0. GİRİŞ
0.2. TÜRKMENCE
Türkmen Türkçesi Oğuz grubu Türk lehçelerinin Doğu kolunu oluĢturur. Batı kolunda ise Azeri, Türkiye Türkçesi ve Gagavuz Türkçesi vardır.
Türkmen Türkçesi bugün baĢlıca Türkmenistan Cumhuriyeti‟nde olmak üzere Türkmenistan dıĢında Özbekistan, Karakalpakistan, Kazakistan, Ġran, Afganistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu'nun Stavropol bölgesindeki Türkmen topluluklar tarafından konuĢulur.
Türkmencenin bir çok ağzı vardır. Bunlar; Yomut, Teke, Ersarı, Sarık, Salır, Gökleñ, Çovdur, Alili, Nohur, GaradaĢlı, Änev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar, Buçak, Olam, Ġğdir, Surhı, Düyeci, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çärçev, Mürçe, Kıraç, Burkaz, Mücevür ve Arabaçı'dır.
Türkmenler eskiden beri çok kuvvetli bir edebiyata sahip oldukları halde sözlü edebiyat olarak nesilden nesile aktarılmıĢ, ancak pek çok değerli bilgiler bu arada yazıya geçirilmediği için kaybolup gitmiĢtir. Türkmen Türkçesi 18. yüzyılda yazı dili
14
olmuĢtur. Bu yüzyılda yetiĢen ünlü Türkmen Ģairi Mahdumkulu Ģiirlerini kendi lehçesiyle söylemiĢ ve yazmıĢtı.
Türkmenler yazılı edebiyatları boyunca; 18. yüzyıldan 1928'e kadar Arap, 1928-1940 yılları arasında Latin, 1928-1940-1993 yıllarında Kiril Alfabesini kullanmıĢlardır. 1993 yılından sonra ise tekrar Latin alfabesine geçilmiĢtir.
Türkmencenin kelime hazine Türk kökenli kelimelerinin yanında Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluĢturmaktadır. Ekim devrimin de önce Türkmenceye kelime geçiĢi Fars ve Arap Dillerinde oluyordu. Devrimle beraber bu geçiĢ durmuĢ ve Rusçadan ise yoğun bir kelime geçiĢi olmuĢtur.
Batı Oğuz Türkçesinin kelime baĢında "v" bulunduran kelimeler Türkmencede
"b"lidir: ba:r "var", bar- "gitmek", ber- "vermek". Batı Oğuz Türkçesindeki "ol-" fiili Kuzey ve Doğu lehçelerinde olduğu gibi, "bol-" Ģeklimdedir.
Türkmence Ana Türkçedeki asli uzunlukları koruyan en iyi koruyan Türk Lehçesidir. Türkmencede asli uzunluklar kelimelerin ilk hecesinde bulunurlar: a:ca-
"acımak, ekĢimek", a:ğı "ağıt", ba:lık "balık", bö:lek "kısım", ça:ğa "çocuk, do:dak
"dudak", ga:bak "göz kapağı", ga:vun "kavun", mo:cuk "boncuk, o:ba "köy", o:dun
"o:dun", sı:la "saygı", so:ra- "sormak", da:ğ " dağ" o:y "çukur", gö:k "mavi", a:l
"ırmızı", sa:n "sayı" vb.
Türkmencede asli uzun ünlülerin yanı sıra dolaylı uzun ünlüler de vardır. Bu uzun ünlüler ikinci be sonraki hecelerde bulunurlar: açma:n "açmadan", aşa:k "aĢağıya", dilä:n "dileyen", gayna:p "kaynayıp", gelyä:r "geliyor", görkezyä:n "göstermekte olan", guyı:mız "kuyumuz", guzı:nı "kuzunu", öydä:ki "evdeki", tutaşdı:r "tutuĢdurur" vb.
0.3. ĠRAN TÜRKMENCESĠ
Türkmenistan'da kullanılan yazı dili, Ġran Türkmenleri arasında da geçerlidir.
Yani Ġran ve Türkmenistan Türkmenleri arasında aynı edebi dilin kullanıldığını söylemek mümkündür. Ġran Türkmenleri arasında da Türkmenistan Türkmencesindeki nazal "ñ" ve peltek telaffuz edilen "s" ve "z" ünsüzleri geçerlidir (Deveci 2009: 55).
Ancak, iki Türkmence arasında bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Gerek siyasi olarak farklı ülkelerde yaĢamalarından, dolayısıyla Farsların etkisinden, gerek alfabe farkından bu küçük farklılıkların olması doğaldır.
Burada edebî dilin aynı oluĢmasında Türkmenlerin büyük klasik Ģairi Mah-tumkulu Fıragi'nin Ģiirinin gücü, divanının etkisinden de bahsetmek gerekir.
