Türkiye’de Uygulanmakta Olan Destekleme Politika Araçları

2.5.1. Destekleme Alımları Yoluyla Yapılan Pazar Fiyat Desteği

Pazar fiyat desteğinin uygulandığı ürünler, stratejik öneme sahip, fazla sayıda üreticiyi ilgilendiren, yaygın olarak üretimi yapılan ve depolanma özelliği olan ürünlerdir. Ürün fiyatı, Bakanlar Kurulu aracılığı ile belirlenerek ürünü almakla sorumlu kuruluş (tarımsal amaçlı KİT'ler, ÇAYKUR, TEKEL, TİGEM, TŞFAŞ, TMO gibi) görevlendirilir. Zarar meydana gelmesi durumunda Hazine zararı karşılar.

Söz konusu desteğin tahıllar ve haşhaşta uygulanması durumunda Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), şeker pancarı için TŞFAŞ, tütün ve tuz için TEKEL, çay için ÇAYKUR alım yapan kuruluş olarak görevlendirilmiştir.

Pamuk, kuru incir, kuru üzüm, zeytin, zeytinyağı, soya, ayçiçeği,fındık, antep fıstığı alımlarında ise Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bağlı olarak görev yapan Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (TSKB) görevlendirilmiştir. TSKB kuruluş kanununa göre üreticiler ait özel kuruluşlardır. Ürün fiyatlarına müdahale ettikleri gibi hemen hepsinde ürün işleme tesisleri vardır. TARİŞ, FİSKOBİRLİK, ÇUKOBİRLİK, TRAKYABİRLİK ve ANTBİRLİK başta olmak üzere toplam 16 adet TSKB bulunmaktadır. Bunlar kendilerine bağlı kooperatiflerle faaliyette bulunurlar. Örneğin, FİSKOBİRLİK, 65 kooperatifle en fazla kooperatifin üye olduğu birliktir.

Süt üretiminde müdahale edici kuruluş olarak görev yapan SEK 1994 yılında özelleştirilmiş olup, aynı yıl özelleştirilmesine başlanan Et ve Balık Kurumuna (EBK) ait bazı kombinalar özelleştirilmiş, kalanların ise önümüzdeki yıllarda özelleştirilmesi öngörülmüştür.

2.5.2. Doğrudan Ödemeler (Prim Ödemesi, Doğal Afet Ödemesi)

Prim uygulaması ilk olarak 1993 yılında pamukta başlamış olup, 1998 yılında kütlü pamuk, zeytinyağı ve yaş ipek kozasında uygulanmıştır. 1999 yılında ise pamuk, ayçiçeği ve soyada devam etmiştir. 2000 yılında prim ödemesi adı altında çiftçiye pamuk, soya ve ayçiçeği için fark ödemesi yapılmıştır.

2.5.3. Girdi Desteği

Tarımda uygulanan girdi destekleri aşağıda sıralanmıştır:

• Gübre Desteği

Türkiye’de ürün özelliklerine göre değişmekle birlikte ürün maliyeti içinde gübre bedeli %10-20 arasında değişen oranda pay almaktadır. Kimyevi gübrede 1961 yılından itibaren başlayan destek, TZDK aracılığı ile yapılmıştır.

1986 tarihinden sonra TZDK görevine son verilmiş, gübre desteği çeşitlerine göre destekleme üretici firmalara yapılmıştır. 1994 yılında bir değişikliğe gidilerek gübre ği fatura bedelinin belli yüzdesi alınarak doğrudan üreticiye yapılmış, ancak

1997 yılından sonra değiştirilerek üretim yapan fabrikalara, ithalatçı ve dağıtıcı kuruluşlara yapılmaya başlanmıştır. 2002 yılından itibaren gübrede destekleme kaldırılmıştır.

• Tohum ve Fidan Desteği

Sertifikalı tohum ve fidan desteği şeklindeki destek uygulaması 1985 yılında başlamış ve 2001 yılına dek devam etmiştir. Bu uygulamayla, çeltik, hibrit ayçiçeği, soya, delinte edilmiş pamuk, patates, yem bitkileri tohumları yanı sıra aşılı meyve fidanları, çelikten meyve fidanı, klon anaçlı meyve fidanları da desteklenmiştir.

