İstanbul’da Ayakkabı Sektörü

İstanbul ili Türkiye Ayakkabı Sektörü’nde önemli bir yere sahiptir.

Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde Mercan yokuşunda ayakkabıcıların kaldığı yedi adet bekar odası olduğunu anlatmaktadır. Evliya Çelebi’ye göre; 17. yüzyılda İstanbul’da 3.400 ayakkabı üreten işyeri ve 8.000 kadar çalışan, 200 terlik üreten işyeri ve 400 çalışan ile 104 ayakkabı satışı ve tamiri yapan işyeri ile 600 çalışan bulunmaktadır. Ayakkabı üreticilerinin Mercan’da faaliyet göstermelerinin belli başlı nedenleri; bölgenin hammadde ve pazara yakınlığı olabilir. O dönemde, ayakkabının ana hammaddesi olan deri Kazlıçeşme’de tabaklanmakta ve Kapalıçarşı tüketiciler ile üreticileri buluşturan merkez konumundaydı. Ülkemizin ilk ayakkabı fabrikası İstanbul’da kurulmuştur. Beykoz’da bulunan Tabakhane- i Klevehane- i Amire bünyesinde 1826 yılında ayakkabı üretilmeye başlanmıştır.

Özel sektörde ayakkabı üretimi zaman içinde Mercan’dan Gedikpaşa’ya doğru yönelmiştir. Osmanlılar tarafından İstanbul alındıktan sonra Fatih Sultan Mehmet’in sadrazamı ve kaptan- ı deryası Gedik Ahmet Paşa tarafından hamam yaptırılmıştır. Semtin ismi buradan gelmektedir. Gedikpaşa, Fatih İlçesi'nde, Emin Sinan, Küçük Ayasofya, Kadırga, Şahsuvar, Muhsine Hatun, Nişanca, Mimar Kemalettin ve Beyazıt mahalleleri ile çevrili olup, Mimar Hayrettin Mahallesi sınırları içinde kalan semttir. Gedikpaşa, Bizans’ın ünlü Kadırga Limanı’nın kuzeyinde yer almaktadır. 15. ve 16. yüzyıllarda semtin ahalisinin çoğunluğunu Rumlar ve Ermeniler oluşturuyordu. 17., 18. ve 19. yüzyıllarda Gedikpaşa, İstanbul’un birçok bölgesi gibi bitişik düzende ahşap evlere sahipti. Bölge büyük yangınlar yaşamıştır. Ermeni nüfus 1922 yılından sonra azalmaya başlamıştır. Ermenilerin bir bölümü Beyoğlu’na bir bölümü yurt dışına gitmişlerdir. Ailelerin boşalttığı evler işyerleri olarak kullanılmaya başlanmışlardır. 1960’lara kadar Ayakkabı İşkolu’nda Rum ve Ermeni ustalar yoğun olarak bulunmaktaydılar. İşkolu’nda 1960’lardan itibaren Türkler giderek çoğalmaya başlamış ve ayakkabı üreten işyerleri Mercan’dan Gedikpaşa ve Kumkapı semtlerine doğru yayılmışlardır (http://tr.wikipedia.org/wiki/Gedikpa%C5%9Fa,_Fatih, 2015).

162

1980’lere kadar İstanbul’da ayakkabı üreticileri yoğun olarak Gedikpaşa’da bulunmaktaydılar. Ayrıca Beyoğlu’nda da ayakkabı atölyeleri üretim yapmaktaydılar. Beyoğlu’ndaki atölyeler Balo Sokak çevresinde yoğunlaşmışlardı. Beyoğlu’nda üretilen ayakkabılar malzeme ve işçilik açısından daha kaliteliydi. İstiklal Caddesi’nde bulunan Aznavur Pasajı’nda ısmarlama kadın ayakkabısı üreten İsmail Cevat Görgün 1959 yazında kendi olanakları ile Milano’da düzenlenen Uluslararası Ayakkabı Fuarı’na gitmiş; bazı yanlış anlamalardan kaynaklanan olumsuzluklar yaşadıktan, İnegöllüoğlu (2007), sonra 1963- 1970 yıllarında İtalya’da Uluslararası Ayakkabıcılık Akademisi tarafından düzenlenen yarışmalarda her yıl birincilik ödülünü kazanmıştır (Dünya Gazetesi, 1970).

1979 yılında Gedikpaşa’da faaliyet gösteren 150 ayakkabı atölyesinde yapılan bir araştırmada; üreticilerin % 42’sinin erkek ayakkabısı, % 40,7’sinin kadın ayakkabısı ve % 17,3’ünün çocuk ayakkabısı ürettiği belirlenmiştir (Kırımlı, 2007).