Mahdumkulu 18. yüzyılda Oğuz Türkçesini esas alarak, Türkmenler için yeni bir edebi dil ortaya atmıĢtır. Ondan önce edebi yazılarında Çağatay Türkçesini kullanan Türkmenler, Mahtumkulu‟nun edebi dili ile yeni bir aĢamaya geçmiĢtir. O dil hâlâ hem Türkmenistan'da hem de Türkmensahra'da kullanılmaktadır (Deveci 2009: 55). Çünkü Mahdumkulu bütün Türkmen boyları tarafından çok sevilmiĢ ve bütün Türkmenleri birleĢtirici bir unsur olmuĢtur.
Ġran Türkmenlerinin basın-yayın faaliyetlerine baktığımızda, "Sahra" adındaki ilk gazete Türkmenlerin yaĢadığı Horasan ve Gülistan velayetlerinde dağıtılmaktadır. 8 sayfadan oluĢan "Sahra" Farsça ve Türkmence basılmaktadır. Sahra gazetesinden sonra, 1998'de "Yaprak" dergisi çıkmıĢtır (Deveci 2009: 56).
15
Türkmensahra'da yayınevleri bulunmaktadır. Bunlardan en önemlileri: Gabus, Telayi ve Fıragi'dir. Gümbet Ģehrinde bulunan Gabus Yayınevi, Türkmensahra'nın en eski yayınevidir. 1960'ta, ġah döneminde çalıĢmalarına baĢlayan yayınevi özellikle Türkmen klasik yazar ve Ģairlerin eserlerini yayınlamıĢtır. Bu yayınevinin müdürü Hacı Murat Durdı Gazi –bizim üzerinde çalıĢtığımız Gazi Sözlüğü‟nün de yazarıdır- , Türkmensahra'da Ġran Türkmen yayınının atası olarak bilinmektedir (Deveci 2009: 56).
Bütün bu yayın faaliyetlerinden hareketle Türkmensahra'da bir yazı dili olduğu kesindir. Bu yazı diliyle Türkmenistan'da kullanılan yazı dili arasında bazı farklılıklar vardır. Bu farklılıklar daha çok kelimelerde görülen ses düzeyindeki farklılıklardır.
Örneğin; Ġran Türkmencesinde bazı alıntı kelimelerin hem asli hem de Türkmenistan Türkmencesindeki Ģekli kullanılıyor. Bu çeĢitliliği, Türkmensahra‟nın ve Türkmenistan‟ın siyasi olarak bağlı bulunduğu merkezlerden kaynaklanan etkilere bağlamak mümkündür. Bu farklılıkların diğer sebeplerini Ģöylece sıralamak mümkündür:
1. Ġran'ın resmî dili Farsça‟nın Ġran Türkmencesi üzerindeki etkisi, 2. Ġran rejiminin Türkmenler üzerindeki asimilasyon politikaları,
3. Ġran Türkmenleri ile Türkmenistan Türkmenlerinin yaklaĢık bir asırdır yazı dilinde farklı alfabeler kullanması,
4. Bütün bunlara karĢılık Türkmenistan Türkmencesi üzerinde ise Rusçanın etkisi ve Rusların Türkmenler üzerindeki asimilasyon politikaları.
Bütün bu farklılıklara rağmen Ġran Türkmencesiyle Türkmenistan Türkmencesinin yazı dili bakımından birbirine çok yakın olduğu söylenebilir. Kaldı ki Ġran Türkmenlerinin yaĢadığı topraklar, bütün Türkmenler tarafından tartıĢmasız en büyük Ģairleri kabul edilen ve bu yönüyle birleĢtirici bir unsur olan, Türkmen yazı dilinin ilk örneklerini vermiĢ ünlü Ģairleri Mahdumkulu'nun doğduğu topraklardır.
Üzerinde çalıĢtığımız eserden hareketle Ġran Türkmencesi ile Türkmenistan Türkmencesi arasında görülen ses farklılıklarını “ses değiĢmeleri” baĢlığı altında veriyoruz.
16
1. BÖLÜM
1.1. SES DEĞĠġMELERĠ
1.1.1. Ünsüz BenzeĢmesi:
Bir kelime birliğinde bir kelimede bazan yan yana veya biraz aralıklı olarak bir arada bulunan iki sesten birinin diğerine tesir ederek onu kendisine benzettiği görülür.
iĢte bu hadiseye benzeĢme denir (Ergin 1998: 52).
