Irani Goclerdranic):

Hint-trani dilleri konu^an Nordik topluluklrar eski ^aglarda iran'da ya§amiyorlard»

Onlann giri§ine deginen en eski tarihsel belgeler, M.O.2 bin yihndadir.¹²²izole Hint= Avrupa dilli gruplar, M.0.2 bin yillarda Iran topraklannda gdriinmii§ ve sonra kaybol— mu§lardir.

Onlann iran'da egemen dge olmalan M.0.1300 lerden sonra ba§lar. Bu* iranilerin Zagros'ta gdruldiigii en eski tarihtir. (Demir Devri I, M.O.1300-M.O.1000) tranilerin iran topraklarina gelmeden (jnceki son yurtlan biiyiik olasilikla Kuzey Af— ganistan ve Orta Asya olmu§tur.

(Sogd, Merv, Belh, Nesa, Gorgan v.s., Aral ve Haza* Denizleri arasi)

M.0.1400-M.0.600 yillart arasinda birka? a$amali g(j? dalgalan ile bdlgeye gelen* Onemli gruplar Medler, Persler ve daha Onemsiz olan Partlar, Bakiriyanlar, Sogdlar, Sa— kalar, Hirikaniler v. s. olmu§tur. Medler kuzeybati iran, Perslar giiney, Partlar Horasan ve Hirkaniler Mazenderan bdlgesine yerle§mi$lerdir.¹²³

Yeni gelen iraniler yerli halklara kdtii davranrmj, onlan soy ve uygarlik a^isindan a§agi g<jrmii§ ve ilk yiizyillarda Berber adlandirdiklan yerli halklann kirimina gi- ri$mi$lerdir. Daha sonralar yerli halklan zor ijlerde kullanmaya ba§lami$ ve bu dOnemden sonra onlarla kari§imlan ba§lami§tir. £ogu zaman yerli halklar dzellikle Siimerler, Mannalar, Elamlar v. s.

yeni gelen iranilerden 50k daha uygar ve ge- li$mi§lerdi.¹²⁴

Yeni gelen irani gruplar soy olarak kesinlikle homejen olmami§, ?e§itli fiziksel Ozelliklere sahiplerdi. Dillerinin de ge§itliligi kesindir. Onceden var olan bu yapi kari$ikligi, yerli halklarla kau§tiktan sonra 50k daha karma§ikla§mi§tir. Oyleki bazi ara§tirmacilar, Or:

Alfred Rosenberg (Mythus des Zwangzigsten Tahrhundert, Munchen 1939), yeni gelen Hint-Avrupa dilli gruplann yerli halklar ve Samilerle karijarak Ariliklerini M.0.2. bin yilda kaybettigine inamr.

Yerli halklar ve gd^men iranilerin kan§imi ile yava§ yava§ yerli halklar dilsel a^idan tamamiyle yok olmujlardir. Fakat bu etkile§im sonucunda olu$an yeni irani dillerde, eski halklann dil ve kultiirlerinin etkisi yajamaya devam etmijtir. Hatta bu donerade iran'da .bi?imlenen Zerdust dininin, iran topraklanna girmeden dnceki Zerdii§t dgreticisi ile Med ve Perslere kom§u olan yerli halklann kultiirlerinin kanjimmdan olu§tugu itiylenmektedir.

a) Medler: Medler ve Persler irana aym ddnemde gelmi§ (M.0.1200 yillar) ve yerli Zagrokaspiyan halklan yok etmi$lerdir. Med kabile birliginde 4 irani kabile (Busay,

Pa-16,S.106

?69-270,-tDS.161-171

ratakinoy, Stravkates, Arizantoy) ve iki trani olraayan kabile (Magoylar ve Budioylar) vardi.

