Türkiye için katılım öncesi mali araç

1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe giren Ankara Antlaşması ile AB ve Türkiye arasında mali işbirliğini başlamıştır. Ankara Anlaşması’nda Türkiye’ye ekonomik yardım yapılması gerekliliğine dikkat çekilerek, Türkiye’nin Topluluk yardımı ile ekonomisini güçlendireceği açıkça belirtilmiştir.

AB ile yaşanan uzun adaylık süreci ve alınan mali destekler bakımından, Türkiye’nin AB’den sağladığı mali yardımları üç başlık altında incelenmesi doğru olacaktır. Birincisi 1964-1996 yıllarını kapsayan Gümrük Birliği öncesi dönem, ikincisi 1996-1999 Gümrük Birliği dönemi ve 1999-2006 adaylık dönemidir. 2007-2013 Yılları arasında ise Türkiye de tüm aday ve potansiyel aday ülkeler için geliştirilen Katılım Öncesi Mali Araçtan olan IPA’dan faydalandığı dönemdir (Anonim 2010b).

5.1.6.1. Gümrük Birliği öncesi dönem mali yardımlar (1964-1996)

Gümrük Birliği mali yardım dönemi olarak adlandırılan dönem, 1964-1996 yıllarını arasında Mali Protokollerle yürütülmüş olan dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde Türkiye ekonomik kalkınmasına yardımcı olmak için dört adet Mali Protokol hazırlanmış ancak bunlardan sadece üç tanesi (1964-1981 yılları arası) hayata geçirilmiştir. 1981 Yılı sonrasında 600 milyon Avro tutarındaki Dördüncü Mali Protokol, Yunanistan’ın vetosu nedeniyle hayata geçirilememiştir. Ayrıca İkinci Mali Protokol’e ek olarak bir adet de Tamamlayıcı Protokol uygulanmıştır.

54

Mali Protokoller kapsamındaki yardım türü ağırlıklı olarak hibelerden, ayrıca Avrupa Yatırım Bankası (AYB) ve Topluluk kaynaklı kredilerden oluşmaktadır. 32 Yıllık bu dönemde 1.433 milyon Avro tutarında yardım öngörülmesine rağmen kullanılabilen yardım toplam 830 milyon Avro seviyesinde kalmıştır (Anonim 2006a). Mali Protokollerin yanı sıra Ortaklık Konseyinin 30 Haziran 1980 tarihli ve 2/80 sayılı Kararı ile Türkiye’nin zor durumda bulunan ekonomisine yardım etmek, ekonomik ve teknik işbirliği çabalarını desteklemek amacıyla “Özel İşbirliği Fonu” oluşturulmuş ve bu kapsamda 75 milyon ECU yardım yapılmıştır (Anonim 2000b).

Çizelge 5.8. Gümrük Birliği öncesi Türkiye’ye sağlanan mali yardımlar 1964-1995 (milyon ECU),

(Anonim 2000b)

Kaynak Dönem Dönem Hibe-Kredi

Taahhüt Ödeme

1. Mali Protokol 1964-1969 175 175

2. Mali Protokol 1971-1977 220 220

Ek Protokol 1971-1977 47 47

3. Mali Protokol 1979-1982 310 310

Özel İşbirliği Fonu 1980-1982 75 75

4. Mali Protokol 1982-1986 600 0

İdari İşbirliği Fonu 1993-1995 3 3

TOPLAM 1964-1995 1.430 830

Çizelge 5.8'de belirtilen yardımların, 78 milyon ECU’su hibe, 115 milyon ECU’su AYB kredileri ve 637 milyon ECU’su düşük faizli AB kredileri olmak üzere toplam 752 milyon ECU’su da kredidir (Anonim 2000b).

5.1.6.2. Gümrük Birliği dönemi mali yardımları (1996-1999)

6 Mart 1995 tarihli Ortaklık Konseyi toplantısı ile başlayan yeni süreçle birlikte, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren yürürlüğe giren AB-Türkiye Gümrük Birliği’nin, Türkiye üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacı tasarlanmıştır.

AB, Aralık 2001'de kabul ettiği Türkiye için Katılım Öncesi Mali Yardıma Yönelik Çerçeve Tüzüğü (2005/2001/EC) ile Türkiye'ye yapılacak hibe niteliğindeki mali yardımları tek bir çerçeve altında toplamıştır. Ancak Gümrük Birliğini de içine alan 1996 dan 2000 yıllana kadar Türkiye’ye yapılan yardımlar; MEDA, Türkiye'ye Ekonomik ve Sosyal

55

Kalkınma Yardımı ve Türkiye-AB Gümrük Birliğini Güçlendirme Yardımı olmak üzere üç ayrı bütçe kalemi altında gerçekleşmiştir.