1987 yılında İstanbul’da 7.000 kadar ayakkabı üretici bulunmaktadır. Bu işletmelerin 5.000’i Gedikpaşa, 1.000’i Beyoğlu, 500’ü Topkapı- Bayrampaşa diğerleri ise çeşitli bölgelerde çalışmalarını sürdürmektedirler. 1987 yılında Gedikpaşa’da bulunan 750 ayakkabı atölyesinde bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; işletmelerin % 85,07’si şahıs işletmesi, % 13,73’ü adi ortaklıktır. İşletmelerin ortalama

yaşı 13 yıldır. İşletmeler ortalama 50 m2 alanda çalışmaktadırlar. İşletmelerin % 97,33’ü iç pazara ürünlerini pazarlamaktadırlar. İşletmelerin % 42,92’si kadın

ayakkabısı, % 36,68’i erkek ayakkabısı, % 14,95’i çocuk ayakkabısı ve diğerleri (% 5,45) karma (kadın, erkek, çocuk ve spor ayakkabılar) üretmektedirler. İşletmelerin % 45,73’ü sayası deri, tabanı kösele ayakkabılar yapmaktadırlar.1985- 1987 döneminde Gedikpaşa’da erkek ayakkabısı üretimi % 23,75, kadın ayakkabısı üretimi % 4,23 ve çocuk ayakkabısı üretimi % 3,14 azalırken spor ayakkabısı üretimi % 60,78 artmıştır. Ortalama üretim miktarı 1.016 çift/haftadır. İşletmelerde ortalama 5 kişi istihdam edilmektedir.Çalışanların % 94,87’si ilkokul, % 3,33’ü ortaokul, % 1,24’ü lise ve % 0,56’sı ön- lisans ve lisans mezunudur (Kastan, 1988). Bu çalışmada 1987 yılında Gedikpaşa’da bulunan atölyelerin küçük ölçekli oldukları açıkça görülmektedir. 1995 yılında Gedikpaşa Mimar Hayrettin Mahallesi’nde yapılan başka bir araştırmanın sonuçlarına göre; mahallede bulunan 1.410 işyerinden 921’i (% 65,32) ayakkabı (araştırmacı terlik üreten işyerlerini ayakkabı kapsamı dışında kabul

etmiştir) ile ilgili işyerlerine aittir. Bunlardan 458’inde ayakkabı üreten işletmeler, 251’inde ayakkabı üreten işletmelere fason hizmet veren işyerleri ve 212’sinde ayakkabı malzemeleri ve ayakkabı satan mağazalar bulunmaktadırlar. Ayakkabı

163

üreten ve bunlara fason hizmet veren 90 işletme ile yapılan çalışmaya göre; Ayakkabı İşkolu’nda faaliyet gösteren işletmelerin % 82,2’sinde 1- 5, % 14,4’ünde 6- 10 ve % 3,3’ünde 10’dan çok çalışan istihdam edilmektedir (Müftüoğlu, 2005).

Günümüzde ayakkabıcılar yoğun olarak İkitelli Organize Sanayi Bölgesi’nde AYMAKOOP, AYKOSAN, DERSANKOOP’ta326_{, Güngören’de Çeşme ve Keresteciler} Sitesi’nde, Halkalı, Beylikdüzü, Esenyurt, Gedikpaşa ve Bayrampaşa’da çalışmaktadırlar. Sektördeki üretici işletmelerin yaklaşık % 50’si, istihdamın % 60’ı ve toplam üretimin % 50’si İstanbul’dadır. Ayakkabı ihracatının tamamına yakın bölümü İstanbul’dan gerçekleştirilmektedir (Zirek ve Özcömert, 2003. Toru, 2015).

Ayrıca ülkemizde ayakkabı eğitimi veren beş ön lisans programından ikisi (İstanbul Aydın Üniversitesi Anadolu Bil MYO ve İstanbul Üniversitesi Teknik Bilimler MYO) ve en çok (yaklaşık 500) öğrencisi olan ayakkabı lisesi (TASEV Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi) İstanbul’da bulunmaktadır.

Meslek kuruluşlarından İSO 44. Grup Ayakkabı ve Yan Sanayii Meslek Komitesi, İTO 51. Grup Ayakkabı ve Ayakkabı Yan Sanayi Meslek Komitesi, TASEV, TASD, AYSAD ve TUAF’a bağlı ayakkabı sektörü ile ilgili altı esnaf ve sanatkarlar odası da İstanbul’da bulunmaktadırlar.327

326 _{AYMAKOOP (Ayakkabıcılar Yan Sanayi ve İşletme Kooperatifi), AYKOSAN (S.S. İstanbul} Ayakkabıcılar Aykosan Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi), DERSANKOOP (S.S. İstanbul Deri Mamulleri Toplu İşyeri Yapı Kooperatifi).

327 _{İSO (İstanbul Sanayi Odası), İTO (İstanbul Ticaret Odası), TASEV (Türkiye Ayakkabı Sektörü} Araştırma- Geliştirme ve Eğitim Vakfı), TASD (Türkiye Ayakkabı Sanayicileri Derneği), AYSAD (Ayakkabı Yan Sanayicileri Derneği), TUAF (Türkiye Umum Ayakkabıcılar Federasyonu).

165