M.O.1. bin yillarda Medler biitiin dogu Zagrosu ellerinde tutuyorlardi. M.O. 9. yy da daha bati kesimlerde yajayan Medler, artik iyice yerli Irani olmayan halklarla kari$mi§

durumdalardi. Zagros bdlgesinin iranilejmesi ise Demir Devri HI. (M.O. 750-M.O.550 ) de tamamlanmi$tir.

Med uygarligi lamamiyle kan§ik bir uygarlik olmu§tur. irani dgelerden ba§ka yerli Zagroskapi, Urartu, Asur ve Elam Kiiltiirlerinden olu§mu$tur. Bazi ara§tirmacilar Irani olmayan Med kabilelerinin Tiirki olabileceklerini ileri siirmii§lerdir. (Azerbaycan edebi dili tarihi, Haciyev) Med dilinden giiniimiize hif bir yazili yapit ula§mami§tir.¹²⁵

b) Partlar: irani Partlar derinden Yunan uygarligi etkisi altinda kalmi§lardir. Yunan devlet-biirokratik sistemini kendi devletlerinde aynen korumujlardir. Onlar kendilerini Yunan edebiyau destekfileri olarak kabul ediyor ve yunanca onlarin ddneminde illkenin resmi dillerinden biri olmujtur.¹²⁶ Partlar veya A§kaniler, Yunan dili ve uygarligim yajatmaya

£ali§mi§, hatta biitiin paralarim yunanca basmijlardir. Partlar Mazdeizm di- ninde iselerde, pek irani olrnami§lardir. Fakat Zerdii§ti dininin yeniden canlanmasmda dnemli rol oynami§lardir.

Partlarin dili hakkmda oybirligi yoktur. Dillerinin Saka dili ile kan§mi$ irani(Pehle- vice), Yunanca-Irani kanjimi veya irani-Tiirki kanjimi bir dil oldugu iddia edilmi§tir.

Partlarm soyu hakkmda da tarn gdrii$ birligi mevcut degildir. £ogunluk onlarm Irani dilli oldugunu savunsa da, onlari Mongoloid (Oinli-Mogol) kdkenli sayanlar da vardir. Kesin olan

§ey, onlann Avrupaoid-Mongoloid kari§imi sayilan Sakalarla kanjmasidir. Gogebe olan Partlar, soy olarak Perslerin uzak akrabalari sayilirlar.

Partlarm yazisi Sami kdkenli Aramca esasinda idi.

Diger bir gdrii§e gdre bati Asyayi kontrolleri altina alan Sakalann bir kismi doguya Hazar-Aral denizleri arasma geri ddnerek Masajetlerden Dae'lerle kari§mi§lardir. Bu kan§imdan olu§an yeni halk iifyiiz yil sonra Part veya Ajkaniler adi ile ortaya 5ikmi§tir.¹²⁷

c) Kimmerler: Bazen Sakalarla aym sayilan yan tarihi-yan efsanevi Kimmerlerin asil yurtlari Azof denizinin kuzeyi ile Kinm yarimadasi ve Kuzey Kalkasya olmu§tur.

M. 0. 8. yy. da Van ?evresi ve Ermenistan'a saldirmi§ ve oranm yerlileri ile kan§mi§Iardir. M. 0. 7. yy. da iran'a girmi$lerdir. M. 0. 680'lerde Sakalardan kagarak Sakarya boyundaki Frigya devletini yikmi$lardir.

Kimmerler soy olarak Trakya yerlileri ile (Kuzey Yunanistan) akraba olabilirler. Kesin olan §ey soylannin bilinmemesidir. Dillerinin Trakyali veya irani oldugu ileri siiriilmustiir.¹²⁸

126- KJ S.86-S7 127- QK, S. ODQ5, S37-53

12a-QK.SJZ3-33

d) Persler: Medlerlc birlikte iran’a gelen Pcrsler, ilk bnce Urmiyc gdlil ?evresindc, Parsuva'da yerle§mi§ daha sonralar giineye dogru inmi§ ve orada Akamcni§ devletini kur-mu§lardir.

