ri Krai §ah ismail'den sonra Iran'da ba$latilan Kizilba§,-Bekta§i tasfiye ve kinimndan kur-tulmak ifin Caferi olarak tamtmi§lardir. Kendilerini Sofu karde§lik topluluklarma baglayanlarda olmu§tur.
Gali Siiterifl imsiinkii durumiu
Gali §iiler, Iran, Tiirkiye, Azerbaycan, Irak, Suriye, Liibnan ve Balkan iilkelerine yayilmi§lardir. Ya§adiklan her iilkede 50k sayida sekt ve alt gruba sahip olan Gali §iiler 90k sayida adla adlandinlmi§lardir.
iran'da resmen Caferi olarak bilinmektedirler. Galiler Takiye yaparak kendilerini Imami
§iilerden korumak i?in; Caferi din adamlan ise onlan dogru yola getirmek, bdyle bir 12 imamli mezhebin varligim inkar etmek ve kendi sayilanni daha da fazla gostermek ifin onlann
Caferi-imami adlandinlamasmi benimsemi§lerdir. %
iran'da Galiler genelde kdylii, kirsal kesimde ya§ayan, gd?ebe Ve keAli dii§iik sosyo-ekonomik diizeye sahip esnaftan olu§maktadirlar. Bu, dzellikle Irani gruplar yani Kiirt, Lek ve
Guranlar ifin geferlidir. v >
%
Fars Iran islam Cumhuriyeti kurulduktan sonra variiklan iqkar edilen ve inanflan yasa di§i sayilan 12 imamli Mute§erria §iiler (Aleviler)'e inanglanm degi§tirmek if in, baskilar yapildigi bildirilmi§tir. Ozellikle Etnik Azerbaycanda, kfikten dinci din adami Molla Hasani'nin Azeri Kmlba§lara yaptigi siirekli baskilar sonucu, Azeri Kizilba§lar
(Goranlar)’dan bir heyet durumu kendisi de bir Azeri olan ddnemin Cumhurba§kam Ha-menei'ye §ikayel elmi§ ve Takiye yaparak kendilerinin inangli Caferi Miisliiman olduk- lanni vurgulami§lardir. Bir grup Ehlihak mezhebine inananm Irak'ta Reramadiye kentin- de, Etta§
kampusunda siginmaci olarak ya§adiklari bildirilmi§Ur.53
Guniimuzde iran'da Alevilerin (12 imamli Mustasawifa §iiler) sayisi bilinmemekte- dir.
Fakat Caferi-imamilikten sonra, iran'da sayica en biiyiik ikinci mezhep olduklari ke- sindir.54
Tablo 2-9 IRAN'DA ALEYIGRUPLARIN MtLLETLERE GORE
- en az %10-%20'si, loplam 2-5 railyon.
- gruplan: Aliallahi, Goran, Vehdetevucudi, Kmlbaj, Abdalbey; Lejeni, Kajkayi, Karakoyunlu boylan vs.
? •
- Hepsi.
- gruplan: Ehlihak.
- (ogunlugu, 870.000 ldji
- gruplan: Delfan.Taihan boylan.Mekrud, Tiltdere,Kecur,Kelardejt,Tahran ve Veramin'de Zend, Mafiler.
- az bir Insmi 380.000 kifi.
- gruplan: Kinnanfah civan, Sencabi boyundan, Halhal.Mordabe Enzeli, Kelardejt KQrtleri.
4- C in gene - ?
5. Lor -(okaz bir losmi, 160.000 lriji.
6-Fan -(okaz bir losmi, 120.000 kifi.
(24 000.0001
Toplara: 4.830.000, (Iran nafusunun % 8 - %10\i).
a)
Turki-Azeri kol (Kmlbas-Bektasi): Azeri kol, tarihen Etnik Azerbaycan'da olu§mu§veya geli§mesinin biiyiik bir bOliimunii burada gerfekle§tirmi§ $e§itli du§iinsel, dinsel ve siyasal akiralann kan$im ve birle§mesinden olu§rau§tur, bu akunlardan bazisi §byledir:
HurufUik-Noktevilik, Hurremilik (Kizileyinliler), Ahilik, Vahdeti Viicut (Pante- ism), Melametilik-Sofular, Beklajilik, Ijrak felsefesi, ismaili (Karmati).
