irani dillerin kuzeybati grubuna dahildir. Gilek?e; Mazendari- nice, Tah§ca ve Semnanice ile birlikte bu grubun Hazar fevresi alt grubunu olufturur.
Gilekge 90k sayida leh?eye sahiptir 275 Bu lehgeler arasindaki farkldiklar kar§ilikli anla$mayi engelleyecek dl^iide biiyiiktiir. Gilekfenin onemli lehfeleri §dyledir:
1- Gale§i: Gilanin daglik bdlgesinde, Lengrud ve Mencil arasmda hayvancilikla ugra§an halkm lehgesidir. Lahican Gilekgesine benzerlik gdstersede digerleri tarafindan zor anlajilmaktadir.
2- Biyapes: Bati veya Lahican lehgesi, Sefidrud irmagmm batisinda konujulur.
3- Seftdrud: Biyapes ve Biyapij lehfeleri arasmda ge?it lehfedir.
4- Biyapif: Dogu veya Re§t leh^esi, Sefidrud irmagmm dogusunda konu§ulur.
5- Tenkaboni: Lahican Gilekfesi ve Mazenderanice arasmda ge5it leh^edir.
Bunlardan ba§ka Rahimabadi, Deylemani, i§kuri, §ehsevari, Siyahkeli gibi dnemsiz lehgeler de bulunmaktadir. Gilan ve Mazenderan Ostanlannda konu§ulan Gilekgelerin arasmda da farkhliklar mevcuttur.
Giiniimuz Gileksesinde Farsgayla a§in derece de kanjimmdan dolayi, dz Gilekge sdzciikler or am azalmakta ve yerini Farsfa sdzciikler almaktadir.
Gilekfe tarihte sadece §iir dili olarak kullapilmi§tir. Biiyiik Sofu Azeri §air Seyid Kasim Envar (1356-1433) Azerice ile birlikte bir Gilek?e gazel de yazmi§tir. Gilek^e olarak 14.
ytizyildan Seyid Pir ve §eref§ah'a mensup ve §eref§ahi adlandmlan ddrtliikler giiniimiize ulajmijtir.276
Hiristiyan misyonerler tarafmdan Incil'in bir bdliimiiniin ^evirisi, Taze Kanun adi ile Me$rutiyet Harekati sirasmda Gilekfe olarak Re§t'te(veya tngilterede) basilmijtir. 1918’de Gilan Sovyet Cumhuriyeti ddneminde Cengel (orman) admda bir dergide Gi- lekge §iirler basilnu§tir. Gilek mill! direni§ §iiri asil Me§mtiyet Hareketi ile ba$lami$tir. Mirze Hiiseyin Han Kesmai miidiirliigiinde Gilan Sovyet Cumhuriyeti'nin orgam olan "Cengel" ilk siyasi-devrimci Gilek §iirlerini yaymlami§tir. Kesmai Gilek dilinde bir stra mar§, §iir, tiirkii ve
§arki sdzu yazdi. Kesmai'yi Serdare Cengel kitabmin yazari ibrahim Fahrai izledi. Bu ddnemde Gilek §airleri Gilek?e yazmaya pek ilgi gdstermiyorlardi. 1925'te Fars Pehlevi diktasi kurulduktan sonra Gilek dili ve edbiyati yok olmaya yiiz tut- tu. Bu ddnem
§airlerinden Kazim Eyvaz'dir.
275- SV.S.158
-276- RJhnem&ye KetSb, yil 20, sayi 3-4,S.240 Ahmed Mmfi,Farhange Loqat ve Eitelihlie va Zarbol masalhiye GDaki (Markaze Mardom {enasiye Iran) 2535
Bu kaynaloa aynca jOyle denraektedir
'Seyid Zahiraddin Maraji, tarihe Gilan va DeylamistanTaTarihe tabarastan va Ruyan va Mazenderan' lritaplannin yazan, 500 yil Once kitabinda cok sayida Gilekfe sOzcflk kullannnjtir. Azeri Krai SQleyraan §ah Safevi dOneminde.Tabip, bUgin, heldm MO men Tenkaboni lie yapitlannda fok sayida Deylera ve Gilek sflzcOgQ kayit etmi|tir.
, 1953'te Azeri ba§bakan Dr. Musaddik'in iklidara gclerek iilkedc kisa stir el i demokra-tik havanin yaratilmasi ve Efra§te'nin ortaya £iki§i ilc Gilek direni§ §iiri yeniden canlandi.
M. A. Efraste’nin yayinladigi £elenger dergisi devrinin jairlerinde biiyiik etkiler yapti ve iinii Gilan ve hatta Iran smirlanni a§u. M. A. Efra§te (Re§t, 1908-Sofya 1959, 5 Mayis) Iran Halk Parlisinin uyesiydi.
