Ünlü DeğiĢmeleri

1.1.8.1. Alıntı Kelimelerdeki Ünlü değiĢmeleri:

1.1.8.1.1. a < e > e DeğiĢmesi

Tkm. saya "gölge" < Far. saye > Ġran Tkm. saye (169) Tkm. ica:ra "kiralama" < Ar. i:ca:r > Ġran Tkm. ica:re (610) Tkm. maḳa:la "makale" < Ar. maka:le > Ġran Tkm. maḳa:le (631) Tkm. tanḳı:t "eleĢtiri" < Ar. tenki:d > Ġran Tkm. tenḳi:t (115) Tkm. ḥa:dı:sa "olay" < Ar. ḥadi:se > Ġran Tkm. ḥadi:se (388)

1.1.8.1.2. a < a > u DeğiĢmesi

Tkm. calbar "Ģalvar" < Far. şalvar > Ġran Tkm. culbar (179)

1.1.8.1.3. a < i > i DeğiĢmesi

Tkm. nayza "mızrak" < Far. ni:ze > Ġran Tkm. ni:ze (200)

21 1.1.8.1.4. a:< a:> ä: DeğiĢmesi

Tkm. ätiya:ç "ihtiyaç" < Ar. ihtiya:c >- Ġran Tkm. ätiyä:c (577)

1.1.8.1.5. ä < a > a DeğiĢmesi

Tkm. näz "naz" < Far. naz > Ġran Tkm. naz (314)

Tkm. zähmet "sıkıntı" < Ar. zaḥmet > Ġran Tkm. zaḥmet (608) Tkm. täbi:b "doktor" < Ar. ṭabi:b > Ġran Tkm. ṭabi:b (190) Tkm. dünyä < Ar. dünya > Ġran Tkm. dünya (358)

1.1.8.1.6. ä < e > e DeğiĢmesi

Tkm. mähriba:n "iyi kalplilik" < Far. mehriba:n > Ġran Tkm. mehriba:n (63) Tkm. şäher "Ģehir" < Far. şehr > Ġran Tkm. şeher (267)

1.1.8.1.7. ä < a > a DeğiĢmesi

Tkm. bä:sdeş "yarıĢmacı" < Ar. baḥ3deş > Ġran Tkm. ba:sdaş (383)

1.1.8.1.8. e < a > a DeğiĢmesi

Türkmencedeki bazı alıntı kelimelerdeki a > e değiĢmesi olurken aynı kelimelerde Ġran Türkmencesinde bu değiĢiklik olmamıĢtır:

Tkm. nesi:p "kader, kısmet" < Ar. naṣi:b > Ġran Tkm. naṣı:p (165)

Tkm. derveze "iki tarafa açılabilen geniĢ kapı" < Far. derva:ze > Ġran Tkm.

derva:ze (465)

Tkm. dileva:r "güzel konuĢan" < Far. dila:ver > Ġran Tkm. dila:ver (352)

1.1.8.1.9. ı:< i: > i: DeğiĢmesi

Tkm. tanḳı:t "eleĢtiri" < Ar. tenḳi:d > Ġran Tkm. tenḳi:t (115) Tkm. ha:dı:sa "olay" < Ar. ḥadi:se > Ġran Tkm. ḥadi:se (388) Tkm. zı:nat "ziynet, süs eĢyası" < Ar. zi:net > Ġran Tkm. zi:net (399)

1.1.8.1.10 i:< i > i DeğiĢmesi (ünlü kısalması)

Tkm. zehi:n "anlama, akıl erdirme" < Ar. zihn > Ġran Tkm. zehin (252) Tkm. peri:şte "melek" < Far. ferişte > Ġran Tkm. ferişte (261)

Tkm. tecri:be "deneyim, iĢ usulü" < Ar. tecribe > Ġran Tkm. tecribe (651)

22 1.1.8.1.11. o < e > e DeğiĢmesi

Alınma bazı kelimelerde bulunan "e"ler "v" ünsüzünün yuvarlaklaĢtırıcı tesiriyle Türkmenistan Türkmencesinde "o" olmuĢtur (Kara 2005: 33). Ġran Tkm.nde bazı kelimelerde bu durum söz konusu değildir: Tkm. tomaşa "temsil, oyun" < Far. tema:şa:

> Ġran Tkm. tema:şa (568), Tkm. tovakga "niyet" < Ar. tevekkül > Ġran Tkm. tevekkül (250). Tkm. zoval "engel, güçlük" < Ar. zeva:l > Ġran Tkm. zeva:l (294), Tkm. rovaç

"üstün, güzel" < Ar. reva:ç > Ġran Tkm. reva:ç (388).

