A- CMR düzenlemesi
Taşıma senedi, taşıyıcının talebi üzerine gönderen tarafından düzenlenen hem talimat notu hem de taşıma sözleşmesini ispatlayan belge niteliğindeki, “Frachtbrief” ile taşıma konusu eşya üzerindeki ayni hakkı temsil eden kıymetli evrak niteliğindeki “Ladeschein”i ifade etmektedir91.
Taşıma senedi TTK m. 768 ve devamında her iki anlamı da kapsayacak
88 Bu konuda tartışma ve görüşler için bkz. Aydın, Sorumluluk, s. 22.
89 Arkan’a göre bu tür talimatlar, yeni bir taşıma sözleşmesi yapılması için taşıyıcıya yöneltilmiş icap olarak kabul edilmeli; bu sebeple, taşıyıcı kabul edip etmemekte serbest sayılmalıdır. Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 73. Bu konuda diğer görüşler için bkz. Aydın, Sorumluluk, s. 22.
90 Adıgüzel, Karayoluyla Yapılan Taşımalarda Taşıyıcının Zıya ve Hasardan Doğan Sorumluluğu, İstanbul 2003, s. 24-25; Arkan, Batider X/2, s. 405-406; Aydın, Sorumluluk, s. 22; Gençtürk, Sorumluluk, s. 55; Gençtürk, Somer Armağanı, s. 643; Özdemir, Sorumluluk, s. 28.
şekilde düzenlenmiştir. Taşıyıcının talebi üzerine gönderen tarafından iki nüsha olarak düzenlenen taşıma senedinin bir nüshası taşıyıcıya verilirken, diğer nüshası taşıyıcı tarafından imzalanarak gönderene iade edilir. Bu ikinci nüsha, TTK m. 769’da düzenlenen şartları taşıması hâlinde kıymetli evrak niteliğine sahiptir92. Taşıyıcı, taşıma senedi düzenlenmesini talep etmediği takdirde, bu defa gönderenin taşıyıcıdan yine kıymetli evrak niteliğini taşıyan ilmuhaber düzenlemesini talep etme hakkı vardır93.
Taşıma senedi, CMR’nin resmi çevirisinde “sevk mektubu” olarak ifade edilmiştir. Sevk mektubu, TTK’nın taşıma senedinden farklı olarak yalnızca “Frachtbrief”i ifade eder; dolayısıyla, yalnızca taşıma sözleşmesinin varlığı ve şartlarını ispata yarayan belge olup94, kıymetli evrak niteliği taşımaz. Bu sebeple, taşıma senedi üst terim olarak sevk mektubunu da kapsar. Dolayısıyla CMR anlamında sevk mektubu, TTK anlamında taşıma senedinin ilk fonksiyonunu ifade eder. Sevk mektubunun kim tarafından düzenleneceği CMR’de belirtilmemiştir. Ancak, CMR m. 5’in, “Sevk mektubu üç nüsha hâlinde düzenlenerek gönderici ve taşıyıcı tarafından imzalanır.” ifadesi sebebiyle her iki tarafın katılımına gereksinim gösterir. Sevk mektubu, üç nüsha olarak düzenlenir; ilk nüsha gönderene verilir, ikinci nüsha eşyaya eşlik eder, üçüncü nüsha ise taşıyıcıda kalır95.
CMR m. 4 uyarınca taşıma senedi düzenlenmesi zorunlu değildir. Taşıma senedinin yokluğu, usulüne uygun olmaması veya zıyaı, CMR’ye tabi taşıma sözleşmesinin varlığını etkilemez. Taşıma senedinin fonksiyonu, CMR m. 9 f. 1 uyarınca, taşıma sözleşmesinin varlığına, sözleşmenin şartlarına ve eşyanın
92 Gürses, s. 297. Ülgen’e göre taşıma senedinin iki nüsha düzenlenmesi hâlinde hangi nüshasının hangi işlevi gördüğü belli olmadığından, CMR’de olduğu gibi üç nüsha düzenlenmesi ve taşıyıcı ile tasarruf hakkı sahiplerinin hakları bakımından ayrıntılı düzenleme yapılması gerekir. Bkz. Ülgen, TTK, s. 237.
