5. METODOLOJİ
5.2 Anketlerin Değerlendirilmesi
5.2.2 Türkiye anketi
Türkiye’deki ilk Fab Lab, İstanbul Kalkınma Ajansı desteğiyle Kadir Has Üniversitesi Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi ile Sanat ve Tasarım Fakültesinin ortak projesi olarak kurulan ve 16 Haziran 2014’te açılışı yapılan FabLab İstanbul olmuştur. Bu çalışma yürütüldüğü esnada henüz aktif olmayan merkezin açılışında yaptığı sunumda Prof. Dr. Şirin Tekinay, FabLab İstanbul’un uygulama alanlarında öne çıkacak başlıkların “akıllı şehir çözümleri” ile “yaratıcı endüstrilere katkılar” olarak planlandığından söz etmiştir.
Türkiye'deki ürün tasarımcıları arasında gerçekleştirilen anket, tek Fab Lab’ının bu çalışma yürütülürken henüz kuruluş aşamasında olduğu, açık tasarım tartışmalarının ise fazla gündemde olmadığı gözlenen bir zemin kabulüyle gerçekleştirilmiştir. Bu anketle hedeflenen, öncelikle bu iki başlıktan ne kadar haberdar olunduğunun tespit edilmesidir. Ayrıca, doğrudan bilgi sahibi olunmasa da, verilen sınırlı tanımlar üzerinden ve sorularda sunulan fazla sayıda seçeneğin yardımıyla akıl yürütülebileceği düşünülmüş, iki başlığa da yaklaşımların ne yönde olacağının araştırılması hedeflenmiştir. Bu bölümdeki sonuçlar, yerel bir örnek olarak Türkiye'de iki kavramın ilişkisinin ne şekilde olabileceğinin tartışılması amacıyla kullanılacaktır.
1 “Ideally, all Fab Labs should be linked to open hardware design. If they are not, I do not think they should be considered a Fab Lab…”
2 “There are tons of local, minimal initiatives that would certainly label themselves as such (and I’ve seen sooo many Fab Labs)…”
Anketin hedef kitlesi tasarımcılar olduğundan daha ayrıntılı yorumlar alınabileceği düşünülerek sorular açık tasarım kavramı ön plana alınarak düzenlenmiştir. Anket grubunun, açık tasarıma yaklaşımı, olumlu ve olumsuz yönleriyle anlaşılmaya çalışıldıktan sonra Fab Lab’ın bir üretim merkezi olarak açık tasarımın aracı olarak nasıl değerlendirilebileceği sorusu yöneltilmiştir. Soruların kuruluş biçimleri ve seçenekleri Fab Lab kullanıcılarına yönelik hazırlanan anketle benzerlik göstermektedir.
Anket, Türkiye'de bugüne kadar çok sayıda mezun vermiş belli başlı endüstriyel tasarım bölümlerini içeren okullardan Ortadoğu Teknik Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi mezunlarının e-posta gruplarına; Anadolu Üniversitesi mezunlarının yer aldığı facebook sayfasına ve kişisel e-posta adresine ulaşılan 53 tasarımcı ve akademisyene gönderilmiş, 42 kişiden yanıt alınmştır.
Anket, Fab Lab kullanıcıları anketine benzer şekilde, çok seçenekli ve açık uçlu sorulardan oluşmaktadır. Bu bölümde yer alacak değerlendirmeler de, önceki bölüme benzer şekilde vurgulanması gerektiği düşünülen kimi yanıtlar üzerinden düzenlenmiştir. Bu yanıtların özgün halleri her sayfada dipnot olarak belirtilmiş, açık uçlu sorulara alınan yanıtların tamamına ise ekler bölümünde yer verilmiştir.
“Açık tasarımı daha önce duydunuz mu” sorusuna katılımcılardan 11 kişi evet, 31 kişi ise hayır cevabını vermiştir. 42 kişiden 36’sı daha önce açık tasarım kavramıyla ilgili herhangi bir tecrübesi olmadığını belirtmiştir. 6'sı ise açık tasarım projelerinde yer aldığını veya bu projelerden yararlandığını dile getirmiştir. Kaç projede ve hangi rollerde yer aldığı sorulduğunda ise 2'si daha önce 2 projede yer aldığını, biri ise çok sayıda projeye dahil olduğunu söylemiştir. Kalanlardan biri “kendi projemin sunuşuna yardımcı olması amacıyla kullandım” derken, ikincisi wikipedia kullandığını belirtmiş, diğeri ise tasarımcı olarak rol aldığını söylemiştir.
