Türkiye Sosyal Hesaplar Matrisinin Yapısı

100 Grafik 4.2:Basit ve Toplam Gelir Çarpanları

101

Türkiye’deki üretim, bölüşüm ve birikim ilişkilerini eş zamanlı olarak incelemeyi amaçlayan bu çalışmada kullanılacak temel SHM yapısı ve bu yapı içerisinde yer alan akımlar Tablo 4.3’te gösterilmektedir.

Çalışmanın veri altyapısını sağlayacak olan Türkiye Sosyal Hesaplar Matrisi aşağıda tanımlandığı yapı içerisinde oluşturulmuştur.

102 Tablo 4.3: Sosyal Hesaplar Matrisinin Temel Yapısı

Kaynak: Telli (2004) ve Erten (2009)’den faydalanılmıştır.

Üretim Faaliyetleri Mal ve Hizmetler Kayıtlı İşgücü Kayıt Dışı İşgücü Özel Sermaye Getirisi

Kamu Sermayesi Getirisi

SGK Hanehalkları Firmalar Devlet Özel Sermaye

Birikimi

Kamu Sermayesi Birikimi

Dış Alem Toplam

Üretim

Faaliyetleri Yurtiçi Satışlar Mal ve Hizmet

İhracatı Toplam Arz

Mal ve Hizmetler Ara Girdi Kullanımı Özel Tüketim

Harcaması

Kamu Tüketim

Harcaması Özel Kesim Yatırımı Kamu Kesimi

Yatırımı Toplam Yurtiçi Talep

Kayıtlı İşgücü

Kayıtlı Çalışanlara Yapılan Brüt

Ödemeler

Toplam Kayıtlı İşgücü Brüt Geliri Kayıt Dışı İşgücü Kayıtdışı Çalışanlara

Yapılan Ödemeler

Toplam Kayıtdışı İşgücü Geliri Özel Sermaye

Getirisi

Özel Sermayenin Getirisi

Toplam Özel Sermaye Geliri Kamu Sermayesi

Getirisi

Kamu Sermayesinin Getirisi

Toplam Kamu Sermayesi Geliri

SGK Sosyal Güvenlik

İşveren Primi

Kayıtlı Çalışanların Prim Ödemesi

SGK'ya Yapılan Açık

Transferi SGK Geliri

Hanehalkları Net Kayıtlı İşgücü

Geliri

Kayıtdışı İşgücü Geliri

Sosyal Güvenlik Ödemeleri

Firmalardan Hanehalklarına Karın Transferi

Devletten Hanehalkına

Transferler

Yurtdışı İçi Gelirleri Hanehalkı Geliri

Firmalar Özel Sermaye

Getirisi

Kamu Sermayesi Getirisi

Üretim Teşvikleri + İç Borç Faizi

Firmalar Döviz

Gelirleri Firmalar Geliri

Devlet Üretim Vergisi

Satış Vergisi + Gümrük Vergisi +

İhracat Vergisi

Vergi Dışı Gelir + Gelir Vergisi

Kurumlar Vergisi + Kamu Faktör

Gelirleri

Net Karşılıksız

Transferler Devlet Geliri Özel Sermaye

Birikimi Özel Tasarruf Özel Kesim Yatırımının

Kaynağı Kamu Sermayesi

Birikimi

Özel Tasarruf

Yatırım Farkı Kamu Tasarrufu Dış Kaynak Kullanımı Kamu Kesimi

Yatırımının Kaynağı

Dış Alem Mal ve Hizmet

İthalatı

Dış Borç Faizi + Yurtdışına Net Kar

Transferi

Kamu Kesimi Dış Borç

Faizi Dış Alem Geliri

Toplam Toplam Üretim

Maliyeti

Toplam Yurtiçi Mal ve Hizmet Arzı

Brüt Kayıtlı İşgücü Maliyeti

Kayıtdışı İşgücü Maliyeti

Özel Sermaye Maliyeti

Kamu Sermayesi

Maliyeti SGK Gideri Hanehalkı Gideri Firmalar Gideri Devlet Gideri Özel Yatırımlar Kamu Yatırımları Dış Alemin Gideri