Persler, Medlerin tersine kent hayatina ge$memi§ ve 6 kbyde oturaola 4 gd?ebe a§iretten olu§maktalardi. Yerle§ik kabileler Pasargadoi, Maraphioi,, Maspioi, Panthialoi, Derousiaoi, Germanioi ve g(j$ebeler Daoi, Mardoi, Dropikoi, Sagartioi olmujlardir. Bu boylann etnik kdkeni kesin dagildir. Aralannda yerli halklar veya Sakalardan da olabil- diginden, hepsini Irani saymak zordur.

d) Baktirivanlar: Heredot Bakliriyanlann Ararat (Agri) dagi ve Kafkasyadan giineydoguya geldiklerini belirtir. Lorlardan Bahtiyarilerin adinm bu halktan alindigi id- dia edilmijtir.

Heredot, Baktiriyan askerlerinin Akameni§ krali Daryu§un ordusuna alindigmi yazar.¹²⁹

f) i ski tier: tskitler Kimmerlerin pe§inde iran'a girmi§lerdir. Yari vah§i olan tskitler (Scyth)in iran'a giri§i buraya yapilan son Irani go^ii olu§turmaktadir. Onlarin M. 0. 8-7 yy.

larda Kafkasyadan geli$i ile bdlgede sayilari 50k artmij ve iskit egemenligi Asur devletini tehdil edecek boyutlara ula$mi§tir.

iskitlerin soylari tarti§ma konusu ise de, gogunluk Irani olduklanna inanir. Fakat on- lan Altay dilli bilen bilginler (Neuman v. s.) de vardir.¹³⁰

g) Sakalar: Tarihleri M. 0. 1700'den ba§lar. Sakaiar 28 yil boyunca Bati Asyaya egemen olmujlardir. Etnik Azerbaycan ve Kiirdistan'da uzun siire kalan Sakalar, biiyuk yikimlar yapmi§ ve Manna devletini kontrolleri altma alabilmi§lerdir.

ilk yerlejim yerlerinden Azof Denizi, Kara Deniz, Kuban ve Deniyepr sahiileri ci- vari olmu§tur. Dogaya tapan, Animist ve Putperest olan Sakalarin alfabesi olmami§tir. Sakalar Yunan kiilturii hayranlan olmu§lardir.

Soyca Europoid ve Mongoloid jrklarimn kari$imi sayilirlar. Bazi ara§tirmacilar Saka-lari Hun, Tiirki veya Mongol saymi§lardir. Fakat gogunluk onlarm Hint-Avrupali ol-dugunu kabul eder. Bolgede Sakalar Elamli ve Semitik halklarla yerel konfedarasyonlar kurmujlardir. Ayrica bazi Sakalar bazi Mongol-Altay kabilelerini kendi siyasi ve askeri te§kilatlarina dahil etmi§lerdir.

Sakalann hepsi ne Irani idi, ne de aym irkdan gelmekteydi. Herodot, dag Sakalan ile li Sakalann ?evirmen aracihgi ile konujtuklanm yazar.

' Qinlililerin Sue, Pers ye Hintlilerin Saka, Caka, Yunanlilarin Saka adlandirkiklan Sa-lerin bugunku Irani dilli halk, SistaniSa-lerin temeli olduklan, Sistanm admin'da "Saka-m ulkesi" anla"Saka-m"Saka-mda Segestan'dan geldigi ileri siiriil"Saka-mii§tur.

Sakalann Kuzey Irani dillerden birinde ve Sarmatlarla aym dili konu§tuklan iddia

QK. S.onyedi onsekiz TOrkkrin dili S.4-5

edilmi§tir. Sakalar Orta Asya Tiirki halklari Gr:Kirgizlarin olu§umunda etkili olmu§lardir.¹³¹ (aynca bkz. Sistanilere)

h) Masaietler: Adlan balik anlaminda Irani sdzciik olan Masi'den gelmektedir. Ma-sajetlcr giyim.hayat tarzi olarak Saka'lara benzemektedirler. Sosyal diizenleri anaerkil ol-mu$tur. Giineje tapan Masajetler arasinda Zerdu$ti dini yaygin idi. Irani Akamenig Krali Kuro§ Masajetlerle yaptigi sava§ta 51duriilmii§tur.