Türkmencede bu benzeĢme olayı konuĢmalarda çok sık olarak görülür. Bu durum yazıya da yansımıĢtır (Kara 2005: 60). Ġncelediğimiz metinden hareketle burada farklı iki durum söz konusudur:
1.1.1.1. Türkmencede olup Ġran Türkmencesinde Olmayan BenzeĢmeler:
1.1.1.1.1. mm < mb
Tkm. temmi: "ceza" < Ġran Tkm. tenbi: (207) Tkm. temmäki "tütün" < Ġran Tkm. tenbäki (243) Tkm. temmel "tenbel"< Ġran Tkm. tenbel (243)
1.1.1.1.2. ss < sd
Tkm. tassık "tasdik" < Ġran Tkm. taṣdıḳ (620)
1.1.1.1.3. ss < st
Tkm. dessur "adet" < Ġran Tkm. destur(143) Tkm. bossan "bahçe" < Ġran Tkm. bostan (153) Tkm. tussağ "tutsak" < Ġran Tkm. tustağ (402)
Tkm. ussa:t "iĢini iyi biçimde yapan" < Ġran Tkm. üsta:d (287) Tkm. däp dessu:r "gelenek" < Ġran Tkm. däp destur (379)
1.1.1.1.4. ññ < ñğ
Tkm. işeññir "çalıĢkan" < Ġran Tkm. işeñğir (262) Tkm. çuññur "derin çukur" < Ġran Tkm. çuñğur (291) Tkm. lañña:ra "bir dür davul" < Ġran Tkm. lañğare (467)
1.1.1.1.5. zz < sd
Tkm. ġızzırma " sıtma" < Ġran Tkm. gızdırma (575)
17
1.1.1.2. Türkmencede Olmayıp Ġran Türkmencesinde Olan BenzeĢmeler:
1.1.1.2.1. nd > nn
Tkm. çüründik "bir tür musluk" > Ġran Tkm. çürünnik (446)
1.1.1.2.2. zl > zz
Tkm. ġuzlatmak "doğurtmak" > Ġran Tkm. ġuzzatmaḳ (386)
1.1.1.2.3. çc > cc
Tkm. keçca:l "inat etme" > Ġran Tkm. kecca:l (567)
1.1.2. ĠkizleĢme
Bir kelime birliğinde bir ünsüzün iki defa söylenmesidir (Ergin 1998:52).
Bazı kelimelerde Türkmencede ikizleĢme görülmezken Ġran Türkmencesinde görülüyor: Tkm. dövilme - Ġran Tkm. dövvilme (24), Tkm. lomay "tamamen" - Ġran Tkm. lommay (162), Tkm. yaldıravuḳ "parlayıp duran" - Ġran Tkm. yıldıravvıḳ (202), Tkm. ovalkı "evelki" - Ġran Tkm. ovvalkı (228).
Bir örnekte ise tam tersi bir durum söz konusudur: Tkm. alcıraññı "aceleci" - Ġran Tkm. alcırañ (169).
1.1.3. YuvarlaklaĢma
Bazı kelimelerde bazı seslerin tesiriyle düz vokallerin yuvarlaklaĢması hadisesidir. Dudak ve diĢ dudak ünsüzleri bazı kelimelerde düz vokalleri yuvarlaklaĢtırırlar (Ergin 1998: 54). Türkmenistan Türkmencesinde çok etkili olan bu ses olayı Ġran Türkmencesinde görülmüyor:
1.1.3.1. a > o DeğiĢmesi
Eski ve Orta Türkçe dönemlerinde "a" ünlüleri, Türkmencede korunmuĢtur.
Ancak tarihi devre ait bazı kelimelerde bulunan "a" ünlüleri özellikle "v" ünsüzünün tesiriyle "o"ya dönmüĢtür: DLT. aguz > Tkm. ovuz, DLT. savur- > Tkm. sovur-
"savurmak", ET. tabar > Tkm. dovar "davar" (Kara 2005: 29).
Ġran Türkmencesinde bu yuvarlaklaĢma görülmüyor: Tkm. ġovğa: "kavga" - Ġran Tkm. ġavğa: (19), Tkm. ovnuḳ "küçük, ufak" - Ġran Tkm. avnıḳ (156), Tkm. tovusmaḳ
"bir yerden zıplayıp geçmek" - Ġran Tkm. tavısmaḳ (186), Tkm. tovlamaḳ "bükmek" - Ġran Tkm. tavlamaḳ (197), Tkm. ovranmaḳ "parçalanmak" - Ġran Tkm. avranmaḳ (228), Tkm. ovḳalamaḳ "ovalamak" - Ġran Tkm. ayḳalamaḳ (251), Tkm. ovsar - Ġran Tkm.
avsar (267), Tkm. hovur "bir Ģeyin çevresine verdiği ısı" - Ġran Tkm. havır (292), Tkm.