1.1.8.1.12. o < e > e DeğiĢmesi

Tkm. ovsun "büyü" < Far. efsu:n > Ġran Tkm. efsu:n (257)

1.1.8.1.13. ö < e > e DeğiĢmesi

Türkmen Türkçesinde bazı alınma kelimelerde bulunan "e"ler "ö" olmuĢtur. Bu ünlü değiĢiminin sebebi de "v" ünsüzünün yuvarlaklaĢtırıcı tesiridir (Kara 2005:33).

Ġran Türmencesinde bu değiĢme görülmüyor:

Tkm. mövç "dalgalanma" < Ar. mevç > Ġran Tkm. mevç (289) Tkm. dövlet "devlet" < Ar. devlet > Ġran Tkm. devlet (253) Tkm. mövsüm "mevsim" < Ar. mevsim > Ġran Tkm. mevsim (120)

1.1.8.1.14. u < e > e DeğiĢmesi

Tkm. tapa:vut "fark" < Ar. tefa:vet > Ġran Tkm. tefavet (124)

1.1.8.1.15. ı < u > u DeğiĢmesi

Alınma kelimelerin bazılarında bulunan "u" ünlüleri, Türkmencede düzleĢerek "ı"

olmuĢtur: Far. rusva: > Tkm. rısva: "rezil"(Kara 2005:38). Ġran Türkmencesinde: Tkm.

rısva: "rezil olma" - Ġran Tkm. rusva: (146) dır.

1.1.8.1.16. ü < i > i DeğiĢmesi

Tkm. mövsüm "mevsim" < Ar. mevsim > Ġran Tkm. mevsim (120), Tkm. mürze

"sekreter" < Far. mirze > Ġran Tkm. mirze (541).

1.1.8.1.17. ü < u: > u: DeğiĢmesi

Türkmencede alınma kelimelerdeki u: kısalıp incelerek ü'ye dönüĢürken Ġran Türkmencesinde dönüĢmemiĢtir: Ar. hucu:m > Tkm. hücüm "yok etme hareketi, hücum" - Ġran Tkm. hücu:m (250).

23

1.1.8.2. Türkmence Kelimelerdeki Ünlü DeğiĢmeleri 1.1.8.2.1. a > ı DeğiĢmesi

Tkm. baynama "keyiflenme" > Ġran Tkm. baynıma (442) Tkm. ġatamaḳ "sağlamlaĢmak" > Ġran Tkm. ġatımaḳ (455) Tkm. tanamaḳ "bilmek" > Ġran Tkm. tanımaḳ (626)

Tkm. ba:yamaḳ "zenginleĢmek" > Ġran Tkm. ba:yımaḳ (506) Tkm. a:vamaḳ "acımak" > Ġran Tkm. a:vımaḳ (383)

Tkm. ġo:ramaḳ "korumak" > Ġran Tkm. ġo:rımak (184)

1.1.8.2.2. a > u DeğiĢmesi

Tkm. oḳalyan "okuyan" > Ġran Tkm. oḳulyan (259)

1.1.8.2.3. e > é DeğiĢmesi

Tkm. zeyrenmek "Ģikayet etmek" > Ġran Tkm. zeyrénmek (501)

1.1.8.2.4. e > i DeğiĢmesi

Tkm. çekirtğe "çekirge" > Ġran Tkm. çikirtğe (12) Tkm. eremek "erimek" > Ġran Tkm. erimek (300)

Tkm. entemek "sallamak, sendelemek" > Ġran Tkm. entimek (368) Tkm. elhenç "korkulu" > Ġran Tkm. ilḫanç (641)

Tkm. yel "rüzgar" > Ġran Tkm. yil (643)

Tkm. nebere "akraba" > Ġran Tkm. nebi:re (111)

1.1.8.2.5. e > ö DeğiĢmesi

Tkm. görmeğey "güzel" > Ġran Tkm. görmeğöy (329)

1.1.8.2.6. e > ü DeğiĢmesi

Tkm. lödere "tortu" > Ġran Tkm. lödüre (343) Tkm. ötelğe "geçit" > Ġran Tkm. ötülğe (373)

1.1.8.2.7. ı > u DeğiĢmesi

Tkm. sancı "ağrı" > Ġran Tkm. sancu (609)

24 1.1.8.2.8. ı > o DeğiĢmesi

Tkm. pışdıl "kaplumbağa" > Ġran Tkm. poştıl (548).

