nakit transferi oluşturduğundan, Türkiye’de şartlı nakit transferi uygulamasının hedeflerinin neler olduğunu, nasıl uygulandığını, takibini ve değerlendirmesini ayrıntılı bir şekilde ele almak gerekmektedir.
2.1. Programın Amaçları, Şartları ve İşleyişi
ŞNT eğitim yardımlarının amacı, 6-17 yaş arası maddi yetersizliklerden dolay okula gidemeyen yoksul aile çocuklarının, özellikle okula devam edemeyen kız çocuklarının okula devamını sağlamak ve bu amaçla okula gönderilmelerini engelleyen masrafları karşılamaktır (SRAP,2007:22; akt.Avşar Kurnaz,2010:51).
Eğitim yardımından yararlanmanın önkoşulu okula düzenli devam etmektir. ŞNT eğitim yardımlarının bir başka önemli boyutu, yine devam koşuluna bağlı olarak çocuk işçiliğini önlemektir (Esenyel,2009:47).
ŞNT sağlık yardımları ise maddi zorluklardan dolayı 0–6 yaş arasındaki çocuklarının düzenli sağlık muayenelerini yaptıramayan ailelere, çocuklarını belirlenen tarihlerde sağlık ocağına götürmeleri koşuluyla yapılan ödemeleri kapsamaktadır (Esenyel,2009:48) ve aşı, büyümenin takip edilmesi ve beslenme bozukluklarının giderilmesi şeklinde en temel sağlık ve beslenme hizmetlerinden yararlandırmak amacını taşımaktadır (SRAP,2007:22; akt. Avşar Kurnaz,2009:52).
Sağlık yardımlarının bir diğer önemli boyutunu oluşturan gebelik yardımları ise, sağlıklı gebelik ve loğusalık dönemleri geçirebilmeleri için kadınlara gebelikleri boyunca doktor muayenelerine düzenli olarak gitmeleri, doğumlarını hastanede gerçekleştirmeleri ve 2 aylık loğusalık döneminde de doktor muayenelerine gitmeleri şartıyla ödenen yardımlardan oluşmaktadır (Esenyel,2009:48) ve sağlıklı bir gebelik ve doğum yapılmasını sağlama amacını içermektedir (SRAP,2007:22; akt. Avşar Kurnaz,2009:52).
Türkiye’deki ŞNT uygulamasında şartların yerine getirilmesi durumunda ödemeler yalnızca annelere yapılmaktadır. Bunun nedeni, annelerin yardımı
doğrudan çocukları için harcayacaklarının düşünülmesi ve kadının aile içindeki rolünü güçlendirileceği inancıdır.
2.2. Programın Hedef Kitlesi ve Hedefleme Mekanizması
Türkiye’de uygulanmakta olan ŞNT yardım programının hedef kitlesi şu şekilde tanımlanmaktadır:
• “3294 Sayılı Sosyal Yardımlaşma Dayanışmayı Teşvik Kanunu kapsamına giren ve
• Maddi zorluklardan dolayı 0–6 yaş arasındaki çocuklarının düzenli sağlık muayenelerini yaptıramayan,
• 6–17 yaş arasındaki çocuklarını ise temel eğitime gönderemeyen aileler ile
• Gebeliği boyunca yeterli beslenme koşullarını sağlayamayan, sağlık kontrollerini yaptıramayan; doğumlarını hastanede gerçekleştiremeyen ve loğusalık dönemi boyunca doktor kontrolüne gidemeyen gebe kadınlar.”
(Esenyel, 2009:49) Yukarıda belirtilen hedef kitle nüfusun en yoksul kesimini oluşturan, maddi zorluk içinde bulunan, eğitim ve sağlık hizmetlerinden yararlanamayan nüfus grubu olarak görülmektedir.