zoval "engel" – Ġran Tkm. zeva:l (294), Tkm. ovrat- "parçalamak" - Ġran Tkm. avrad- (298), Tkm. tovşan "tavĢan" - Ġran Tkm. tavşan (317), Tkm. ora:za "Ramazan ayı" - Ġran Tkm. ara:za (386), Tkm. şovlı "baĢarılı" - Ġran Tkm. şavlı (388), Tkm. hovplı
18
"korku" - Ġran Tkm. ḫavflı (417), Tkm. şovhun "çoĢkulu ses" - Ġran Tkm. şavḫın (569), Tkm. tovlı "eğrilmiĢ" - Ġran Tkm. tavlı (418), Tkm. hovluḳma "acele etme" - Ġran Tkm.
havlıḳma (425), Tkm. ġovşaḳ "zayıf" - Ġran Tkm. ġavşaḳ (425), Tkm. ġova "kova" - Ġran Tkm. ġava (425), Tkm. tovḳı "sitem, cefa" - Ġran Tkm. tavḳı (621), Tkm. ova:z "ses" - Ġran Tkm. a:va:z (372).
1.1.3.2. e > o DeğiĢmesi
Alınma kelimelerin bazılarında buluna "a"lar "v" ünsüzünün yuvarlaklaĢtırıcı tesiriyle Türkmencede "o" olmuĢtur: Ar. ceva:b > Tkm. coğa:p, Far. reva: > rova
"uygun", Ar. seva:b > soğa:p "sevap" (Kara 2005:33).
Ġran Türkmencesinde bu değiĢim yoktur: Tkm. hova:tı:r "korku" - Ġran Tkm.
heva:tır (222), Tkm. ovsun "büyü," - Ġran Tkm. efsu:n (257), Tkm. tovaḳga "istek" - Ġran Tkm. tevekkül (250), Tkm. rovaç "güzel, üstün" - Ġran Tkm. reva:ç (388), Tkm.
hova:tı:r "korku" - Ġran Tkm. ḥeva:tı:r (381).
1.1.3.3. e > ö DeğiĢmesi
Bazı alınma kelimelerde bulunan "e"ler "ö" olmuĢtur. Bu ünlülerin değiĢiminde yine "v" ünsüzünün yuvarlaklaĢtırıcı tesiridir: Ar. cevher > Tkm. cövher "cevher, kıymetli taĢ", Ar. devlet > dövlet "devlet" (Kara 2005:33).
Ġran Türkmencesinde bu değiĢim görülmüyor: Tkm. dövṭalap "istekli hevesli" - Ġran Tkm. davṭalap (280), Tkm. övşün "Ģule, ıĢık" - Ġran Tkm. avşın (342), Tkm. dövlet - Ġram Tkm. devlet (362), Tkm. cövher - Ġran Tkm. cevher (606).
1.1.4. Ünlü Türemesi
1.1.4.1. Kelime BaĢı Ünlü Türemesi:
Türkmenistan Türkmencesinde kelime baĢında ünlü türemesi görülmez. Ġran Türkmencesinde “r” sesi ile baĢlayan alıntı kelimelerin bazılarında r'den önce "-ı, -i, -u"
ünlülerinin türediği görülmüĢtür: ıra:ḥat "rahat"(336), ıra:żı "razı"(372), urusğat
"ruhsat"(378), ırısğal "rızk" (273), irengi "renk" 317), ırısva: "rezil olma" (522) .
AĢağıdaki kelimelerde ise kelime içinde ünlü türemelerine rastlanmaktadır:
1.1.4.2. "a" Türemesi
Tkm. uruşğan "dövüĢgen" - Ġran Tkm. uruşağan (592)
1.1.4.3. "ä" Türemesi
Tkm. değişğen "değiĢken" - Ġran Tkm. değşäğen (445).
19 1.1.4.4. "i" Türemesi
Türkmenistan Türkmencesinde Orta Türkçeye ait bir kelimede "i" türemesine rastlanmıĢtır: DLT. keklik > Türkmenistan Tkm. kä:kilik "keklik" (Kara, 2005: 43). Ġran Türkmencesinde ise bu kelime asli Ģeklini korumuĢtur: Tkm. käkilik "keklik" - Ġran Tkm. käklik (544).
Türkmen Türkçesinde bazı alınma kelimelerde "i" türemesi olmuĢtur: Far. neft >
Tkm. nebit (Kara 2005: 44). Ġran Türkmencesinde ise bu alıntı kelime resmî dil Farsçanın etkisiyle asli Ģekliyle yazılmaktadır: Tkm. nebit "petrol" – Ġran Tkm. neft (122).
1.1.4.5. "ı" Türemesi
Ġran Türkmencesinde bazı kelimelere ek eklendiğinde ünlü türemesi meydana gelmiĢtir: Tkm. a:damza:t "insaniyet" - Ġran Tkm. a:damıza:d (13), Tkm. bıçğı "diĢli kesici alet" - Ġran Tkm. pıçığı (358), Tkm. urmaḳlıḳ - Ġran Tkm. urmaḳılıḳ (20), Tkm.