103

Üretim faaliyetleri hesabı bloğunun sütun kısmında, üretim sürecinde üretilen ve ara girdi ya da nihai ürün olarak kullanılacak mal ve hizmetlerin üretimi için diğer sektörlere yapılan harcamaların değeri ile üretim sürecinde ekonomik birimlere yapılan ödemeler gösterilmektedir. Bu kapsamda çalışmada kayıtlı ve kayıt dışı olarak iki grupta ele alınan işgücü üretim faktörlerine ödeme yapılmakta, sosyal güvenliğin işveren tarafından karşılanan kısmı ve üretim üzerinde kalan vergiler yer almakta ve üretim sürecinin sonunda elde edilen kâr mülkiyete bağlı olarak özel sermaye ve/veya kamu sermayesine aktarılmaktadır. Üretim sürecinde kullanılan ara girdiler ve milli gelir üretimin maliyetini oluşturmaktadır.

Diğer taraftan, mal ve hizmetler hesabı bloğunun satır kısmında yapılan üretimin yurtiçine aramalı ve nihai mal olarak satılan kısmı; sütun kısmında ise yapılan üretimin dış âleme ihracat olarak sunulan kısmı dışındaki yurtiçine arz edilen kısmı gösterilmektedir. SHM’deki bu ayrım üretim faaliyetleri, yurtiçi talep ve dış âlem ilişkisinin modelde ortaya konulabilmesi açısından önem taşımaktadır.

Üretim faaliyetleri hesabı bloğunun sütununda, yurtiçinde üretilen mal ve hizmetlerin toplam değeri gösterilmektedir. Üretim faaliyetleri bloğunun satırlarında ise yurtiçi üretimin yurtiçi piyasaya sunulan kısmı ile ihracata ayrılan kısımları gösterilmektedir.

Mal ve hizmetler hesabı bloğunun sütun kısmında; üretilen mal ve hizmetlerin yurtiçine arz edilen kısmı, mal ve hizmetler üzerindeki vergiler (satış, gümrük ve ihracat vergileri) ile ithalat değerleri gösterilmektedir. Esasen bunu piyasadaki toplam mal ve hizmet arzı olarak da tarif etmek mümkündür. Diğer taraftan, mal ve hizmetler hesabı bloğunun satır kısmında ise piyasadaki bu toplam arzın ara girdi ve nihai tüketim (özel ve kamu tüketimi ile özel kesim ve kamu yatırımı) olarak kullanımı gösterilmektedir.

104

Faktör bloğunun satır kısmında; mal ve hizmetlerin üretim sürecinde kayıtlı ve kayıt dışı işgücüne yapılan ödemeler ile özel ve kamu sermayesinin getirisi gösterilmektedir. Faktör bloğunun sütun bölümünde ise üretim sürecinde kayıtlı işgücünün elde ettiği brüt gelirin sosyal güvenlik çalışan katkısı olarak ödenen kısmı, kayıtlı ve kayıt dışı işgücü gelirinden hane halkına aktarılan miktar ile özel ve kamu sermayesi getirisinin firmalar hesabına aktarılması gösterilmektedir. Özel ve kamu sermayesi geliri hane halkına transfer olmadan önce bu gelirin sahibi olan firmalar hesabına aktarılmaktadır.

Son olarak kurumlar bloğu ise sosyal güvenlik, hane halkları, firmalar, devlet, özel kesim sermaye birikimi, kamu kesimi sermaye birikimi ve dış âlemden hesaplarından oluşmaktadır. Aşağıda bu kurumların hesapları sırasıyla açıklanmaktadır:

SGK satırı, kurumun elde ettiği gelirleri, sütunu ise kurumun giderlerini göstermektedir. Bu çerçevede, SGK’nın gelirleri üretim faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan işveren primi, kayıtlı işgücü üzerinden alınan çalışan primi ve SGK hesabında gelir-gider açığının olması durumunda bu açığı kapatmak amacıyla devlet tarafından yapılan açık transferinden oluşmaktadır. SGK’nın giderleri ise hane halklarına yapılan sosyal güvenlik ödemelerinden oluşmaktadır.