• İlaç Desteği

Tarımsal ilaç desteği 1987 yılından beri fatura bedelinin %20’si olarak üreticiye yapılmaktadır. 1999 tarihinden itibaren ise ilaç desteği, içerdikleri zehirli madde çeşit ve oranına göre fatura bedelinin %0-30 olarak üreticiye yapılmaktadır.

• Sulama Yardımları

Sulama yatırımları devlet tarafından yapılmakta olup, sulanan alanlarda üretim yapan üreticiler, bakım ve işletme masrafları dışında sulama suyu için herhangi bir ödeme yapmamaktadırlar.

• Elektrik Enerjisi Desteği

Tarımsal sulama için kullanılan elektrik fiyatı daha ucuz olup, 1997 tarihinden itibaren kültür balıkçılığı ve kümes hayvanları yetiştiriciliğinde kullanılan elektrik enerjisinde indirim uygulanmaktadır.

Halen, kooperatif mülkiyetindeki soğuk hava depolarının elektrik enerji masrafları

%40 indirimli tarifeden tahsil edilmektedir.

• Kredi Desteği

Tarıma yönelik kredi mekanizmasında çok sayıda banka ve finans kurumu yer almakla birlikte, kredilendirme ağırlıklı olarak T.C. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri aracılığı ile yapılmaktadır. Şekerbank gibi finans kuruluşları da tarıma finansman sağlamaktadırlar. Kredi kullanımında görülen en önemli olumsuzluk, kullandırılan toplam kredi hacminde orta ve uzun vadeli yatırım kredilerinin payının düşük olmasıdır. Bu tip krediler tarım işletmelerinin gelişimi ve teknolojik tarım işletmelerinin oluşturulmasına yönelik olmaları nedeniyle sektör için önem taşımaktadır.

Tarımsal faaliyetlerde bulunan üreticiye T.C. Ziraat Bankası tarafından değişik kalemlerde ve değişik faiz oranlarında kredi verilmektedir. Normal ticari faiz oranları

%90-100 seviyesindeyken üreticiye %50-70 gibi düşük faiz oranıyla kredi kullandırılmıştır.

Ayrıca Tarım Satış Kooperatiflerine ürünü alabilmesi için Hazine tarafından

%50 basit faizli kredi kullandırılmaktadır. TSK’leri müdahale alımlarında bulunabilmek için devletten düşük faizle kredi almaktadırlar. Tarım Satış Kooperatiflerinin toplam kredi kullandırmadaki payı %15 tir.

• Karma Yem Desteği

1985 yılından itibaren karma yem kullanan üreticilere fatura bedelinin %20’si olarak uygulanan destek, 1989 yılında uygulamadan kaldırılmıştır.

• İthal Damızlık ve Kültür Irkı Süt İneği Desteği

Damızlık ve kültür süt ineği ithalatında teşvik uygulaması, 1987 yılında başlamış olup, 1994 yılında ithal edilen süt sığırının CIF fiyatının %25’i oranında destekleme yapılmıştır. Bu uygulamaya 1996 yılında son verilmiştir. Türk-Anafi projesi kapsamında yetiştirilen saf ırk sertifikalı damızlık düveler ve daha önce ithal edilmiş olan kültür ırklara ait yavruların alımında Bakanlıkça belirlenen CIF bedelinin

%35’i oranında destekleme yapılmıştır. Bu uygulama da 1999 yılında son bulmuştur.

• Çayır Mera Yem Bitkileri ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından hali hazırda hayvancılık konusunda, 2000/467 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı gündemde olup, bu kanun ile hayvancılığa verilmiş olan teşvikler aşağıda belirtilmektedir:

° Yem Bitkileri Desteği

° Tek yıllık yem bitkileri için gerekli olan girdi, tarımsal alet ve ekipmanların masrafların %20’si kadar,

° Çok yıllık yem bitkileri için gerekli olan girdi, tarımsal alet ve ekipmanların masrafının %30’u kadar destekleme ödemesi yapılmaktadır.