AB Komisyonu, Gümrük Birliği’nin getireceği yeni rekabet ortamına Türk sanayi sektörünün uyumunu, Türkiye’nin AB ile altyapı bağlantısını iyileştirmesini ve ekonomiler arasındaki farkın azaltılabilmesini sağlamak amacıyla ülkemizin ihtiyaç duyacağı mali kaynağın bir bölümünü sağlayacak bir mali yardım paketini içeren tek taraflı Mali İşbirliği Deklarasyonu yayınlamıştır. Söz konusu amaçları gerçekleştirebilmek için Türkiye’nin büyük miktarda mali ve teknik yardıma ihtiyacı olduğu Deklarasyonda belirtilmiş ve bu kapsamda ülkemize çeşitli yardımlar yapılmıştır (Anonim 2010b). Aşağıdaki tabloda Gümrük Birliği döneminde ülkemize sağlanan yardımlar özet olarak verilmektedir.

Çizelge 5.9. Gümrük Birliği dönemi Türkiye’ye sağlanan mali yardımlar (1996-1999), (milyon ECU),

(Anonim 2002a)

Kaynak

Mali Yardımın

Şekli Dönem Taahhüt Ödeme

AB Bütçesinden Yardım Hibe 1996-2000 375 Yunanistan vetosu nedeniyle kullanılamamıştır.

MEDA-I Hibe 1995-1999 376 376 İdari İşbirliği Fonu Hibe 1996-2000 3 3 Diğer (Uyuşturucu ve AIDS ile

mücadele, çevre, sivil toplum projeleri) Hibe 1992-1999 14 14 Avrupa Yatırım Bankası

Kredileri Kredi 1996-2000 750

Yunanistan vetosu nedeniyle kullanılamamıştır.

Yenileştirilmiş Akdeniz

Programı Kredi 1992-1996 400 340 EURO-MED Kredi 1997-1999 205 205 Makroekonomik Yardımlar Kredi İhtiyaç

Halinde 200 İhtiyaç duyulmadı. Risk Sermayesi Desteği Kredi 1999 12 12

TOPLAM 1964-1995 2.335 950

Çizelge 5.9'da görüleceği üzere ülkemize Gümrük Birliği döneminde hibe ve kredi şeklinde yardımlar sağlanmıştır. Makroekonomik yardım hariç toplam 2 milyar 335 milyon Avro yardım taahhüt edilmesine rağmen Yunanistan’ın AB bütçesinden ve AYB kredilerinden ülkemize yapılacak yardımları veto etmesi nedeniyle ülkemize sadece 950 milyon ECU ödeme yapılmıştır.

56

5.1.6.3. Marmara Depremi sonrasında verilen mali yardımlar

Ülkemizde 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen deprem felaketi ertesinde AB üyelerinin ve özellikle Yunanistan’ın mali yardım konusundaki bilinen tutumlarında önemli değişiklikler olmuştur. Nitekim AB, bu tarihten itibaren insani yardım amaçlı olarak 35 milyon Avro tutarında hibe yardımı sağlamış bulunmaktadır.

2000 yılı Marmara Depremi Acil Yardım ve Yeniden Yapılandırma Projesi kapsamında, Avrupa Yatırım Bankası tarafından 600 milyon Avro tutarında TERRA başlığı altında bir kredi sağlanmıştır. TERRA 2000–2003 dönemini kapsamakta olup, kredinin 450 milyon Avro tutarındaki (TERRA 1) kısmı projeler için ayrılmıştır. 150’şer milyonluk iki dilime ait anlaşmalar, 9 Şubat ve 6 Kasım 2000’de imzalanmıştır. Söz konusu kredinin (TERRA 2) KOBİ desteği için tahsis edilen 150 milyon Avro tutarındaki kısmına ait anlaşmalar ise 21 Haziran 2000 ve 14 Aralık 2001’de imzalanmıştır (Gençkol 2003).

5.1.6.4. Adaylık dönemi mali yardımları (1999-2006)

Ülkemizin adaylığının Aralık 1999’da Helsinki’de gerçekleştirilen AB Zirvesi’nde tescil edilmesi ile adaylık sürecinde mevcut Akdeniz İşbirliği programlarına ilave yeni kaynakların tahsisi çalışmalarına gidilmiştir. Ancak, Türkiye’nin diğer aday ülkelerin 2000- 2006 döneminde faydalanmakta olduğu yardım programlarına (PHARE, ISPA ve SAPARD) dâhil edilmesi talebi, söz konusu programların bütçelerinin kesinleştiği ve değiştirilmesinin mümkün olmadığı gerekçesiyle kabul görmemiştir. Buna karşılık, Türkiye için MEDA Programı’na ilaveten ve katılım stratejisine uygun olarak yeni kaynaklar oluşturulacağı ifade edilmiştir (Karabacak 2004).

Avrupa-Akdeniz ortaklığı çerçevesindeki MEDA-II Programı bu süreçte de devam etmiş olup, 2000–2006 döneminde kullanılmak üzere Türkiye için ayrılan miktar 890 milyon Avrodur. Türkiye adaylık statüsünü aldıktan sonra 2002 yılından itibaren MEDA kapsamı dışında bırakılmıştır (Anonim 2014e). Bu kapsamda AB, Türkiye için Katılım Öncesi Mali Yardıma Yönelik Çerçeve Tüzüğü Aralık 2001 yılında kabul etmiştir.

