A- CMR düzenlemesi
CMR m. 17 f. 1’de düzenlenen sorumluluğun hukuki niteliği tartışmalıdır. Bu sorumluluğun, yumuşatılmış kusursuz sorumluluk olduğu genel kabul görmektedir; fakat ağırlaştırılmış kusur sorumluluğu olduğu yönünde görüşler de mevcuttur174.
Sorumluluğun yumuşatılmış kusursuz sorumluluk olduğunu kabul eden görüş, CMR m. 17 f. 2’nin, taşıyıcının kaçınamayacağı ve sonuçlarına engel olamayacağı olay ibaresini esas almaktadır175. Bu ibare, mücbir sebebe göre daha geniş kapsamlıdır. Zorlayıcı neden olarak da ifade edilen mücbir sebep, borçlunun işletme ve faaliyetine yabancı; dıştan gelen, sosyal, hukuki veya tabii sebeplerden kaynaklanabilen, öngörülemez ve karşı konulamaz nitelikteki olaylardır176. Oysaki taşıyıcının kaçınamayacağı ve sonuçlarına engel olamayacağı olay177,
işletme içi sebeplerden kaynaklanabilir; öngörülemez ve karşı konulamaz nitelikte olmasına gerek yoktur178. Dolayısıyla bu ibarenin, mücbir sebebi ifade etmediği
açıktır. Aksi düşünülecek olursa, CMR m. 17 f. 3’ün, “Taşıyıcı, taşımayı yapmak için kullandığı araçtaki bozukluğa dayanarak sorumluluktan kurtulamaz.”
173 Özdemir, Sorumluluk, s. 93; Ülgen, Uluslararası Taşımacılık, s. 39.
174 Adıgüzel, Sorumluluk, s. 44; Aydın, Sorumluluk, s. 31; Akıncı, s. 87; Gençtürk, Sorumluluk, s. 110; Kaya, İmregün Armağanı, s. 323; Şamlı, Taşıyıcının/Taşıyanın Sınırlı Sorumluluktan Yararlanma Hakkının Kaybı, İstanbul 2008, s. 16; Özdemir, Sorumluluk, s. 126 vd.
175 Şamlı, s. 16.
176 Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 136-137; Oğuzman/Öz, s. 345-346; Tekinay/Akman/ Burcuoğlu/Altop, s. 1000 vd.
177 CIM 36§2’de yer alan bu terimin zaman içindeki gelişimi ve CMR’ye iktibası konusunda bkz. Arkan, Demiryolu, s. 99-103; Arkan, II. Sempozyum, s. 74-75.
şeklindeki, mücbir sebebin dıştan gelme unsurunu aramayan düzenlemesine yer verilmezdi179. Taşıyıcının bu sebebe dayanarak sorumluluktan kurtulabilmesi için, sorumluluk konusu olay ve sonuçlarını engellemek bakımından en üst düzeyde özeni gösterdiğini ispatlaması gerekir180.
Sorumluluğun, ağırlaştırılmış kusur sorumluluğu olduğunu savunan görüşe göre, taşıma hukukunda taşıyıcının kusurlu olduğu karine olarak kabul edilmiştir; fakat taşıyıcı, bu sorumluluktan kusursuzluğunu ispatlayarak değil, CMR m. 17 f. 2 ve f. 4’te getirilen hâllerden birine dayanarak kurtulacak ve bu arada en yüksek özeni gösterdiğini de ispatlayacaktır. Dolayısıyla burada kusursuz sorumluluk değil, özen borcu ağırlaştırılmış bir kusur sorumluluğu vardır181.
Taşıyıcının sorumluluktan kurtulmak için, zararın meydana gelmesinde kusursuz olduğunu değil, zararın CMR m. 17 f. 2 veya f. 4’te yer alan sebeplerden kaynaklandığını ispatlaması yeterlidir. Dolayısıyla bu sebeple ve kaçınılmaz ve sonuçlarına engel olunamaz olay ibaresinin mücbir sebepten daha geniş anlam taşıdığı dikkate alındığında, taşıyıcı için CMR’de geçerli sorumluluk sisteminin, yumuşatılmış kusursuz sorumluluk niteliğinde olduğu sonucuna varmak mümkün olmaktadır182.
B- Y-TTK düzenlemesi
TTK m. 781’de taşıyıcının eşya zararından doğan sorumluluğu düzenlenmiştir. Aynı maddenin 2’nci fıkrasının birinci bendinde, taşıyıcının zıya veya hasarın kendi kusurundan doğmayan bir sebepten kaynaklandığını ispat ile sorumluluktan kurtulacağı şeklindeki düzenleme, bu sorumluluğun kusur
179 Adıgüzel, Sorumluluk, s. 45; Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 43-44; Arkan, I. Sempozyum/CMR, s. 13-14; Kaya, İmregün Armağanı, s. 324; Şamlı, s. 16.
180 Adıgüzel, Sorumluluk, s. 45; Arkan, Demiryolu, s. 102; Gençtürk, Sorumluluk, s. 111; Kaya, İmregün Armağanı, s. 324; Şamlı, s. 17.