93 Arkan, Batider IX/3, s. 1043-1044.
94 Bkz. CMR m. 9 f. 1. Sevk mektubunun ispat fonksiyonunun kapsamı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Yeşilova, CMR-Taşıma Senedinin İspat Kuvveti, DEÜHFD, C. 7, S. 1, 2005, s. 259 vd.
95 Can, s. 23, dn. 23; Gürses, s. 297; Yeşilova, DEÜHFD (2005), s. 239, 243; Yılmaz, Müteakip Taşıma, s. 14, dn. 40.
taşıyıcı tarafından teslim alındığına dair aksi ispatlanabilir bir karine teşkil etmesidir96.
B- Y-TTK düzenlemesi
Taşıma senedi, Y-TTK m. 856 f. 1’de düzenlenmiştir. Hüküm uyarınca taşıma senedi, taraflardan birinin istemi üzerine düzenlenir ve gönderen tarafından imzalanır. Eksik olarak kaleme alınan bu ifadeden, taşıma senedi düzenleme yükümlülüğünün gönderene ait olduğu sonucuna varılmaktadır. Her ne kadar Gerekçe’de97, taşıma senedi düzenlenmesinin zorunlu olmadığı ifade edilmişse de, bu konuda Y-TTK m. 856 f. 1 hükmü çok açık değildir. Ancak, Y-TTK m. 896 f. 1’in, “Gönderen, 856 ve 857’inci maddelerden farklı olarak, taşıma senedi düzenlemekle yükümlü değildir.” şeklindeki açık ifadesi karşısında, taşıyıcı talepte bulunduğu takdirde, gönderenin düzenlemekle yükümlü olduğu sonucuna varılabilmektedir98. Bu konuda hükme açıklayıcı bir ifade eklenmesi, uygulamada çıkabilecek problemleri engellemek bakımından yerinde olacaktır99.
CMR m. 5 f. 1 c. 1 ve c. 3 ile uyumlu olarak, Y-TTK açısından da üç nüsha olarak düzenlenen taşıma senedinin100, TTK’dan farklı ve fakat CMR’ye benzer şekilde, kıymetli evrak niteliği yoktur. Yine CMR m. 9’a uygun olarak taşıma senedinin düzenlenmesi, taşıma sözleşmesinin varlığına, içeriğine ve eşyanın taşıyıcıya teslim edildiğine dair karine niteliği taşır101. Taşıma senedi
düzenlenmemiş ise taşıyıcı, Y-TTK m. 859 f. 1 uyarınca gönderenin talebi üzerine TTK m. 770’te düzenlenen ilmuhabere benzer şekilde yük senedi vermeye zorunludur. Ancak gönderen, taşımanın belgelenmesini istediğinde kendisi taşıma
96 Kaya, İmregün Armağanı, s. 315. Ancak Sözleşme’ye taraf devletler, sadece kendi sınırları içinde gerçekleşen taşımalarda uygulanmak üzere, eşyayı temsil eden taşıma senedi kullanılmasına izin verebilirler. Bkz. CMR m. 1 f. 5.
97 Y-TTK m. 856 f. 1 Gerekçe’si, TBMM S. Sayısı: 96, s. 295.
98 Bkz. Y-TTK m. 896 f. 1; “Gönderen, 856 ve 857’inci maddelerden farklı olarak, taşıma senedi düzenlemekle yükümlü değildir”, TBMM S. Sayısı: 96, s. 770.
99 Bkz. Atamer, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2008-2009 Bahar Dönemi, 4 Mayıs 2009 tarihli Law 588 Ders Notları.
100 Taşıma senedinin 3 nüsha olarak düzenlenmesi hakkındaki görüş için bkz. yuk. dn. 92. 101 Bkz. Y-TTK m. 856 f. 2 Gerekçe’si, TBMM S. Sayısı: 96, s. 295.
senedi düzenleyebildiğinden ve Y-TTK açısından artık belgelerin kıymetli evrak niteliği olmadığından, bu ikinci tür taşıma belgesinin işlevi yoktur102. TTK’dan aynen alınan bu hüküm sebebiyle, CMR ile uyumsuz düzenleme söz konusudur.