ḥovluḳmaç "acele, tez" - Ġran Tkm. ḥavlıḳmaçılıḳ (481)
Bir kelimede ise tam tersi durum söz konusudur: Tkm. şa:dıya:n "neĢeli" - Ġran Tkm. şa:dya:n (436).
1.1.4. Ünlü DüĢmesi
Bir kelimede orta hece ünlüsü vurgusuzluktan düĢmüĢtür. Ġran Türkmencesinde ise bu orta hece ünlüsü korunmuĢtur: Tkm. oñşuḳ “barıĢ, geçim, dirlik” - Ġran Tkm.
oñuşuḳ (391).
BaĢka bir kelimede ise tam tersine orta hece ünlüsü Ġran Türkmencesinde düĢürülmüĢtür. Bu kelimede aynı zamanda bir ünlü türemesi de mevcuttur: Tkm.
değişğen "değiĢken" - Ġran Tkm. değşäğen (445).
Bu alıntı kelimede ise “i” ünlüsü Türkmencede düĢürülmüĢtür: Tkm. ka:da
"kaide" - Ġran Tkm. kaʿide (60).
1.1.5. Ünsüz DüĢmesi
Rusça alıntı bir kelimedeki “ç” sesi Ġran Türkmencesinde düĢürülmüĢtür: Tkm.
yaşçik "karton kutu" - İran Tkm. yaĢik (265).
Türkçe kökenli bir kelimede ise “ğ” sesi Ġran Türkmencesinde düĢürülmüĢtür:
Tkm. yağlıḳ "eĢarp" - Ġran Tkm. ya:lıḳ (392).
Bir örnekte ise asli Ģekli “hem-rah” olan kelimenin sonundaki ünsüz “h” Ġran Türkmencesinde “ğ” sesine dönüĢürken, Türkmen Türkçesinde sistemli olduğu Ģekilde düĢürülmüĢ, bu düĢme sonucunda dolaylı (ikincil) ünlü uzunluğu meydana gelmiĢtir:
Tkm. hemra: "yoldaĢ" - Ġran Tkm. hemrağ (377).
Farsça kökenli bir kelimenin sonundaki “h” sesi Türkmencede düĢürülmüĢtür;
Tkm. ä:gä: "uyanık, dikkatli" - ä:gäh, a:gah (22).
20
Bir kelimede ise “y” ünsüzü Ġran Türkmencesinde korunurken Türkmencede düĢüp dolaylı ünlü uzunluğuna sebep olmaktadır: Tkm. ġı:batkeş "gıybet eden" - Ġran Tkm. ġıybetkeş (416).
1.1.6. GöçüĢme:
Bir kelime birliğinde yan yana gelen iki sesin yer değiĢtirme hadisesidir (Ergin 1998: 52). Ġncelediğimiz metinden hareketle Türkmen ve Ġran Türkmenceleri arasında bu türden örnekler Ģunlardır: Tkm. çılşırımlı "karmaĢık" - Ġran Tkm. çılışrımlı (156), Tkm. dabara "bayram, kutlama" - Ġran Tkm. daraba (183), Tkm. añrıbaş "çok iyi, kıymetli" - Ġran Tkm. añırbaş (261), Tkm. çaknışık "mücadele, kavga" - Ġran Tkm.
çaḳınşıḳ (200), Tkm. yirik "delik" - Ġran Tkm. iyrik (263), Tkm. ġapma-ġarşı "karĢı, ters" - Ġran Tkm. ġampa-ġarşı (294), Tkm. doğruçıl "doğrulık" - Ġran Tkm. doğurçıl (329), Tkm. yuğrulan "yuğrulan" - Ġran Tkm. yuğurlan (330), Tkm. sağrı "memeli hayvanlarda kalça kısmı" - Ġran Tkm. sağır (425).
1.1.7. Ünlü BirleĢmesi:
Kelime birliklerinde bazan yan yana gelen ünlüler birleĢerek bir ünlü meydana getirirler. Bu kaynaĢma netiçesinde ünlüler bazan önceki, bazan da sonraki gibi olur.
ĠĢte bu hadiseye ünlü birleĢmesi denir (Ergin 1998: 51).
Ġncelediğimiz metinde bir örnekte bu ses olayına rastlanmıĢtır:
Tkm. iku:çlı "belirsiz, Ģüpheli" - Ġran Tkm. iki uçlı (540)
Görüldüğü gibi Türkmen yazı dilinde iki ünlü birleĢirken Ġran Türkmencesinde birleĢmemiĢtir.