1.1.8.2.9. i > e: DeğiĢmesi

Tkm. itmek > Ġran Tkm. etmek (157)

1.1.8.2.10. u > a DeğiĢmesi

Tkm. oḳdurılmaḳ "atılmak, sıçramak" > Ġran Tkm. oḳdarılmaḳ (302) Tkm. duydurış "haber verme" > Ġran Tkm. duydarış (311)

1.1.8.2.11. u > ı DeğiĢmesi

Türkmencedeki bazı kelimelerin ikinci hecesindeki "u"lar Ġran Türkmencesinde düzleĢerek "ı"ya dönüĢmüĢtür: Tkm. uğur "uzayıp giden Ģeyin baĢtan sona gitmesi" >

Ġran Tkm. uğır (106), Tkm. tovusmaḳ "bir yerden zıplayıp geçmek" > Ġran Tkm.

tavısmaḳ (186), Tkm. yasavul "buyrukları halka duyuran" > Ġran Tkm. yasavıl (288), Tkm. ġavun "kavun" > Ġran Tkm. ġavın (315), Tkm. şovhun "çoĢkulu ses" > Ġran Tkm.

şavḫın (569), Tkm. hovlukma "acele etme" > havlıḳma (425), Tkm. suvuk "sulu" > Ġran Tkm. suvıḳ (431), Tkm. çokun- "ibadet etme" > Ġran Tkm. çoḳın- (457), Tkm. gurruk

"susuz derin kuyu, çukur" > Ġran Tkm. ġurrıḳ (500), Tkm. uçut "uçurum" > Ġran Tkm.

uçıt (558), Tkm. o:yuk "oyuk" > Ġran Tkm. o:yıḳ (515), Tkm. su:ğun "keyik, deresığırı"

> Ġran Tkm. su:ğın (338), Tkm. boḳurdaḳ "boğaz" > Ġran Tkm. boḳırdaḳ (300).

Bazı kelimelerin son hecesi "v" ile baĢlayan kelimelerdeki "u"lar Ġran Türkmencesinde düzleĢerek "ı"ya dönüĢmüĢtür: Tkm. yaldıravuḳ "parlayıp duran" >

Ġran Tkm. yıldıravvıḳ (202), Tkm. yalmavuz "aç gözlü" > Ġran Tkm. yalmavız (330), Tkm. goravul "korumak" > Ġran Tkm. ġoravıl (288).

1.1.8.2.12. ü > e DeğiĢmesi

Türkmencede bir kelimedeki orta hecesindeki "e" Ġran Türkmencesinde "ü"lüdür:

Tkm. nepsevür > Ġran Tkm. nepsever (293).

1.1.8.2.13. ü > é DeğiĢmesi

Bir kelimede bu değiĢmeye rastlanmıĢtır: Tkm. kövük "çukur" > Ġran Tkm. kövék (432).

1.1.8.2.14. ü > i DeğiĢmesi

Türkmencedeki bazı kelimelerin ikinci hecesindeki "ü"ler Ġran Türkmencesinde düzleĢerek "i" olmuĢtur: Tkm. süyüm "iplik" > Ġran Tkm. süyin (120), Tkm. müñkür

"inançsız" > Ġran Tkm. münkir (146), Tkm. üpcün "zengin, varlıklı" > Ġran Tkm. üpcin (212), Tkm. gözükmek > Ġran Tkm. gözikmek (210), Tkm. dü:ş "düĢ" > Ġran Tkm. di:ş (682), Tkm. düvür "bir Ģeyin parçası, tane" > Ġran Tkm. düvir (316), Tkm. ötğür

25

"keskin" > Ġran Tkm. ötğir (341), Tkm. övşün "ıĢık, Ģule" > Ġran Tkm. avşın (342), Tkm.

övür- "çevirmek" > Ġran Tkm. övir- (371), Tkm. kentlevük "damak" > Ġran Tkm.

kentlevik (427), Tkm. hövürtğe "kuĢ yuvası" > Ġran Tkm. hövirtğe (435), Tkm.

güpürdemek "gürültü" > Ġran Tkm. güpirdemek (450), Tkm. gövünceñ "gönüllü" > Ġran Tkm. gövinceñ (577), Tkm. bö:rük "iĢlemeli takke" > Ġran Tkm. bö:rik (550), Tkm.

bükür "kambur" > Ġran Tkm. bükir (553), Tkm. bürğüt "yırtıcı kuĢ" > Ġran Tkm. bürğit (546), Tkm. üzül-kesil "kesin" - Ġran Tkm. üzil-kesil (530), Tkm. üm "iĢaret" - Ġran Tkm.

im (386).

Son hecesi "v" ile baĢlayan bir kelimede ise "ü" ünlüsü Ġran Türkmencesinde "i"

Ģeklinde düzdür: Tkm. titrevük "titreyen" - Ġran Tkm. titrevik (313).