1953'te CIA Azeri ba§bakan Dr. M. Musaddik'a kar§i bajarili bir darbe yapti ve Fare Pehlevi diktasi tekrar kurulmu$ oldu. Bu dbnemde Gilek §iiri devrimci-ilerici igerigini kaybederek pasif bir §iir tiirii yaranmi§ oldu. Bu devir §airleri Feridun Nevzat, A. A. Mo-radiyan, M. Bu§ra, M. Farsi, M. Payende, §iven Fumeni, M. Veli Muzafferi, vs. dir. Son on yilin §airlerinden M. P. Cenani, M. A. Lahici(M. Rama), K. Molla Verdi han, A. Ziba Kenari, Dr. Seyid M. Ruhani'yi sayabiliriz.
Fars islam Cumhuriyeti kumlduktan sonra Duman dergisi yayin hayatma ba§lami§ kisa siire sonra kapatilmijtir.
Gilek yazisi Arap^adir.
Gilek dili yeterince ara§Unlmami§tir. Sovyetler Birliginde bir Gilekge-Rusca sdzliik basilmi§tir. (Gilekfe-Rusga sOzlvik, A. A. Kerimov,... 1980, Moskova)
Gilek^enin sesli harfleri §dyledir: a,, e, i, o, u, u, ow, 5,6, e, 1,6
Tarihsel Bilei: Gileklerin tarihte kuduklan en Onemli devlet Buveyhiler(Deylemiler, Deyaleme)dir. Bu devlet 933'ten 1055'e, Bagdatm Turkmen Sel?uklularca dii$mesine dek ya§ami$tir. Kuruculan Buveyh (BalikgO'in u? oglu Ali, Hasan ve Ahmet'tir. Deylemilerin ortaya £iki§i ile biitiin iran bolgeleri pe§pe§e Gileklerin eline ge^ti ve Araplarm iran'da egemenligine son verildi.
Deylem cografi bir terim olarak Teberistan, Gilan ve Oz Deylem'i (Etnik Azerbay- canin giineydogu bOlgesini) kapsamaktadur.
Arap Abbasi hilafeti dOneminde Deylemiler Hilafet ve onlara bagli yerel vali-150k sayida dnemli parali asker ve komutan vermi§lerdir. Bu asker ve komutanlar, da- ’ iralar gu?lii feodal siilalelerin kumculan olmu§lardir.277Bunlardan Etnik Azerbay- Deylem'de Misafirliler(Salariler), Gorganda Ali-Ziyar, iran'in batisi ve Irak'ta Al-i Isfahan ve Hemedan'da Beni Kakveyhler v. s. yi .sayabiliriz. Bu hanedanlarin ■> ek Deylemi siilalelerdir.
jyhilerin giicii esasen kendi aralanndan se^tikleri profesyonel askerlere dayan- . Deylemilerin miladdan dncelere uzanan 50k eski askeri gelenek ve becerileri lar Irani Sasani devletinin Giircistan'a saldtnsina katilmijlardir. yetfe Gilek ve inan? olarak §ii olan Buveyhiler 945'te Bagdat'i feth edince, asi Hilafetini ger^ekte kendilerine baglamayi ba$armi§lardir.
Daglar ve ormanlarda bagimsiz ya§amaya devam eden Deylemiler ve kurduklari dev-leller 10-14 y.y. 'ler arasi Etnik Gilan'm bagimsizligim koruyabilmijlerdir.
Deylemi sillalcrine en rinemli darbeyi Tiirki Gazneliler indirmi$lerdir. Tilrki Gazneli-lerin asil diijmanlari Deylemi sillaleler yani Buveyhiler, Beni Kakveyhler, Misafiriler vs.
olmu§tur. Ziyariler harif bu Deylemi siilalelerinin hepsi §ii olmujlardir.
10. yuzyilda Deylem'de Cestaniler adinda bir krallik daha vardi. Ceslaniler Deylemi-lerden Alevi Zeydiler ve Tarom'da Salarilerin ortaya 5iki$i ile yok olmu$lar. 1307- 1370'de Gilan Mongollarin saldirisma ugrami§, 1370'ten 16. yy'a dek dogu Gilan'da bagimsiz Seyidler Siiialesi iktidarda olmu$tur.278 14. yy. dan 17. yy. la dek Etnik Gilan’da hiikiim siiren devletlerden biri de Al-i Kiyadir. Bu stilale ilk ba§ta Zeydi §ii idi. Azeri Kizilba§ Safevi'lerin gii? kazanmasi ile Al-i Kiya 12 imamli §iilige ge^miflerdir. Bu siilalenin vinlii krallarmdan Farkiya Mirza Ali(1429-1504)dir. Azeri krai §ah ismail focukken §eyh Sefinin mviritleri ile birlikte Farkiya'ya siginmi§ ve yedi yil boyunca onun yaninda kalmi§tir.