1.1.8. Ünlü DeğiĢmeleri
1.1.8.1. Alıntı Kelimelerdeki Ünlü değiĢmeleri:
1.1.8.1.1. a < e > e DeğiĢmesi
Tkm. saya "gölge" < Far. saye > Ġran Tkm. saye (169) Tkm. ica:ra "kiralama" < Ar. i:ca:r > Ġran Tkm. ica:re (610) Tkm. maḳa:la "makale" < Ar. maka:le > Ġran Tkm. maḳa:le (631) Tkm. tanḳı:t "eleĢtiri" < Ar. tenki:d > Ġran Tkm. tenḳi:t (115) Tkm. ḥa:dı:sa "olay" < Ar. ḥadi:se > Ġran Tkm. ḥadi:se (388)
1.1.8.1.2. a < a > u DeğiĢmesi
Tkm. calbar "Ģalvar" < Far. şalvar > Ġran Tkm. culbar (179)
1.1.8.1.3. a < i > i DeğiĢmesi
Tkm. nayza "mızrak" < Far. ni:ze > Ġran Tkm. ni:ze (200)
21 1.1.8.1.4. a:< a:> ä: DeğiĢmesi
Tkm. ätiya:ç "ihtiyaç" < Ar. ihtiya:c >- Ġran Tkm. ätiyä:c (577)
1.1.8.1.5. ä < a > a DeğiĢmesi
Tkm. näz "naz" < Far. naz > Ġran Tkm. naz (314)
Tkm. zähmet "sıkıntı" < Ar. zaḥmet > Ġran Tkm. zaḥmet (608) Tkm. täbi:b "doktor" < Ar. ṭabi:b > Ġran Tkm. ṭabi:b (190) Tkm. dünyä < Ar. dünya > Ġran Tkm. dünya (358)
1.1.8.1.6. ä < e > e DeğiĢmesi
Tkm. mähriba:n "iyi kalplilik" < Far. mehriba:n > Ġran Tkm. mehriba:n (63) Tkm. şäher "Ģehir" < Far. şehr > Ġran Tkm. şeher (267)
1.1.8.1.7. ä < a > a DeğiĢmesi
Tkm. bä:sdeş "yarıĢmacı" < Ar. baḥ3deş > Ġran Tkm. ba:sdaş (383)
1.1.8.1.8. e < a > a DeğiĢmesi
Türkmencedeki bazı alıntı kelimelerdeki a > e değiĢmesi olurken aynı kelimelerde Ġran Türkmencesinde bu değiĢiklik olmamıĢtır:
Tkm. nesi:p "kader, kısmet" < Ar. naṣi:b > Ġran Tkm. naṣı:p (165)
Tkm. derveze "iki tarafa açılabilen geniĢ kapı" < Far. derva:ze > Ġran Tkm.
derva:ze (465)
Tkm. dileva:r "güzel konuĢan" < Far. dila:ver > Ġran Tkm. dila:ver (352)
1.1.8.1.9. ı:< i: > i: DeğiĢmesi
Tkm. tanḳı:t "eleĢtiri" < Ar. tenḳi:d > Ġran Tkm. tenḳi:t (115) Tkm. ha:dı:sa "olay" < Ar. ḥadi:se > Ġran Tkm. ḥadi:se (388) Tkm. zı:nat "ziynet, süs eĢyası" < Ar. zi:net > Ġran Tkm. zi:net (399)
1.1.8.1.10 i:< i > i DeğiĢmesi (ünlü kısalması)
Tkm. zehi:n "anlama, akıl erdirme" < Ar. zihn > Ġran Tkm. zehin (252) Tkm. peri:şte "melek" < Far. ferişte > Ġran Tkm. ferişte (261)
Tkm. tecri:be "deneyim, iĢ usulü" < Ar. tecribe > Ġran Tkm. tecribe (651)
22 1.1.8.1.11. o < e > e DeğiĢmesi
Alınma bazı kelimelerde bulunan "e"ler "v" ünsüzünün yuvarlaklaĢtırıcı tesiriyle Türkmenistan Türkmencesinde "o" olmuĢtur (Kara 2005: 33). Ġran Tkm.nde bazı kelimelerde bu durum söz konusu değildir: Tkm. tomaşa "temsil, oyun" < Far. tema:şa:
> Ġran Tkm. tema:şa (568), Tkm. tovakga "niyet" < Ar. tevekkül > Ġran Tkm. tevekkül (250). Tkm. zoval "engel, güçlük" < Ar. zeva:l > Ġran Tkm. zeva:l (294), Tkm. rovaç
"üstün, güzel" < Ar. reva:ç > Ġran Tkm. reva:ç (388).