181 Görüş hakkında bkz. Aydın, Sorumluluk, s. 33-34; Akıncı, s. 87; Özdemir, Sorumluluk, s. 126-127.
182 Adıgüzel, Sorumluluk, s. 46; Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 44-45; Gençtürk, Sorumluluk, s. 111; Kaya, Velidedeoğlu Armağanı, s. 249; Kaya, İmregün Armağanı, s. 325; Şamlı, 17.
sorumluluğu olduğunu ifade etmektedir183. Taşıyıcının kusuru, karine olarak var kabul edilir184. Taşıyıcının bu sorumluluktan kurtulmak için, TTK m. 20 f. 2’de düzenlenen basiretli tacirden beklenen özen ölçüsünü yerine getirmesi gerekli ve yeterlidir185. Dolayısıyla TTK uygulamasına tabi olan bir taşıyıcının, sorumluluktan kurtulmak için CMR m. 17’ye göre daha hafif bir özen ölçüsünü ispat etmesi yeterli olmaktadır186. Gecikme sorumluluğu ise, TTK m. 780’de kusursuz sorumluluk esası ile düzenlenmiştir. Taşıyıcı, gecikmenin TTK m. 780 f. 2’de yer alan sebeplerden birine dayandığını ispatlayarak sorumluluktan kurtulabilecektir187.
Y-TTK’da, taşıyıcının eşya zararından doğan sorumluluğu, gecikme sorumluluğu ile bir arada ve kusursuz sorumluluk esasından hareketle m. 875 f. 1’de düzenlenmiştir188. Böylece, TTK’nın, bahsi geçen sorumluluk hâllerini ayrı maddelerde farklı sorumluluk esası ile hükme bağlayan düzenlemesi yerine, CMR m. 17 ile de uyum sağlanmıştır.
Y-TTK m. 875 f. 1189 ile getirilen sorumluluğun hukuki niteliği konusunda, m. 876 f. 1 hükmü yol gösterici olacaktır190. Nitekim CMR m. 17 f. 2’nin taşıyıcının kaçınamayacağı ve sonuçlarını önleyemeyeceği olayı ispat ile sorumluluktan kurtulacağına ilişkin düzenlemesi, sorumluluktan kurtulma ana başlığı altında, taşıyıcının özeni alt başlığı ile Y-TTK m. 876 f. 1 hükmüne işlenmiştir191. Hükümde, “en yüksek özeni göstermesine rağmen” ifadesi de
kullanılmıştır. Ayrıca CMR m. 17 f. 3’ün, taşıyıcının araç arızasını sorumluluktan
183 Adıgüzel, Sorumluluk, s. 42; Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 60; Arkan, I. Sempozyum/ TTK, s. 107; Aydın, Sorumluluk, s. 31; Ülgen, TTK, s. 238.
184 Aynı yönde bkz. BK m. 96 f. 1 (=Y-TBK m. 112).
185 Adıgüzel, Sorumluluk, s. 42; Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 60-61; Arkan, I. Sempozyum/ TTK, s. 109.
186 Arkan, Batider X/2, s. 411.
187 Arkan, Taşıyıcının Sorumluluğu, s. 68.
188 Adıgüzel, LMHD sayı: 32 (Ağustos 2007), s. 1877; Aydın, HPD sayı:6 (Mayıs 2006), s. 68; Sözer, DenizHD Özel Sayı, s. 316; Ülgen, HPD sayı:4 (Ağustos 2005), s. 26.
189 Gerekçe’de yer alan “…birinci fıkra taşıyanın sorumluluğuna ilişkin ilkeyi koymaktadır.” ifadesindeki taşıyan terimi, Y-TTK’nın madde metinleri ile gerekçeleri arasındaki uyumsuzluk hâllerine bir örnektir. Bkz. Y-TTK m. 875 f. 1 Gerekçe’si, TBMM S. Sayısı: 96, s. 300.
190 Adıgüzel, LMHD sayı: 32 (Ağustos 2007), s. 1878; Sözer, DenizHD Özel Sayı, s. 318. 191 Bkz. Y-TTK m. 876 f. 1 Gerekçe’si, TBMM S. Sayısı: 96, s. 300.
kurtuluş sebebi olarak ileri süremeyeceği düzenlemesi de, yine sorumluluktan kurtulma ana başlığı altında, araç arızası ve kiraya verenin kusuru alt başlığı ile Y- TTK m. 877 f. 1 hükmüne işlenmiştir192. Bu sebeplerle, CMR m. 17 f. 2’de yer alan sorumluluğun hukuki niteliğini belirlerken yapılan açıklamalar193, Y-TTK m. 875 f. 1 için de geçerli olacaktır. Dolayısıyla Y-TTK’da, taşıyıcının sorumluluğu alanında CMR’ye uygun olarak, yumuşatılmış kusursuz sorumluluk esasının benimsendiği sonucuna varmak mümkündür.