Türkiye’de Yapılan Çalışmalar

Türkiye’de Çuvaşlarla ilgili çalışmalar daha çok dil alanında yoğunlaşmış olsa da din, folklor ve edebiyat alanındaki çalışmaların da artmakta olduğu görülmektedir. Çuvaş mit ve efsaneleriyle ilgili Türkiye’deki çalışmaları kısaca özetlemekte fayda vardır.

Feyzi Ersoy’un 2000 tarihinde tamamlanan Ulǐp Halapsem Metni Esasında Çuvaşçada İsim başlıklı tez çalışmasında G. F. Yumart’ın Ulĭp Halapsem (1993) adlı eseri temel alınmıştır. Dilbilimsel bir çalışma olmakla birlikte Türkiye’de ilk defa

11 _{Eserin ikinci cildi 1912 yılında Csuvas népköltési gyűjtemény. II. Közmondások, találósmondások,}

dalok, mesék [Çuvaş Halk Edebiyatı Derlemesi. II. Atasözleri, Bilmeceler, Türküler, Masallar] adıyla yayımlanmıştır.

12 _{Böyle bir karşılaştırma Bülent Bayram tarafından, Mészáros’un yukarıdaki eserlerini yayımlamadan}

önce Macar Bilimler Akademisi’nde, yaptığı alan araştırmalarıyla ilgili olarak 1908 yılında Csuvasok és tatárok között a Volga-vidéken [İdil Çevresinde Çuvaşlar ve Tatarlar Arasında] başlıklı raporu temelinde yapılmış ve son derece önemli verilere ulaşılmıştır. Bk. Bayram 2015. Raporun yakın zamanda Türkçeye yapılmış bir çevirisi için bk. Mézsáros 2019.

Çuvaş alp anlatılarının ele alınması ve Türkiye Türkçesi karşılıklarının verilmiş olması bakımından konumuzla ilişkilidir.13

Durmuş Arık’ın Çuvaşların Geleneksel Dinî İnanışları Üzerine Bir Araştırma (2002) adını taşıyan doktora tezinde Çuvaşların geleneksel dinî inanışları ve uygulamaları ile bunların günümüze yansımalarını; Çuvaşların İslam’la irtibatını, Hıristiyanlaşma sürecini ve Hıristiyanlık anlayışını ortaya koyabilmek adına Çuvaşların geleneksel dinî inanış ve uygulamaları, törenleri, kutlamaları, bayramları, halk inanışları; İslam’ı kabulleri, İslam anlayışları ve İslam’ın geleneksel Çuvaş dinî inanışlarına etkileri; Çuvaşların Hıristiyanlıkla karşılaşmaları, onlara yönelik Rus politikaları ve bu politikalarda kullanılan metotlar, Çuvaşların Rus politikalarına karşı gösterdikleri tepkilerle Hıristiyanlık anlayışları incelenmiştir.14 _{Dolayısıyla Çuvaş mit}

ve efsanelerinin konusunu oluşturan birçok dinî inanış, çalışmada ele alınmıştır. Kültür Bakanlığının yayımladığı Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi’nin 26. cildi Çuvaşlara ayrılmıştır. Bu eserde Metin Yılmaz (2003) tarafından hazırlanan Çuvaşların halk edebiyatına ayrılan bölümde “Mifsem/Efsaneler, Mitler” başlığı altında 102 metne, “Halapsem/Destanlar, Destansı Anlatılar” başlığı altında 85 alp anlatısına yer verilmiştir. Metinlerin Çuvaş Türkçesi ve Türkiye Türkçesi karşılıkları birlikte verilmiş olmakla birlikte künyeleri bulunmamaktadır.

Türkiye’de folklor disiplininden gelip de Çuvaş folkloru ve modern edebiyatı üzerinde doğrudan yoğunlaşan tek isim Bülent Bayram’dır. Bayram, Çuvaş Halk Edebiyatında Alp Anlatmaları (2006a), Oğuz Epik Anlatmaları ve Çuvaş Alp Hikâyelerinde Kutsal Kurt ve Tepegöz (2006b), Çuvaş Alp Anlatmalarında Kahraman Üzerine Bir Araştırma (2007) adını taşıyan bildiri ve makale düzeyindeki çalışmalarda Çuvaş alp anlatılarını çeşitli yönleriyle ele almıştır. Onun aynı konudaki en kapsamlı

13_{Söz konusu çalışmadaki metinler kısa bir inceleme bölümüyle birlikte daha sonra TDK tarafından}

yayımlanmıştır.

14 _{Söz konusu çalışma, 2005 yılında Hristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar) adıyla Andaç Yayınları, 2012}

yılında yine aynı adla Berikan Yayınları tarafından kitaplaştırılmıştır. Büyük bir bölümü Çuvaşların geleneksel dinine ayrılan çalışma Türkiye’de yapılmış bu konudaki en kapsamlı araştırmadır. Aynı yazarın Çuvaşların Tanrı, ruhlar, kurban, ölüm ve yumǐ (halk hekimi/büyücü) hakkındaki inanışlarını incelediği Çuvaşların Dinî İnanışları Üzerine (2007) başlıklı makalesi de konumuz açısından önemlidir.

