Türkiye’de Ayakkabı Sektörü

Türkiye Ayakkabı Endüstrisi’nin geçmişi çok eskilere dayanmaktadır. 1330’lu yıllarda İbn- i Batuta Seyahatnamesi’nde Alanya’daki ayakkabıcıların belli bir örgüt yapısı içinde oldukları anlatılmaktadır (Parmaksızoğlu, 1971).

158

Cumhuriyet’in ilanından günümüze kadar olan dönem üç bölüm halinde incelenebilir (Kastan, 2007):

1923- 1950 yılları arası “ısmarlama ayakkabı dönemi”dir. Bu dönemde düşük gelir seviyesi, şehirlerde yaşayan nüfusun az olması, kısıtlı talep ve üretimin tamamen el emeğine dayanması sonucu ayakkabı üretim miktarı sınırlı idi. Diğer yandan 1930- 1940’larda fabrikalar enjeksiyon yöntemiyle plastik ayakkabılar üretmekteydi. Köylerde ikamet edenler yazları kendi yetiştirdikleri hayvanların derilerinden ürettikleri çarık, çapula, yemeni, köşker gibi ayakkabıları, kışın ise mest ve lastik giymekteydiler. Adı geçen dönemde enjeksiyon fabrikaları dışında ayakkabı üretiminde sadece saya makinesi kullanılmaktaydı. Dolayısıyla dönemde klasik üretim tekniğinin hakimiyeti sözkonusudur.

1950- 1975 döneminde gelir düzeyi ve şehirlerde yaşayan nüfus miktarının artması sonucu ayakkabı üretimi makineleşmeye yönelmiş, üretim önceki döneme göre on katına çıkmıştır. Önceki dönemde bir ayakkabıcı (kalfa) haftada 3- 4 çift ayakkabı üretirken bu dönemde haftalık üretim 30- 40 çifte yükselmiştir. Endüstri’de 1960’lardan itibaren neo- klasik üretim tekniği kullanılmaya başlanmış; 1970’lerden itibaren makineleşmeye geçilmiştir. Neo- klasik üretim tekniğinde solvent bazlı yapıştırıcılar (solüsyon, neopren, lateks vb.’leri) kullanılmaya başlanmış; taban fora dikişi ile tutturulmuş; kösele (falça) ökçe yerini ağaç ökçeye bırakmış; kösele bombelik, fortluk, taban astarı ve taban yerine sırasıyla tela, ilaçlı bombe, salpa, japon köselesi (neolit); deri yerine suni deri kullanılmaya başlanmıştır. Üretimde pnömatik ve hidrolik kesim presleri, saya makinesi, fora makinesi ve kazuma makinesi yerini almıştır. Dönemin sonlarına doğru günlük giyimde kullanılan ayakkabılar fabrikalarda üretilmeye başlanmıştır.

1975 yılından sonra Ayakkabı Endüstrisi teknolojik gelişme yoluna girmiştir. Makineleşmiş ve yarı makineleşmiş tesislerin çoğalması ve ihracatta görülen artışlar bu dönemde gerçekleşmiştir. 1980’ler önemli ölçüde makine yatırımlarının yapıldığı ve spor ayakkabı üretiminin sıçrama yaptığı, 1990’lar eski Sovyetler Birliği ülkeleri vatandaşlarının büyük taleplerde bulunduğu dönemlerdir. 1980’li yılların ortalarında düzenli fuarlar yapılmaya başlanmıştır. 1989 yılında lise düzeyinde ayakkabı mesleki- teknik eğitimi başlamıştır. 2000’li yıllarda dünyada kullanılan tüm ayakkabı makineleri ve bilgisayar programları ülkemizdeki ayakkabı üreticileri tarafından da kullanılmaktadır. Ancak ayakkabı makineleri ve malzemelerinin tamamı henüz ülkemizde üretilememektedir. 2007 yılında ön lisans düzeyinde ayakkabı mesleki- teknik eğitimi yüksek öğrenimde yerini almıştır.

Ülke genelinde 18.500 kadar üretici işletme çalışmalarını sürdürmektedir. Bu işletmelerin çoğunluğu İstanbul, İzmir, Konya, Gaziantep, Hatay ve Adana’da

159

toplanmıştır. Üretici işletmelerin yaklaşık % 50’si İstanbul’da faaliyet göstermektedirler.

Ayakkabı üreticileri makineleşmiş ve yarı makineleşmiş olmak üzere iki gruptur. Makineleşmiş olanlar dünyadaki teknolojiye oldukça yakın teknoloji düzeyinde çalışmaktadırlar. Üç ve iki boyutlu bilgisayar programları, bilgisayar kontrollü kesim masaları, lazer kesim masaları, monta makineleri vb.’leri birçok işletmede kullanılmaktadır.