Türkiye’de uygulanan ŞNT programının hedef kitlesinin tespitinde ilk olarak, Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 1994 yılında yapılan Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Araştırmasının sonuçları üzerinden bir değerlendirme yapılmıştır. Buna göre, Türkiye nüfusunun en yoksul %6‘sı hedef nüfus olarak nitelendirilmiştir. Nüfusunun en yoksul %6‘sının belirlenmesinde ise temsili ortalama değerlendirmesi kullanılmıştır (SYDGM,2006:7; akt. Avşar
Temsili ortalama değerlendirmesi hanehalkını temel alarak gerçekleştirilmektedir. “Temsili Ortalamalar Testi ile geliştirilecek puanlama formülü için 2001 yılında Dünya Bankası ve Japon Hükümetinin desteğiyle Orta Doğu Teknik Üniversitesi tarafından 1060 haneyi kapsayan bir araştırma yapılmıştır”
(SRAP,2007:62; akt. Avşar Kurnaz,2010:52). Araştırma sonucunda yoksullukla ilişkili olduğu tespit edilen değişkenler ile hanehalkı refahı arasındaki ilişki bulunmuş ve puanlama formülünde kullanılacak değişkenler belirlenmiştir. Bunun sonucu olarak, bir kesme noktası belirlenmiştir. Kesme noktası, ŞNT yardımını almaya hak kazanan ailelerin belirlenmesinde kritik bir nokta olarak kabul edilen, kesme noktasının altında kalan ailelerin yardımı alamayacağı anlamına gelen sınır anlamındadır (SYDGM,2007:62).
2.3. Programa Başvuru ve Diğer Süreçler
Türkiye’de uygulanmakta olan ŞNT programına başvurmak için Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları’na başvuru yapılmaktadır. Başvuruların anneler tarafından yapılması istenmektedir. Başvuru esnasında Başvuru Formu doldurulmaktadır. Başvuru formunun yanı sıra ikametgah belgesi, başvuru sahibinin, evli ise eşinin ve çocuklarının T.C. Kimlik numarası bulunan nüfus cüzdanı fotokopileri, öğrenci belgesi (İlköğretim ve lisede eğitim gören çocuklar için), boşanmış durumda olanlar için boşanma ilamı ve vakıf tarafından istenebilecek diğer ek belgeler (vasilik belgesi… vb.) gibi belgeler de istenmektedir (SRAP,2007:68;
akt. Avşar Kurnaz,2010:53).
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları’na başvuru yapıldıktan sonra, başvuru sahibinin bilgileri vakıf personeli tarafından elektronik ortama
aktarılmaktadır. Bilgilerin elektronik ortama aktarılması ile temsili ortalama değerlendirmesi ile belirlenen puan hesaplaması yapılmakta, puan sistemine göre kesme noktasının altındaki puana sahip hanehalkı geçici hak sahibi olmaktadır.
Sonraki süreçte, vakıf personeli tarafından ev ziyaretleri yapılmakta ve verilen bilgilerin doğru olduğunun teyit edilmesi ile geçici hak sahipleri hak sahibi konumuna sahip olmaktadır (SRAP,2007:69-70).
ŞNT programında yer alan hak sahipleri, yardımdan yararlanmak için belli koşulları yerine getirmek zorundadır. Eğitim yardımı için, eğitime devam eden çocuklarının ayda 4 günden fazla devamsızlık yapmaması bir başka deyişle, eğitime ayda %80 oranında katılmaları şartı bulunmaktadır. Çocukların eğitime devam edip etmediğinin belirlenmesi için okulların her ayın başında SYDV’lere gönderdiği takip bilgileri temel alınmaktadır (Avşar Kurnaz,2010:54).
Eğitim yardımlarında ödemeler, şartların iki ay üst üste yerine getirilmediği durumlarda kesilmektedir. Eğitime yardımı doğrudan şartlar yerine getirilmediğinde doğrudan kesilmemektedir; yardımdan yararlanan fayda sahibi çocuklar eğer iki ay üst üste okulun açık olduğu gün sayısının %20 ve üzerinde devamsızlık yaparsa sistem tarafından saptanmakta ve ilk önce askıya alınmaktadır. Askıya alınanların ödemeleri askıya alınma tarihinden itibaren kesilmektedir. Okula tekrar devam eden çocuğun yardımı yeniden alabilmesi için vakıflar tarafından sistemden gerekli işlemlerin yapılması gerekmektedir (Esenyel, 2009: 62).