1.1.8.1.12. o < e > e DeğiĢmesi
Tkm. ovsun "büyü" < Far. efsu:n > Ġran Tkm. efsu:n (257)
1.1.8.1.13. ö < e > e DeğiĢmesi
Türkmen Türkçesinde bazı alınma kelimelerde bulunan "e"ler "ö" olmuĢtur. Bu ünlü değiĢiminin sebebi de "v" ünsüzünün yuvarlaklaĢtırıcı tesiridir (Kara 2005:33).
Ġran Türmencesinde bu değiĢme görülmüyor:
Tkm. mövç "dalgalanma" < Ar. mevç > Ġran Tkm. mevç (289) Tkm. dövlet "devlet" < Ar. devlet > Ġran Tkm. devlet (253) Tkm. mövsüm "mevsim" < Ar. mevsim > Ġran Tkm. mevsim (120)
1.1.8.1.14. u < e > e DeğiĢmesi
Tkm. tapa:vut "fark" < Ar. tefa:vet > Ġran Tkm. tefavet (124)
1.1.8.1.15. ı < u > u DeğiĢmesi
Alınma kelimelerin bazılarında bulunan "u" ünlüleri, Türkmencede düzleĢerek "ı"
olmuĢtur: Far. rusva: > Tkm. rısva: "rezil"(Kara 2005:38). Ġran Türkmencesinde: Tkm.
rısva: "rezil olma" - Ġran Tkm. rusva: (146) dır.
1.1.8.1.16. ü < i > i DeğiĢmesi
Tkm. mövsüm "mevsim" < Ar. mevsim > Ġran Tkm. mevsim (120), Tkm. mürze
"sekreter" < Far. mirze > Ġran Tkm. mirze (541).
1.1.8.1.17. ü < u: > u: DeğiĢmesi
Türkmencede alınma kelimelerdeki u: kısalıp incelerek ü'ye dönüĢürken Ġran Türkmencesinde dönüĢmemiĢtir: Ar. hucu:m > Tkm. hücüm "yok etme hareketi, hücum" - Ġran Tkm. hücu:m (250).
23
1.1.8.2. Türkmence Kelimelerdeki Ünlü DeğiĢmeleri 1.1.8.2.1. a > ı DeğiĢmesi
Tkm. baynama "keyiflenme" > Ġran Tkm. baynıma (442) Tkm. ġatamaḳ "sağlamlaĢmak" > Ġran Tkm. ġatımaḳ (455) Tkm. tanamaḳ "bilmek" > Ġran Tkm. tanımaḳ (626)
Tkm. ba:yamaḳ "zenginleĢmek" > Ġran Tkm. ba:yımaḳ (506) Tkm. a:vamaḳ "acımak" > Ġran Tkm. a:vımaḳ (383)
Tkm. ġo:ramaḳ "korumak" > Ġran Tkm. ġo:rımak (184)
1.1.8.2.2. a > u DeğiĢmesi
Tkm. oḳalyan "okuyan" > Ġran Tkm. oḳulyan (259)
1.1.8.2.3. e > é DeğiĢmesi
Tkm. zeyrenmek "Ģikayet etmek" > Ġran Tkm. zeyrénmek (501)
1.1.8.2.4. e > i DeğiĢmesi
Tkm. çekirtğe "çekirge" > Ġran Tkm. çikirtğe (12) Tkm. eremek "erimek" > Ġran Tkm. erimek (300)
Tkm. entemek "sallamak, sendelemek" > Ġran Tkm. entimek (368) Tkm. elhenç "korkulu" > Ġran Tkm. ilḫanç (641)
Tkm. yel "rüzgar" > Ġran Tkm. yil (643)
Tkm. nebere "akraba" > Ġran Tkm. nebi:re (111)
1.1.8.2.5. e > ö DeğiĢmesi
Tkm. görmeğey "güzel" > Ġran Tkm. görmeğöy (329)
1.1.8.2.6. e > ü DeğiĢmesi
Tkm. lödere "tortu" > Ġran Tkm. lödüre (343) Tkm. ötelğe "geçit" > Ġran Tkm. ötülğe (373)
1.1.8.2.7. ı > u DeğiĢmesi
Tkm. sancı "ağrı" > Ġran Tkm. sancu (609)
24 1.1.8.2.8. ı > o DeğiĢmesi
Tkm. pışdıl "kaplumbağa" > Ġran Tkm. poştıl (548).