Hane halkı satırı, hane halkının gelirinin unsurlarını göstermektedir. Bu kapsamda, hane halkı kayıtlı ve kayıt dışı çalışanlardan işgücü geliri, SGK’dan sosyal güvenlik ödemeleri geliri, firmalar kesiminden net kar transferi, devletten cari transfer geliri ve son olarak da yurtdışından işçi geliri elde etmektedir. Hane halkının elde ettiği bu gelir özel tüketim harcaması olarak kullanılmakta, gelir vergisi ve vergi dışı yükümlülükler altında devlete ödenmekte, geriye kalan kısımdan hane halkı tasarrufunun özel yatırıma karşılık gelen kısmı özel sermaye birikimi hesabına aktarılmakta, diğer

105

kısım ise tasarruf-yatırım farkının finansmanı çerçevesinde kamu sermaye birikimi hesabına aktarılmaktadır.

Firmalar satırı firmaların elde ettiği toplam geliri, sütunu ise bu gelirlerin kullanımını ifade etmektedir. Bu çerçevede firmalar satırını, yani gelirlerini oluşturan unsurlar SHM’ye göre sırasıyla özel ve kamu sermayesinden elde edilen faktör gelirleri, devletten firmalara yapılan üretim teşviki ve iç borç faiz ödemesi ile dış âlemden elde edilen döviz cinsinden gelirlerdir. Elde edilen bu gelirler ise yine SHM’ye göre sırasıyla hane halkına net kar transferi, devlete ödenen kurumlar vergisi, kamu kesimine aktarılan faktör geliri ile dış âleme aktarılan faiz gideri ve kar transferinden oluşmaktadır.

Devlet hesabının satırı bu hesabın gelirlerini göstermekteyken, sütunu ise bu gelirlerin kullanıldığı alanları ifade etmektedir. Devlet yine SHM’deki sırasıyla, üretim faaliyetlerinden üretim vergisi, satış faaliyetlerinden satış vergisi, dış ticaret faaliyetlerinden gümrük ve ihracat vergisi, hane halklarından gelir vergisi ve vergi dışı yükümlülükler, firmalardan kurumlar vergisi ile kamu faktör geliri ve son olarak da yurtdışından net karşılıksız transfer geliri elde etmektedir. Elde edilen bu gelirler ise yine SHM’deki sırasıyla kamu tüketiminde, SGK’nın gelir-gider açığının finansmanında, hane halklarına yapılan cari transferlerde, firmalara yapılan üretim teşviki ve iç borç faiz ödemelerinde, kamu sermaye birikiminde ve son olarak da dış âleme dış borç faiz ödemesi olarak kullanılmaktadır.

Özel sermaye birikimi satırı buna yönelik kaynağı, sütunu ise bu hesabın harcamasını ifade etmektedir. Çalışmada kullanılan model yapısında özel sermaye birikimi hane halklarının tasarruflarından oluşmaktadır ve özel yatırımı tam olarak karşılayacak şekilde kurgulanmaktadır.

Kamu sermayesi birikim satırı buna yönelik kaynağı, sütunu ise bu hesabın harcamalarını göstermektedir. Bu çerçevede kamu sermayesi birikimini yine SHM’ye

106

göre sırasıyla ve modeldeki yapı uyarınca özel kesim tasarruf - yatırım farkı, kamu tasarrufu ve dış âlem tasarrufu yani dış kaynak kullanımı oluşturmaktadır.

Son olarak dış âlem satırı ise dış âleme yurt içi kaynaklardan aktarılanları; benzer şekilde dış âlem sütunu da dış âlemin yurt içi ekonomiye aktardıklarını ifade etmektedir.

Bu çerçevede öncelikle dış âlem sütununun, yani yurt içi ekonominin dış âlemden elde ettiği gelirin tarif edilmesi uygun olacaktır. Buna göre yurt içi ekonominin dış âlemden gelirini SHM’ye göre sırasıyla yapılan mal ve hizmet ihracatından elde edilen gelir, işçi gelirleri, firmaların döviz cinsinden gelirleri ile kamu kesimine yapılan net karşılıksız transferler oluşturmaktadır. Bu çerçevede, dış âlemin gelirini ise SHM’ye göre sırasıyla mal ve hizmet ithalatı, özel kesim dış borç faiz ödemeleri ve yurt dışına kar transferi ile kamu kesimi dış borç faiz ödemeleri oluşturmaktadır.

107