° Suni Tohumlama Desteği

Suni tohumlama bedelinin kalkınmada öncelikli illerde soy kütüğüne kayıtlı işletmelerde %50’si, diğer iller ve işletmelerde ise %25’i suni tohumlama primi olarak ödenecektir. Bu destekleme 5 yıl sürecek olup, bu süre içinde suni tohumlamadan yararlanan inek sayısı en fazla 10 milyon Baş olacaktır.

° Damızlık Teşviki

Yurt içinde çiftçi veya TİGEM tarafından yetiştirilen veya Bakanlıkça ya da Bakanlık tarafından yetki verilmiş kuruluşlarca damızlık sertifikası veya sertifika verilmiş damızlık gebe düveleri alanlara, damızlık belgesi veya pedigriye sahip süt sığırları için her yıl ırk bazında hayvan fiyatının %30’u, saf ırk sertifikasına sahip kültür ırkı için bu fiyatın %15’i ödenir.

2.5.4. Diğer Teşvik ve Destekler

• Tarım Ürünleri İhracat Desteği ve İthalattaki Korumalar

Özellikle gelişmiş ülkeler tarafından ihracatı artırmak amacıyla uygulanmakta olan önemli bir politika aracıdır. Ülkemizin de taraf olduğu Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşması çerçevesinde 44 adet tarım ürünü ihracatına belli miktarda ihracat desteği verilmektedir.

İthalatta ise gümrük vergileri ile yurtiçi üretim korunmaktadır. Ancak burada da koruma oranları ülkemizin DTÖ Anlaşması hükümlerince belirlenmiştir.

• Et Teşvik Primi Uygulaması

Et teşviki EBK kombinaları ve 2687 sayılı Kanuna göre kurulmuş özel sektör kombinalarında kesilen hayvanlar için 1990-1994 yılları arasında uygulanmıştır.

• Süt Teşvik Primi Uygulaması

Çift cidarlı kazan, pastörizatör veya UHT sistemine sahip olan işletmelere süt satan işletmelere litre başına 5.000 TL süt teşviki verilmektedir.

Süt teşvikine ilaveten soy kütüğüne kayıtlı veya birliklere üye işletmelere ilave olarak litre başına 5.000 TL verilmektedir.

• Çayda Budama ve Tütünde Kota Tazminatı

Çay ve tütün için 1993 yılında uygulamaya konulan söz konusu tazminat ödemeleri ile üreticinin zararı telafi edilmeye çalışılmıştır. Çayda budama tazminatı ile 5 yıl boyunca çay bahçelerinin 1/5’i budanmaktadır. Tütünde ise yeni yasa ile kota uygulamaları devam etmekte ve Tekel’in özelleştirilmesi gündeme gelmektedir.

• Suni Tohumlama Desteği

Hali hazırda 2000/467 sayılı yasada belirtilen hükümler doğrultusunda uygulanan suni tohumlama desteği 1987 yılında başlamış olup, 1990 yılından sora ise özel ve tüzel kişiler tarafından yapılan suni tohumlama da destekleme kapsamına alınmıştır.

• Yatırımı Destekleyici Yardımlar

Tarım yatırımlarında uygulanan teşvikler, gümrük vergi indirimleri, tercihli krediler ve 1995 yılında uygulamasına son verilen Kaynak Kullanımı Destekleme Fonundan yapılan yardım ve destekler bu kapsamda yer almaktadır.

2.5.5. Genel Hizmetler

Yukarıda belirtilen tarım politikası araçlarından ayrı olarak genel hizmetler çiftçi desteklenmesinde önemli bir araç olmaktadır. Bu amaçla tarım sektöründe uygulanmakta olan hizmetler aşağıda verilmektedir:

° Araştırma, eğitim ve yayım hizmetleri,

° Denetim ve kontrol hizmetleri,

° Hastalık ve zararlılara karşı koruma hizmetleri,

° Altyapı ve yapısal iyileştirme hizmetleri.