Azeri Safevi krai §ah Abbas drineminde Gilek Ham Ahmet Gilani kendi bagimsiz devletini korumak amaci ile Rusya'dan yardim istemi§, fakat bu yardimi alamayinca Istanbu'la ka?mi§tir;279 1591'de Azeri Safevi krai §ah Abbas Gilan'm yari bagimsiz siilalelerine son vermi§ ve Gilan iranin bir pargasi haline gelmi§tir. 16-17 yy. larda Azeri Safevi devletine kar§i Gilek ayaklanmalari olmujtur. 1628'te Azeri Safevi krai §ah Sell Gilek a§iretlerini silahsizlandirmi§tir.
Yaktn Tarih;
1899'da Gilek halki brilgeyi i§gali altinda tutan Rusya'ya kar§i bir ayak-lanmada bulunmu§tur.280Gilekler Mejrutiyet Hareketi sirasinda Tahran'in fethi ve monarjist Azeri Kacar siilalesine kar§i silahli birlikler grinder mi§lerdir.281
Birinci Diinya Sava§i sirasinda Gilan Sovyet Cumhuriyeti kurulmu§tur. (5 haziran 1920, 29 eyltil 1921) Cumhuriyetin kurucusu Mirze Ku9ek Han yuitsever, dini egilimli bir sosyal demokratti. O, Tahran devletini Rusya-ingilterenin kuklasi olarak grirmii§ ve iilkenin bu iki devlet arasinda payla§Unlmasina kar§i gikmijtu-.2821920, Haziran 22'de Azeri agirlikli Iran Komunist partisinin birinci kurultayi Etnik Gilamn Bendere Enzeli kentinde yapilmijtir. Gilan Sovyet Cumhuriyeti 1921'de tngiltere ve ona bagli kuvvetler tarafmdan yikilmi§ ve Mirze Ku?ek Han ba§i kesilerek dldiirulmu§tiir.
tkinci Diinya Sava§i drineminde Gilekler Etnik Azerbaycan'da kunilan Ozerk Azer-baycan Milli Hukiimeti'ne genelde sicak bakmijlardir. Fakat bu drinemde Cehangir Ser-tippur adinda bir Gilek, Gilek ve Azeri §ahseven ajiretlerini birle§tirerek Gilan Direni$
271- SV.S.163 279- KJ.S292 28ft- SV.S.164 - KJ, SZ92
281- SV.S.165. Kohan Goel.TIrue Sflnsur dar MatbuSte kin. Agto.Tehrfin. 1362,SJ90 282- NDS.122
Hareketi grubunu kurmu$ vc Tali§'ta Azerbaycan Milli Hiikiimeli kuvvetlerine silahli saldinda bulunmujtur.
1953’te Azeri ba§bakan Dr. M. Musaddik'a kar$i CIA'mn yaptigi ilk bajarisiz darbe girifiminden sonra Gilan kisa sure i?in Gilek komunistlerinin eline ge^mijtir.
Grup Kimltfi: Etnik Gilan Iranm en gcli§mi$ ve en medeni bdlgelerinden biridir. Bdlgc niifusunun biiyiik bir kismini orta sinif ve tacirler olujturuyor. Kafkasya-Anadolu ve Rusya'ya olan yakmhgi bdlgeye bir Avrupa gdriiniimiinu kazandirmi§tir.283Evlerin mimarisi bile iramn diger bolgelerinden farkli olarak Kafkasya-Balkan tipindedir.
19, 20. yuzyillarda Gilekler Kafkasyadan gelen Azerice yaymlari ile tam$mi$ ve Rusyaya geleneksel egilim her zaman mevcut olmu$tur. Ge^en yuzyillarda Rusyanm bdlgeyi i§gale kalktigmda Gilek soylulularmin bunu destekleyeceklerine dair gezginlerin (dr. Madam Karla Serena) gdzlemleri olmu§tur. Bu egilim zamanla demokrasi, sosyal de- mokrasi, sosyalizm ve komunizme egilimle yer degi§tirmi§tir. Iran Komunist Partisinin ilk kongresi 1920 de Etnik Gilan'da ger^ekle^mi?, iran'da ilk bolgesel Sovyet Cumhuri- yeti burada kurulniu§ ve Fars Pehlevi diktasma kar§i ilk Marksist silahli gerilla hareketi Etnik Gilan'da ba§lami§tir. (1970'de)
Iran komunistlerinin biiyiik isimleri arasmda Azerilerden sonra Gilekler ikinci strayi almaktalar: Reza Rusta(Re§t), Reza Radmene§(Lahican), Ke§averz (Enzeli), Efra§te (Re§t),H.