Sağlık yardımında ise, hak sahiplerinin “0-6 yaş arası çocuklarını 6. aya kadar her ay, 7. aydan 17. aya kadar her iki ayda bir, 18. aydan sonra ise her altı ayda bir”
(Avşar Kurnaz,2010:54) sağlık ocağına götürmeleri, gerekli kontrolleri yaptırmaları
ve sağlık kontrollerini yaptırdıklarına dair sağlık ocağından aldıkları belgeyi Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarına getirmektedir (Avşar Kurnaz,2010:54).
Önleyici nitelikteki temel sağlık hizmetlerinden faydalanan çocukların askıya alınması ise iki ay boyunca sağlık kontrolünü yaptırmadığı zaman gerçekleşmektedir.
Sağlık yardımı ödemesi yapılmayan ve askıya alınan fayda sahibinin tekrar ödemeleri alabilmesi için, ancak vakıflar tarafından gerekli işlemlerin yapılması ile olabilmektedir (Esenyel,2009:63).
“ŞNT gebelik yardımı kapsamında ise, anne adaylarının düzenli olarak ödeme alabilmeleri için hamileliklerinin ilk üç ayı içerisinde aldıkları doktor raporu ile birlikte SYDV’lere başvurmaları, gebelikleri boyunca düzenli olarak sağlık kontrollerini yaptırmaları, doğumlarını hastanede gerçekleştirmeleri ve iki ay süren loğusalıkları boyunca doktor kontrollerine düzenli olarak gitmeleri gerekmektedir”
(Esenyel,2009:63). Anne adaylarının düzenli olarak kontrollerine gidip gitmedikleri ise sağlık ocakları ve hastanelerden gelen bilgiler aracılığı ile takip edilmektedir.
Şartları yerine getirmediği belirlenen anne adaylarının ödemeleri askıya alınmakta ve sistemden gerekli işlemler gerçekleştirilene kadar ödeme yapılmamaktadır (Esenyel,2009:63).
2.4. Türkiye’deki ŞNT Ödeme Miktarları 2012 güncel verilerine göre:
“Sağlık alanında yapılan aylık ödemeler çocuk başına 30 TL’dir. Gebe kadınların doğumlarını hastanede gerçekleştirmeleri ve düzenli olarak doktor kontrolüne gitmeleri şartıyla verilen Şartlı Sağlık Yardımı Gebelik yardımları şu şekildedir:
Doğumun hastanede yapılması halinde 1 kereye mahsus 70 TL.
Düzenli muayenelerin yapılması halinde doğumdan önce aylık 30 TL.
Doğumdan sonra 2 kereye mahsus 30 TL.”
(SYGM, 2012a)
“Nüfusun en yoksul %6’lık kesiminde yer alan ve maddi imkânsızlıklar nedeniyle çocuklarını okula gönderemeyen ailelere, çocuklarının okula devam etmeleri şartıyla, “Şartlı Eğitim Yardımı” yapılmaktadır. Ödemeler Ziraat Bankası ve PTT’ler aracılığı ile doğrudan anneler adına açılan hesaplara yapılmaktadır. Kız çocuklarına yapılan yardım miktarı erkek çocuklarına yapılan yardım miktarından daha yüksektir. Aylık ödeme miktarları şu şekildedir:
İlköğretime devam eden erkek öğrenci için/aylık 30 TL, İlköğretime devam eden kız öğrenci için/aylık 35 TL, Ortaöğretime devam eden erkek öğrenci için/aylık 45TL, Ortaöğretime devam eden kız öğrenci için/ aylık 55 TL.”
(SYGM,2012b)