çalışması, Çuvaş Türklerinin Kahramanlık Anlatmaları (İnceleme-Metinler) (2008) adını taşıyan doktora çalışmasıdır. Bu çalışma aynı zamanda Çuvaş folklorunu konu alan doktora düzeyinde Türkiye’deki ilk çalışmadır. Çalışmada söz konusu alp anlatmaları tür, şekil ve muhteva bakımından incelenmiş, incelenen metinler künyeleri ve Türkiye Türkçesi karşılıklarıyla birlikte verilmiştir.15

Muvaffak Duranlı, Etiyolojik Efsanelerin Temel Özellikleri ve Çuvaş Türklerinin Buğday ve Ekmekle İlgili Etiyolojik Efsanesi (2007) adlı bildirisinde ilk ekmeğin nasıl yapıldığına dair bir Çuvaş efsanesinin konu etmektedir.

Bülent Bayram’ın Halk Kültüründen Modernizme Çuvaş Türklerinde Yupa (2009) başlıklı makalesinde Çuvaş mitolojisinde önemli bir yeri olan mezar başı kaideleri etrafında oluşmuş inanış ve uygulamalar ele alınmaktadır. Yazarın, Kontantin İvanov’un Narspi Manzumesinde Geleneksel Çuvaş İnançları (2011) ve Çuvaş Edebiyatında Folklor-Edebiyat İlişkisine Bir Örnek: Mihail Federov’un “Arşuri” Manzumesi ve Arşuriler (2012c) başlıklı iki makalesi ise folklor ve edebiyat ilişkisi bağlamında Çuvaş geleneksel inanışlarını ele almaktadır. Araştırmacı, Çuvaş Halk Edebiyatında Tür ve Şekil Adlandırmaları (2014b) başlıklı bir başka makalesinde, Çuvaş halk edebiyatının içkin tür adlandırmalarını etimoloji, tanım, kapsam, tasnif, yaygınlık bağlamında art zamanlı ve eş zamanlı olarak ele alıp incelemektedir. Bunlar arasında “yumah” ve “halap” terimleri araştırma konumuzla doğrudan ilişkilidir. Bayram’ın Çuvaş Edebiyatında ‘İstanbul Şehrinin Kuruluşu’ Manzumesi ve Onun Kaynakları Üzerine (2012c) adını taşıyan makalesi ise modern edebiyat ürünü olmakla birlikte folklor malzemelerine –Çuvaş efsanelerine- dayandığı iddia edilen ve destan metinleri arasında yayımlanan telif bir eseri konu edinmektedir. Çalışmanın bizim açımızdan önemi, propaganda amaçlı ürünlerin halk kültürüne dayanmadığı hâlde halk edebiyatı neşirleri arasına girebildiğini, dolayısıyla buradan da tekrar sözlü kültür ortamına dönebileceğini, bu nedenle de araştırmacıların dikkatle olması gerektiğini ortaya koymasıdır.

15 _{Söz konusu çalışma, Çuvaş Türklerinin Kahramanlık Anlatmaları (Alplar) adıyla kitaplaştırılmıştır.}

Çuvaş Halk Kültüründe Ziyaret Mekânı Olarak Kiremetler başlıklı bir başka çalışmasında Bülent Bayram (2016b), Çuvaşların kiremet adını verdikleri kutsal mekânlar hakkındaki anlatı, inanış ve uygulamaları aktarmış, kiremetlerin; kökeni, geleneksel Türk düşüncesindeki yeri ve değişen sosyo-kültürel yapıya paralel olarak kazandıkları anlam ve işlevleri değerlendirmiştir.

Tarafımızdan kaleme alınan Çuvaş Efsanelerinde Kozmogonik Bir Öge Olarak Plt (2017) başlıklı yazıda, mit ve efsanelerinden metinlerinden yola çıkarak Çuvaşların gökyüzü/gök kubbe hakkındaki kozmogonik düşünce ve inanışları değerlendirilmiştir.

Bülent Bayram’ın Venera Falakhova ile birlikte kaleme aldığı Tatarlar ve Çuvaşlar için Ortak Bir Ziyaret Yeri: Türk Padişahının Kızının Öldüğü Yer (2018) bir makalede ise akraba ve komşu olan iki Türk boyu Çuvaşlar ve Tatarlar için kutsal kabul edilen bir mekân etrafında oluşmuş efsane, inanış ve uygulamalar değerlendirilmektedir.

“uvaş Halk Anlatılarında Evin ve Ailenin Koruyucu Güçleri başlığı altında, hrtsurt, yrh ve iye adı verilen güçler etrafında oluşmuş inanış ve anlatılar tarafımızca kaleme alınan bir yazıda (Yavuz 2019b) ele alınıp incelenmiştir.

Son olarak araştırma konumuzla doğrudan olmasa da dolaylı olarak ilgili sayabileceğimiz kaynaklar arasında 18. ve 19. yüzyılda yaşamış ve çeşitli vesilelerle Çuvaşları gözlemleme şansı bulmuş seyyahların gezi notları yer almaktadır. Bu notlar Çuvaşlarla ilgili en eski kayıtlardan olmanın yanı sıra, Çuvaşların karakterleri, dinî ve günlük yaşayışları, inanışları ve ritüelleri hakkında her zaman objektif olmasa da ideolojik ve siyasi etkilerden uzak şekilde bilgi vermektedirler. Bu bağlamda Türkiye’de Çuvaşlarla ilgili kayıtları inceleme konusu olan isimler; Adolph Erman (Güzel 2014), Johann Gottlieb Georgi (Güzel 2015), Aleksandra Andreyevna Fuks (Güzel 2018) ve Edward Tracy Turnerelli’dir (Arıkan 2017).