53- -Hambastegj, April 1995, sayi 57. - 'Able HaqrA bajenAsid va be yAriye panAhjuyine Ahle Haq bvxizid kitappji, Box 240.129 02 HAgersten Sweden.
54- -Harabasicgi, April 1995. sayi 57. - 'Ahle HaqrA bajenAsid va be yAriye panAhjuyAne Ahle Haq barxiad' kitappSi, Box 240.129 02 HAgersten, Sweden.
Bu akimlar 16. yy. 'da Azeri Safevi krai §ah Ismail tarafindan siyasal eylem birligine ddniijturiilerek Kizilba? hareketini olu§turmu§ ve devletle$mi§tir. iran'da inanjsal ko$ullar, tasavvuf silsilelerinin §ii olmasina neden olmujtur. Ge^mijte bu dzde§le$me 90 gu zaman olduysa da, 16. yiizyildan sonra yiizde yiiz oldu. Safevi sultanlari ddnemini §iilik ve Tasavvufun birlejtigi ddnem sayabiliriz.
§eyh Safieddinin §ii olmasi hakkinda yeterli kanitlar yoksada Sultan Heyder (iran'da Sofulann iktidara gelmesini saglayan ve Safevi silsilesinin ba§i) ve §ah Sultan Hiiseyin'in a§iri
§iiler oldugu bilinmektedir. Boylece §iilik ve Tasavvuf (Sofuluk) birbiri- ne kan§ti, fakat kisa siire sonra yine ayrildi ve Sofular, Meclesi (Behariilenvarin sahipi, Fars imami molla)'nin onlara kar§i bajlattigi hareketle Safevi sultanlannm gazabina ugradilar. Sofu olan Kizilba§
yoneticilerin kendi ba§ina hareket etmeleri yava§ yava§ imami §iilik ve hiikiimete kar$i bir tehlikeye ^evrildi. Olaylar yava§ yava§ Tasavvufun ziyamna geli§ti. Ve Mutejerria-Mutasavvifa sava§i, Tasavvufun iktidirdan uzakla§masina neden oldu. Bu olaylarda en dnemli rolii oynayan ve §ekillendiren miliyetfe Fars §eyhulislam Mehemmed Bakir Meclesi (1699-1627) olmu§tur. O Tasavvufu red ve Sofu- lan tekfir etti.55
Azeri Safevi krai §ah Abbas ddneminde, Kizilba§lara darbe indirilmi§ ve siyasal- askeri alanda oldugu gibi, teoloji alamnda da Caferi-imami 12 iraamli §iilik, Tiirki-Azeri Alevi
§iilige (Kizilba§-Bekta§ilik) zafer kazanmi§, teolojik, siyasal ve askeri alanlarda Kizilba§ligin tasfiye edilmesine ba§lanmi§tir. Hukiimet Sofulan merkez ve bajkentten (Ba§kent Fars bdlgesinde isfahan'da idi) siirdli ve biitiin torelerini (zikr halkalan'ni) ya- sakladi. Hatta Tasavvuf izlerini silmek ifin halkm yahu demesini bile yasakladi.560‘ ddnemden sonra durum giinden giine Caferiligin lehine ve Kizilba§ligin aleyhine siirekli olarak degi§me gdstermijtir.
17. yy. da biitiin Azerilerin Kizilba§-Bekta§i olmalanna ragmen bugiin iran Azerilerinin Sadece %10-%20’si Kizilba$ inancindadir. Hepsinin 12 imamli oldugu Azerilerde, iki imami-Caferi ve Kizilba$-Goran kollanmn tarn sayismi vermek 90k zordur:
1) Kizilba§lar Caferi din adamlannca Miirted sayildiklanndan, Takiye yaparak ken-dilerini Caferi 12 imamli olarak tanitirlar.