Masajetlerin bir grubu Dahaler (Dae) ve bunlann da bir grubu Parenler olmu§tur.^{131 132}Bu gruplardan ba§ka bugiinkii Iran sinirlan ve fevresine yakla§mi§ bazi diger gruplarda olmu§tur.

j) Sarmatlar: Bunlar kuzey bblgcsinde M. 0.4. yy. -M. S. 3. yy da ya§ami$ gb^ebe iranilerdendirler. Ba§langi?ta Ural'rn giineyi ve dogusunda yerle^en Sarmatlarm bir kismi daha sonralar Karadenizin dogusu ve kuzeyine ge$mi§lerdir.

Sarmatlar Gune§ ve Atej'e tapmijlardir. Kadinlari ile erkekleri arasinda tam bir e$itligin varligindan soz edilmektedir.

Onemli Sarmat kabileleri Sorumatlar, Yazigler, Roksolanlar, Siraklar, Aorsiler ve Antalardir.

Sarmatlar arasinda Caucasoidlere benzeyen Andronova, Armenoidlere benzeyen Pa- mir-Fergane ve Mongoloid tipe sahip gruplann varligi kesindir. Sarmatlar irk?a karifiktirlar. Hig bir zaman homojen bir halk olmamiflardir. Onlar 50k farkli kabilelerin birliginden olu§mu§lardir, Soyca Saka, Med ve Partlarla akraba olduklari ileri siiriilmii§tiir.

Sarmatlann dili Hint-Avrupa dillerinden olan Irani dillerinin Kuzey grubuna dahil- dir.

Sakalar da aym dili konu§mu§lardir. Bu dilin Avesta dili ile baglantili oldugu iddia edilmi$tir.

Sarmatlarm Iran'a kitle halinde g(j$leri olmami§tir.¹³³

J) Alanlar: Azof denizi ?evresinde ya§ayan Alanlar 123'te dogu Anadolu, Ermenis- tan, Azerbaycan ve iran'da Etnik Azerbaycana saldirmi$lardir. Alanlar orta^agda Tiirki- Mongol saldinsi ile tarih sahnesinden silinmi§lerdir.

Alanlara bazen Masajet veya Sarmatlara bagli gruplar da denmi§tir.

Bugiinkii As veya Osetin halki Alanlarm devami sayilir. Aslar soy olarak Kafkas- yanin eski yerli halklari ile irani halklar Sakalar (M. 0.7-8 yy.) Sarmatlar (M. 0.4-1 yy) ve Alanlann (M. S. 1. yy) kari§imi kabul edilirler. Aslann dili Irani dillerine dahildir. (Bkz. iran'da konu§ulmayan diller)

Alanlarm Irana kitle halinde gdgleri olmami§tir.¹³⁴

131- QK,S.on*lti-oiiyedi.S.116.S.12S-129,132-133-134,141, lDS.129 132- QK, S.onbef, S 93-99

133- QK, S-onbef-oulti, S.103-124 134- QK. S. oasdriz.S.187-198

k) Kusanlar: Ku§anlar sonralar Toharistan adlandirilan btitiin Bakteryayi, Kuzey Hindistan ve Harezm'i egemenlikleri altina almi§, 5. yy. da Heptalitler tarafindan yok edilmiflerdir. £ince Kui §uvang adlandirilan Ku§anlarm eski adlari Yue9i veya Wu-Sun olmu§tur. Ku§anlarin dinleri Budism ve yazilan Yunan kdkenli idi.

Ku§anlann en bariz Ozelliklerin, 9e§itli irksal, kiiltiirel ve dinsel sistem ve yapilann bir arada barijik halde ya§atabilmeleridir.