Açık tasarım ile ilgili bilgisi olduğunu belirten katılımcıların kavramı kendi sözcükleriyle tanımlamaları istenmiştir. Bu tanımlardan bir bölümü açık erişime1 vurgu yaparken, bir bölümü açık tasarım modelinin önerdiği çoklu katılım ve farklı kişilerin katkısıyla ilerleyen süreçlerin önemi2 üzerinde durmaktadır. Bir katılımcı ise
1 “Firmaların kapalı/lisanslı ürün (hardware) geliştirmek yerine, standartları ve spesifikasyonları herkese açık ürünler geliştirmesi ve pazarlaması.”, “Açık Tasarım, açık kaynak prensibini benimseyen her türlü tasarım aktivitesine verilen genel ad olarak nitelendirilebilir.”, “kullanımı herkese açık, ücretsiz olarak sağlanan, kullanıcı tarafından isteğe göre yeniden şekillendirilen veya değiştirilen”
2 “Farklı kişilerden gelebilecek müdahale ve katkılara açık, demokratik denebilecek bir süreç”, “herkesin birşeyler ekledigi, eklemlenerek büyüyen fikirler, tasarımlar, iyileştirmeler”, “Çoklu katılımla geliştirilen ve gelişime açık tutulan tasarlama faaliyeti.”
verdiği tanımda açık tasarımın amaçları arasında çevre duyarlılığı, yeniden kullanma
motivasyonu, seri üretime karşı olmak1 gibi başlıkların olabileceğini söylemiştir.
Şekil 5.42 : Açık tasarımın önce çıkan özellikleri.
Katılımcılara açık uçlu sorudan sonra Fab Lab kullanıcıları anketindekiyle aynı şekilde düzenlenmiş 21 seçenekli soru yöneltilmiştir. Açık tasarımın öne çıkan özelliklerinin işaretlenmesi istenilen soruda seçenekleri tercih eden kişi sayıları birbirine oldukça yakın çıkmıştır. Bunun, kavramlar konusunda yeterli bilgiye sahip olmayan katılımcı kitlesiyle ilgili olduğu düşünülmektedir. En çok tercih edilenler iki grupta ele alınmıştır. İlki erişilebilirlik (23 kişi), paylaşma kültürü (22 kişi), deneysel zemin sunması (21 kişi), şeffaflık (21 kişi), aktif kullanıcı (21 kişi) özellikleri iken diğeri sürdürülebilir gelişim (19 kişi), açık uçlu ürünler (19 kişi), kolektif üretim (18 kişi) olarak sıralanmaktadır. Burada öne çıkan özellikler Fab Lab kullanıcıları arasında yapılan anketteki sonuçlarla uyumludur. Ancak diğer ankette 7. sırada olan erişilebilirlik özelliği Türkiye'deki tasarımcılar tarafından ilk sıraya yerleştirilmiştir. Katılımcılardan 11 tanesi Fab Lab'ı daha önce duyduğunu, 31 tanesi ise duymadığını belirtmiştir. Fab Lab'ı bildiğini söyleyen katılımcılardan bir tanım
1
yapmaları istenmiştir. Fab Lab tanımlarında küçük ölçekli1 ve deneysel üretim2 ile
ortak çalışma alanı3 özellikleri öne çıkmaktadır. Ayrıca prototip üretimi ve ürün
geliştirme için uygun ortam sunması4 da bazı katılımcılar tarafından vurgulanmıştır.
Şekil 5.43 : Açık tasarımın olumsuz yanları ve olası olumsuz sonuçları. Fab Lab'ın tanımlanmasının ertesinde, Fab Lab'dan haberdar olmayan katılımcıların da akıl yürütebilmesi amacıyla bir tanım verilerek bu üretim merkezini bir model olarak ele almaları ve açık tasarım pratikleri için değerlendirmeleri istenmiştir. Bu değerlendirme sorusuna alınan yanıtların birçoğunda, bu merkezlerin açık tasarım için üretim zemini oluşturacağı5 vurgusu yapılmıştır. Bir kişi merkezin “Açık Tasarım 'Fabrikası'” olarak tanımlanabileceğini söylemiş, başka biri ise kamu kullanımına
1 “seri üretim değil ama daha küçük çaplı üretimlerin yapılabileceği lablar. topluma da egitimlerle tasarim/uretim firsati sunar.”, “kisisel olarak kucuk olcekte uretim yapilabilen alan.”