1.1.8.2.9. i > e: DeğiĢmesi
Tkm. itmek > Ġran Tkm. etmek (157)
1.1.8.2.10. u > a DeğiĢmesi
Tkm. oḳdurılmaḳ "atılmak, sıçramak" > Ġran Tkm. oḳdarılmaḳ (302) Tkm. duydurış "haber verme" > Ġran Tkm. duydarış (311)
1.1.8.2.11. u > ı DeğiĢmesi
Türkmencedeki bazı kelimelerin ikinci hecesindeki "u"lar Ġran Türkmencesinde düzleĢerek "ı"ya dönüĢmüĢtür: Tkm. uğur "uzayıp giden Ģeyin baĢtan sona gitmesi" >
Ġran Tkm. uğır (106), Tkm. tovusmaḳ "bir yerden zıplayıp geçmek" > Ġran Tkm.
tavısmaḳ (186), Tkm. yasavul "buyrukları halka duyuran" > Ġran Tkm. yasavıl (288), Tkm. ġavun "kavun" > Ġran Tkm. ġavın (315), Tkm. şovhun "çoĢkulu ses" > Ġran Tkm.
şavḫın (569), Tkm. hovlukma "acele etme" > havlıḳma (425), Tkm. suvuk "sulu" > Ġran Tkm. suvıḳ (431), Tkm. çokun- "ibadet etme" > Ġran Tkm. çoḳın- (457), Tkm. gurruk
"susuz derin kuyu, çukur" > Ġran Tkm. ġurrıḳ (500), Tkm. uçut "uçurum" > Ġran Tkm.
uçıt (558), Tkm. o:yuk "oyuk" > Ġran Tkm. o:yıḳ (515), Tkm. su:ğun "keyik, deresığırı"
> Ġran Tkm. su:ğın (338), Tkm. boḳurdaḳ "boğaz" > Ġran Tkm. boḳırdaḳ (300).
Bazı kelimelerin son hecesi "v" ile baĢlayan kelimelerdeki "u"lar Ġran Türkmencesinde düzleĢerek "ı"ya dönüĢmüĢtür: Tkm. yaldıravuḳ "parlayıp duran" >
Ġran Tkm. yıldıravvıḳ (202), Tkm. yalmavuz "aç gözlü" > Ġran Tkm. yalmavız (330), Tkm. goravul "korumak" > Ġran Tkm. ġoravıl (288).
1.1.8.2.12. ü > e DeğiĢmesi
Türkmencede bir kelimedeki orta hecesindeki "e" Ġran Türkmencesinde "ü"lüdür:
Tkm. nepsevür > Ġran Tkm. nepsever (293).
1.1.8.2.13. ü > é DeğiĢmesi
Bir kelimede bu değiĢmeye rastlanmıĢtır: Tkm. kövük "çukur" > Ġran Tkm. kövék (432).
1.1.8.2.14. ü > i DeğiĢmesi
Türkmencedeki bazı kelimelerin ikinci hecesindeki "ü"ler Ġran Türkmencesinde düzleĢerek "i" olmuĢtur: Tkm. süyüm "iplik" > Ġran Tkm. süyin (120), Tkm. müñkür
"inançsız" > Ġran Tkm. münkir (146), Tkm. üpcün "zengin, varlıklı" > Ġran Tkm. üpcin (212), Tkm. gözükmek > Ġran Tkm. gözikmek (210), Tkm. dü:ş "düĢ" > Ġran Tkm. di:ş (682), Tkm. düvür "bir Ģeyin parçası, tane" > Ġran Tkm. düvir (316), Tkm. ötğür
25
"keskin" > Ġran Tkm. ötğir (341), Tkm. övşün "ıĢık, Ģule" > Ġran Tkm. avşın (342), Tkm.
övür- "çevirmek" > Ġran Tkm. övir- (371), Tkm. kentlevük "damak" > Ġran Tkm.
kentlevik (427), Tkm. hövürtğe "kuĢ yuvası" > Ġran Tkm. hövirtğe (435), Tkm.
güpürdemek "gürültü" > Ġran Tkm. güpirdemek (450), Tkm. gövünceñ "gönüllü" > Ġran Tkm. gövinceñ (577), Tkm. bö:rük "iĢlemeli takke" > Ġran Tkm. bö:rik (550), Tkm.
bükür "kambur" > Ġran Tkm. bükir (553), Tkm. bürğüt "yırtıcı kuĢ" > Ġran Tkm. bürğit (546), Tkm. üzül-kesil "kesin" - Ġran Tkm. üzil-kesil (530), Tkm. üm "iĢaret" - Ġran Tkm.
im (386).
Son hecesi "v" ile baĢlayan bir kelimede ise "ü" ünlüsü Ġran Türkmencesinde "i"
Ģeklinde düzdür: Tkm. titrevük "titreyen" - Ġran Tkm. titrevik (313).
1.1.9. Ünsüz DeğiĢmeleri
1.1.9.1. Alınma Kelimelerdeki Ünsüz DeğiĢmeleri 1.1.9.1.1. f > p > b DeğiĢmesi
Bazı alınma kelimelerde önce bir -f->-p- değiĢmesi olmuĢ, ardından da bu
Bazı alınma kelimelerde önce bir -f->-p- değiĢmesi olmuĢ, ardından da bu