Sektör’de 300.000 kişi istihdam edilmektedir. 500 milyon çift yıllık üretim kapasitesi bulunan Ayakkabı Endüstrisi’nde, bu kapasitenin ancak yarısı kullanılabilmektedir (Türkiye İstatistik Kurumu, 2015. Kastan, 2007a).

1980 sonrası hükümetlerin izlediği dışa açılma ve ihracatı teşvik politikaları Ayakkabı Endüstrisi’ni de olumlu etkilemiştir. 1980 yılında 335.000 dolar olan ayakkabı ihracatı 1990 yılında 36.800.000 dolara yükselmiştir. 2014 yılında ihracat bir önceki yıla göre % 0,54 azalarak 719,32 milyon dolara gerilemiştir (Çizelge 4.17).

Çizelge 4.17 : Türkiye’nin Ayakkabı İhracatı

Sıra No Yıllar İhracat Miktarı (000 dolar) Değişim Oranı (%) 1 2014 719.320 -0, 54 2 2013 723.219 32,48 3 2012 545.923 23,72 4 2011 441.247 11,53 5 2010 395.624 83,33 6 2005 215.793 88,99 7 2000 114.185 210,29 8 1990 36.800 10.885,07 9 1980 335 238,30 10 1970 99 4.850,00 11 1960 2 -

Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, İstatistiksel Tablolar ve Dinamik Sorgulama, Fasıllara Göre Dış Ticaret,

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046, (02 Haziran 2015). Cengiz Kastan,

Ayakkabı Teknolojisi: Genel Bilgiler, Ayakkabı Makineleri, Saya Kesimi, Saya Dikimi, 2. b., Konya, 2007, ss. 24, 25.

160 Çizelge 4.18 : Türkiye’nin Ayakkabı İthalatı

Sıra No Yıllar İthalat Miktarı (000 dolar) Değişim Oranı (%) 1 2014 953.894 -3,93 2 2013 992.947 14,97 3 2012 863.682 -0,89 4 2011 871.464 32,11 5 2010 659.674 59,81 6 2005 412.786 254,88 7 2000 116.318 330,92 8 1990 26.993 51.809,62 9 1980 52 147,62 10 1970 21 425,00 11 1960 4

Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, İstatistiksel Tablolar ve Dinamik Sorgulama, Fasıllara Göre Dış Ticaret,

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046, (02 Haziran 2015). Cengiz Kastan,

Ayakkabı Teknolojisi: Genel Bilgiler, Ayakkabı Makineleri, Saya Kesimi, Saya Dikimi, 2. b., Konya, 2007, ss. 24, 25.

Ayakkabı ithalatı son on yılda (2005- 2014 döneminde) 2,3 kat artmıştır. 2005 yılında 412,8 milyon dolar olan ithalat 2014 yılında 953,9 milyon dolara çıkmıştır. 2014 yılında ithalat 2013 yılına göre % 3,93 oranında azalmıştır (Çizelge 4.18). Bunun başlıca nedeni 10 Ağustos 2014 tarihinde yürürlüğe giren İthalat Rejimi Kararına Ek Karar ile ayakkabı ithalatına ek vergi getirilmesidir.

1980’li yılların sonlarından itibaren Türkiye’de ayakkabı mesleki- teknik eğitimi okullaşmıştır. 1988 yılında Hatay’da bir meslek lisesinde ilk defa ayakkabı bölümü açılmıştır. Halen 15 meslek lisesinde ayakkabı bölümü bulunmaktadır. Günümüzde beş meslek yüksek okulunda Ayakkabı Tasarım ve Üretimi Programı faal durumdadır. Bunlar; 2007 yılında Selçuk Üniversitesi Teknik Bilimlere MYO’da, 2008’de İstanbul Aydın Üniversitesi Anadolu Bil MYO’da, 2009 yılında İstanbul Üniversitesi Teknik Bilimler MYO ve Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gerede MYO’da ve 2012 yılında Gaziantep Üniversitesi Naci Topçuoğlu MYO’da açılan programlardır.

Türkiye Ayakkabı Sektörü’nde faaliyet gösteren belli başlı meslek kuruluşları; Türkiye Ayakkabı Sanayicileri Derneği (TASD), Türkiye Umum Ayakkabıcılar Federasyonu (TUAF) ve bağlı esnaf- sanatkarlar odaları, Ayakkabı Yan Sanayicileri Derneği (AYSAD), Türkiye Ayakkabı Sektörü Araştırma- Geliştirme ve Eğitim Vakfı (TASEV) ve Ege Ayakkabı Sanayicileri Derneği (EGEAYSAD)’dir.

161

Sektörde son yıllarda en çok dikkat çeken gelişmeler; ithalatta yaşanan sıçramalar, fason üretim miktarındaki artış, terlik üretimindeki gelişme ve zincir mağazaların pazar paylarının artışıdır.