2 “…teknik deneysel bir akademi ve ortam…”
3 “Gerçekleştirmek, denemek istedikleri fikirleri olan kişilerin, projeleri için gerekli alet/malzemelere ulaşabileceği, fikir değiş-tokuşu yapabileceği bir nevi ‘açık atölye’”, “…insanların birlikte ve tek başına birlikte nesneler üretmeleri sağlaması için altyapı sunan atölyeler”
4 “herkese açık prototip/model/ürün üretim merkezi”
5 “açık tasarımın üretim zemini fablab olabilir.”, “Fikirleri olan ancak bu fikirleri hayat geçirecek araçlara sahip olmayan kişiler için bir gelişim ortamı sağlayabilir. Bu da bilginin ilerlemesi ve aktarılmasına olanak oluşturabilir.”, “doğrudan ilişkisi var. Önceden pahalı ve erişilemez olan teknolojik üretim araçları dileyenlerin hizmetine, ödenebilir fiyata sunuluyorsa, açık tasarım olanaklarını artırabilir, destekleyebilir.”
açık merkezler olması açısından “açık tasarımların hayata geçirilebilmesi ve geliştirilebilmesinin mümkün olacağı belki de ilk ve tek merkez” olduğunu dile getirmiştir.
Kimi katılımcılar, kullanıcının üretime ulaşmasını yani açık kaynak edindikleri tasarımı hayata geçirebilmelerini konu edinirken, bir kişi böylece son kullanıcının üretime yabancılaşmasının önüne geçilebileceğini belirtmiştir.1 Bir başka katılımcı ise, merkezin, farklı disiplinlerden insanları buluşturarak, yerelin sorunları üzerine çalışabilecekleri2 bir ortam sunduğunu söylemiştir. Merkezin olanaklarıyla sağlanacak olan “hızlı üretim” ve “form çeşitliliği”nden bahseden bir katılımcı, “tasarım kural ve disiplinlerinden kopuk” yaşanacak süreçte gerçekleşeceğini öngördüğü “güvenilmez ve sorunlu ürün”lerle ilgili endişesini belirtmiştir.3
Şekil 5.44 : Fab Lab gibi bir üretim merkezinin Açık Tasarım projelerinde kullanılabilmesi için sahip olması gereken özellikler.
1 “Kullanıcılar kendileri üretebilir böylece”, “Son kullanıcıların üretim sürecine doğrudan katılımını sağlayabilir. Tasarım/üretim sürecine doğrudan dahil olan kullanıcı, ürüne yabancılaşmak yerine kuracağı bağ sayesinde onu daha uzun süre kullanabilir ve uzun erimde sürdürülebilir tasarım hedeflerine erişmede önemli bir rol oynayabilir.”
2 “Bu merkezde farklı disiplinlerden insanlar gelerek direkman yerel sorunlar üzerinde çalışılabilir ve daha önce farkında olunulmayan problemler tespit edilerek yenilikçi fikirler üretilebilir.”
3 “Hızlı üretim, form çeşitlilliği, tasarım kural ve disiplinlerinden kopuk güvenilmez ve sorunlu ürün bolluğu.”
Katılımcılardan 4'ü ise açık tasarımın Fab Lab ile doğrudan ilişkilendirilemeyeceğini düşündüklerini belirterek, üretim serbestliği getiren merkezde kişisel olarak gerçekleştirilen projelerin açık kaynak sunulması gibi bir gereklilik olmadığından bahsetmişlerdir.1
Çok seçenekli düzenlenmiş ve Fab Lab yapısındaki üretim merkezinin açık tasarımın gerçekleştirilmesinde bir araç olarak kullanılabilmesi için sahip olması gereken 5 özelliğin sorulduğu soruda en çok tercih edilenler erişilebilirlik (22 kişi) ve deneysel zemin sunması (20 kişi) olmuştur. Bütün sonuçlara bakıldığında bu iki özelliğin hem Fab Lab'ın hem de açık tasarımın söyleminde önemli bir yer tuttuğu sonucuna varılmaktadır.
1 “Fazla ilişkilendirilebileceğini düşünmüyorum. Sonuçta tasarımı üretirken kaynağını açık etmek zorunda değiliz.”, “Doğrudan açık tasarım ile ilişkilendirilmesi konusunda emin değilim...”, “Açık tasarım ile ilişkilendiğini düşünmüyorum, üretim serbestliği getirmektedir. insanlar paylaşılan bir ürünü değil kendi kişisel çalışmalarını geliştirmektedir.”