2) Geleneksel olarak tarihen Caferi olan Azerilerin biiyiik 9ogunlugu Laik (Din kar$iU, Din di$i, Dindar) dir. Bunu son iki yiiz yilda iran Azerilerinin kurduklan yiizlerce Liberal, Demokrat, Sosyal Demokrat, Sosyalist Komunist ve Mason parti ve dernekler de desteklemektedir. Kdkten dinci Azeri parti ve derneklerin sayisi son iki yiizyilda 5'e
55- Mutassawifa $iilije (Kralbajlik) ajan de recede karp olan Imami din adamlanmn gOf kazanraasi ile, Kmlbaj Sofulan hula Onem ve yetkilerini kaybetraeje bajlannjlarir.
56- Taiawof va Erftn s. 480-481.
ula$mamaktadir. Laik Caferi Azeriler, gilnliik hayat ve siyasal tercihlerini §eriat ilkeleri- ne gdre diizcnlemez, fakat inananlan, Hz. Ali'ye sevgi, Hz. Hiiseyin'e saygi ve 12. imama inamrlar. Kadm haklanm korur, milli saz ve Azeri dilini sever. i§te bu dzelliklerin hepsi Kizilba§ligin belli ba§li dzellikleri oldugundan, kdktendinci Caferi ve Ateist Azerileri ?iktiklan sonra (bunlar toplam Azerilerin %10'unu temsil eder) kalan %90'ntn Kizilba§ mi, Laik Caferi mi ayirt etmek olanaksizdir.
Azeri Kizilba§lar be§ vakit namaz kilmaz, Ramazan ayinda oru? tutmazlar. Muhar- rem ayimn ilk 12 giiniinde Caferi fikhtna uygun oru? tutarlar. imam Hasan ve Hiiseyin'in
$ehadetine aglarlar. Adlan Sultan Heyder'in 12 imam amsina taktigi 12 dilimli Kizilba§lik ve Azeri krai §ah ismail tarafindan ve ordusunda takilan kizil ba§liktan (kizil bdrk) gelmektedir.57
Bugtin Kizilba§-Bekta§ilere Etnik Azerbaycan'da Goran veya Aliallahi denir.5® Fakat Tiirkiye'de biitiin Gali §iilere Alevi dendigine benzer bir yaklajimla, iran'da da biitiin Ga- li
$iiler (ismailliler harif), yava$ yava§ Ehli hak adi altinda birle§tirilmektedir.
Azeri Kizilba§lar soy olarak Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlarda ya§ami§ Tiirki dil- li topluluklardirlar. Onceleri §amlu, Rumlu, Ustacalu, Tekeli, Af§ar, Kacar, Ziilkader, Varsagi, Karadag Sofulan, sonralan bunlara katilan Bayat, Karamanli, Baharli, Alpaut, Ere§li, Kazakli vs. Tiirki boylardan olu§muflardir. Tabular, Kizilba§ kabile birligini katilan tek irani dilli halk olmu§lardir.
16. asirda Kizilba§ soylulan, Azerbaycan Safevi devletinde egemen konumda idiler.
Azeri krai §ah ismail'in iktidara gelmesinde yardunci olan 32 Kizilba§ a§ireti, §ah ismail'ce iran'm soylulan ve egemen sirufi konumuna getirilmijlerdir. Azeri krai §ah Abbas Kizilba§lann devlet ve orduda var olan son derece etkin gliglerini kirmak amaci ile bu Gali
§ii boylann yerini aimak i?in diger bir Azeri a§iret birligni, §ahsevenleri • olujturdu. §ah'in istegi ile biitiin Iran, Orta Asya ve hatta Anadoludan Kizilba§-Bekta§i a§iretler, olaym Oziinii anlamadan Kizilba§ zannettikleri §ahlanna ko§tular. Bugiin1jdisevenler Kizilbajligi yajatan ender Azeri boylardandirlar.