Adaylık döneminde 2000 ve 2001 yıllarında henüz Merkezi Olmayan Yapılanma sisteminin altyapısının oluşmaması nedeniyle programlama çalışmaları, MEDA Programının mevcut esasları çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde, 209 milyon Avro’su 2000

57

yılında ve 219 milyon Avro’su 2001 yılında olmak üzere toplam 428 milyon Avro kaynak projelere tahsis edilmiştir. 2002 yılı itibarıyla AB’den sağlanan mali yardımlar Katılım Öncesi Mali Yardım Programının gerektirdiği yapıda programlanmaya başlamıştır. 2002 Yılında 18 projenin finansmanı için AB’den 126 milyon Avro, 2003 yılında 28 proje için 144 milyon Avro, 2004 yılında 38 proje için 235,6 milyon Avro, 2005 yılında 35 proje için 276,7 milyon Avro ve 2006 yılında 45 proje için 450 milyon Avro hibe niteliğinde mali yardım yapılması taahhüt edilmiştir. Çizelge 5.10'da belirtilen yedi yıllık süreçte toplam 1,7 milyar Avro yardım yapılması taahhüt edilse de yapılan ödeme 1,3 milyar düzeyinde kalmıştır (Anonim 2014e).

Çizelge 5.10. Türkiye’ye yönelik katılım öncesi mali yardım (2000-2006), (milyon Avro), (Anonim 2014e).

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Toplam

209 219 126 144 236 276 450 1.660

1999 yılında aday ülke konumuna gelen Türkiye, 2001 sonu itibarıyla hibe nitelikli fonlardan tek bir çerçeve altında yararlanmaya başlamıştır. Buna göre, Türkiye'ye adaylık sürecindeki yasal ve kurumsal düzenlemeleri yapabilmesi için projeler yoluyla yıllık 177 milyon avro verilmesi öngörülmüştür. 2002-2006 döneminde Türkiye yaklaşık 1,3 milyar avroluk fonu toplam 164 proje için kullanmıştır (Çizelge 5.11).

Çizelge 5.11. 2002-2006 döneminde Türkiye tarafından kullanılan AB mali yardımları (milyon Avro), (Anonim 2014e).

Yıl 2002 2003 2004 2005 2006 Toplam

Bütçe 126 144 250 300 500 1.320

Proje Adedi 18 28 38 35 45 164

Söz konusu fonlar kurumsal yapılanma (%30), AB müktesebatına uyum (%35) ile ekonomik ve sosyal uyumun (%35) temini için kullanılmıştır. Fonlar Türkiye’yi Topluluk programlarına katılım için de hazırlamayı amaçlamıştır. Katılım Öncesi Yardımlar, Katılım Ortaklığı Belgesindeki öncelikler ve Ulusal Programda yer alan taahhütlerin gerçekleştirilmesi için kullanılmıştır. Bununla birlikte, ekonomik ve sosyal uyum kapsamındaki projelerin Ön Ulusal Kalkınma Planı’ndaki stratejik çerçeveye uyması şartı aranmıştır.

58

Avrupa Birliği bu süreçte mali yardımların ülke içinde etkin ve etkili şekilde kullanılması ve denetlenmesi için Türkiye’den bir Merkezi Olmayan Uygulama Sisteminin kurulmasını talep etmiştir. 2001/41 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile kurulan sistemin temel aktörleri; Ulusal Mali Yardım Koordinatörü, Mali İşbirliği Komitesi, Ulusal Fon ve Ulusal Yetkilendirme Görevlisi, Ortak İzleme Komitesi ve Merkezi Finans ve İhale Birimi olarak belirlenmiştir (Anonim 2014e).

Bu dönemde Türkiye reform sürecinin yarattığı ivmeyle, Ekim 2005 tarihinde Avrupa Birliği ile katılım müzakerelerine başlamıştır. Üyeliğe uzanan yolda atılan bu adım gerek reformların gerekse bu reformları desteklemek üzere sağlanan mali yardımların nitelik ve niceliğini değiştirmiştir. Enerjiden ulaşıma, halk sağlığından tarıma kadar çok farklı ve kapsamlı alanlarda AB’ye uyumu amaçlayan müzakere süreciyle birlikte, toplumun pek çok kesimini etkileyen yasal ve idari değişiklikler artarak devam etmiştir.

5.2. 2007–2013 Dönemi AB Katılım Öncesi Mali İşbirliği Aracı – IPA

AB, katılım öncesi mali yardımların çeşitliliği ve bunlara bağlı mevzuatın genişliği nedeniyle 2007-2013 dönemi bütçesinde yeni ve basitleştirilmiş bir dış yardım enstrümanı oluşturmuştur. Bu sayede Birliğin faaliyetlerinde uyum ve tutarlılığı sağlama, mevcut kaynaklarla daha iyi sonuç elde etme ve etkide bulunabilme, katılım öncesi mali yardımlardaki çok başlılığı (çeşitliliği) ortadan kaldırma amaçlanmıştır.