Ku§anlartn soylan tarti§ma konusudur. Onlan Tiirki, Irani veya Tibet kdkenli sayan- lar vardir. Tacik bilgini Ebu Reyhan Biruni onlan Tiirki kabul eder. Fakat Ku§anlan tam bir Tiirki devleti telakki etmek zordur. Ku§anlarda Irani unsur ve kiiltiirii egemen ol- mu§tur.

Ku§anlann iran'a kitle halinde gdgleri olmamijtir.¹³⁵

fl YunanUlar: Irani Akameni§ler 90k sayida Yunanliyi, Etnik Arabistan'a yer-le§tirmi§lerdi. Bu dbnemden sonra, Makedonyali iskender’in iran'i istilasi ve onun de-vam9ilan sayilan Selevkidler'le onlardan sonra irana egemen olan Partlar (A§kaniler)in ddneminde, Iran 400 yil boyunca Yunan dil ve kiilturii etkisi altinda kalmijtir. Bu ddnemde 90k sayida iranli Hiristiyanliga ge9mi§tir.

iskenderin emri lie §u§ kentinde bir ziyafet sirastnda dogu ve bati karde§ligini vurgu-lamak ve irklar arasi kan$imi sagvurgu-lamak iQin 90k sayida Yunanli ve Makedonyali, tranli kadmlarla evlendirilmi§tir, Bunlar iskender'in Oliimiinden sonra hemen iranli eflerini bo§ami§lardir. Ayrica iskender 90k sayida Yunanliyi Melamir veya bugiinkii ize ovasina yerle§tirmi§tir. Bu grup genelde sakat veya hasta askerlerden olu§maktaydi.

Yunanca iskender'den 90k daha sonralar bile, iran'in kuzeydogusunda Horasan'da konu§ulmakta idi. Halk Yunancayi, Yunan teatral oyunlan izleyecek kadar iyi biliyordu.

Irani Part siilalesi (A§ka oiler) bastiklan paralarda kendilerini a9ik9a Yunan yanlia olarak tammlami§lardir. Krai Ha$ayar$a, 90k sayida yunanliyi Etnik Lorestan'a ycr-le§Urmi§tir. Selevkid devleti ddneminde, Yunanlilar Nehavend'de 90k etkililermif. Birin- ci Vola§ (52-78)in annesi Malatyali bir Yunanli idi ve kendisi de Helenofil (Yunam seven) adlandinlirdi. Krai birinci §ahpur, Rum imparatom Valeriyanusu esir aldiktan sonra }6k.

sayida Yunan devlet adami ve askeri esir almi§ ve Etnik Farsistan'la Etnik Arabis- an'a yerle§tirmi§tir.¹³⁶ l.-ve 2. §ahpur ddneminde zorunlu olarak bu bdlgelere yer- ejtirilen Yunanlilar eski Asur devleti modellerine uyarak yeni kentlerin in§asi, Karun rmagi iizerinde baraj yapma ve tanmm geli§tirilmesinde kullamlmi§lardir.^{15 16}

15- QK. S.ondOrt.S .57-65,S.82

16- KJ S.239-240.-AynaYunani i«in QK, S.4Z43.45 S.S1

399-420 yillarinda dogu Avrupaya saldiran Hunlardan kasabilen bir grup Rum esi- rin iran'a sigindigi bildirilmijtir.

Ozellikle Selevkid ve A§kaniler ddneminde eski Fars?aya 50k sayida Rum ve Yu- nanca sdzcilk girmi§tir. Sasani dbnemi yazitlannin £ogu ise ii? dilde olmujtur: A§kani Pehlevicesi (Parti), Sasani Pehlevicesi (Parsik) ve Yunanca.

Iran'a yerle§tirilen Yunanhlar zamanla Lor, Arap ve Fars halklarinda eriyerek tarih- ten silinmi§lerdir. '