H. Kesmayi, ibrahim Fehrai, Kesrai, M. A. Behazin vs.
Gilekler Fars Pehlevi rejiminde (1925-1979) asimilasyona ugrami§lardir. Dilleri ve kendileri alay konusu olmu$tur. Erkeklerinin aptalhgi ve kadmlarmin hafif me§repligi fikralr konusu olmujtur. Bu ddnemde (1962) Re$t Radyosunda sadece Gilek miizik prog- ramlari vardi.
Fars Pehlevi rejimi ile i$birligi yapan bazi Gilekler de olmu§tur. Mehemmed Riza §ah'm e§i Farah Diba’nm annesi milliyet^e Gilektir. (Babasi Azeri'dir.) Farah'm dayisi Fars Pehlevi ddneminde iilkenin sayili milyarderleri arasindaydi.
'|?ilizlerin 1921'de Azeri Kacar siilalesine karji yaptiklan askeri darbe ve Riza iktidira getirilmesinden sonra Re§t'li Han Ekber ba§bakanliga getirilmi$tir. Han lilesi eskiden beri ingilterenin ajam olarak taninmi§ti. Bu aileden Mirza Kerim Riza Han ve ingiltere sefareti arasmda araciltk yapmi§, Hasan Ekber senatdr, i Ekber sarayin tejrifat genel miidurii, Ismail Ekber ise §ah'in dzel korumasi
jilekler Fars $ovenizmi-Pan Iranism'in olu§umuna belli katkida bulun* Re§tli yazar ve ara§tirmaci Ibrahim Purdavud Arap^a sdzctiklerden ari Fars$a kullanmak veislama kar§i Zerdiijtiligi milli Irani din gibi dvmekte iu§tur.
Gilekler giiniimiizde hizla Farsi a§maktadirlar.284Fakat aydmlarmda giiflii milli bi- lin?
gdriinmektedir. islami Cumhuriyelinin milliyet^e Gilek olan Gilan Ostani valisi, Gi- lek dilinin daha da yayginlajtmlmasi ve devlet yetkililerinin resmi oturumlarda bile Gi- lek$e kullanabileccklcrini sdyleyebilmi§lir!.
Gilan'da Gileva ve Hatcf adinda iki yaym vardir. Bu dergide Gilek?e, Fars^a, Teberi- ce ve Taliya yazi, fiirlere yer verilmektedir. Rejt'te Gilan edebiyati ve kvilturiinii ara$tirma semineri yapilmi$ ve Gilanoloji merkezinin afilacagi bildirilmi§tir. Yurt difindaki gdfmen ve siginmaci Gileklerce ABD'de Gilanlilar demekleri kurulraujtur.
Fars Islam Cumhuriyeti kurulduktan sonra (1979) birkaf Gilek yaym dr. Damun ortaya gikmi§, fakat sol egilimli olan bu yayinlann hepsi kapatilmi§tir. Damun gibi bazi Gilek adlarmm kullanilmasi yaysalarca yasaklanmi§tir.
Gilan’da Farslajtirma pOlitikasi ba§anya ula§mi§ gibi gdrunmekte ve Pan Iranistlerce Gilek^enin yerini artik Farsganm aldigi bildirilmi§tir.
Din: Gilkeler imami §iidirler. Fakat tarihte islama kar$i en uzun siire direnen Iran halklarmdan sayilirlar.
Hazar Denizi guneyindeki bdlgeler Mazenderan ve Gilan orman ve daglar gibi dogal engellerle iramn diger bdlgelerinden ayri kaldigmdan dolayi islam etkisinden de uzak kalmi§lardir. 10. yy. da bile ahalinin gogunlugu putperest veya Zerdiljti dinine inanmak-taydi285 Gilekler daha sonra ismaili, Zeydi, imami gibi §iiligin fe§itli dallarmi kabullen-mijlerdir.286Azeri Kizilba§ Safevi devletinin (Gali §iirlerden) Kizilba§lik-Bekta$iligi iramn resmi dixii ilan etmesinden dnce bdlgede kurulan Gilek devletlerinin hepsi Buvey- hiler, Al-Kiya, Cestaniler, Salariler, Mer'e§iler vs. §ii olmu§lardir.
Gali §iilerden Gilek Muhammed Pesi Han Nokteviligin kurucusu olmu§tur. Gilekler
Gali §iilerden Gilek Muhammed Pesi Han Nokteviligin kurucusu olmu§tur. Gilekler