Türkiye’de Çevre Politikaları

Türkiye’de sürdürülebilirlik kavramı, buna yönelik uygulamalar ve çevre bilincinin geliştirilmesi konusundaki çalışmalar 1970’li yıllarda başlamıştır (Özmehmet, 2010, s.16). Bu başlangıçta, 1972 yılında Stockholm’de düzenlenen BM zirvesi etkili olmuştur. 1978 yılında çevreyle ilgili yerel ve küresel faaliyetlerle ilgilenmek üzere Başbakanlık Çevre Müsteşarlığı kurulmuştur. İlk defa 1982 Anayasası’nda çevre koruması kavramı ve çevre koruma kapsamına girebilecek birçok konuda hükümler yer almış, bu anayasa ilkelerine bağlı yapılanma süreci içerisinde devlet yönetiminde daha etkili birimler oluşturulmuştur, Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan beşer yıllık kalkınma planlarında çevre konuları değişik boyutları ile yer almış, Çevre Bakanlığı Kurulmuş, 2872 Sayılı Çevre Kanunu başta

olmak üzere yeni kanunlar ve bu kanunların uygulanmasını sağlayacak yönetmelikler hazırlanarak yayımlanmıştır. Ayrıca çevrenin korunmasını sağlayacak politikalar ve mevzuat geliştirilmiş, bilimsel, teknolojik ve yönetimsel anlamda çevresel konularda görev alabilecek insan kaynağı arttırılmıştır (Kırımhan, 2005, s. 146). Bununla birlikte bu yönetmeliklerde sürdürülebilir kalkınmaya yönelik bir ifade yer almamıştır. Oysaki ulusal kalkınma planlarında ve stratejilerde sıkça yer bulan çevresel sorunlar ve bunların sürdürülebilir kalkınma üzerindeki etkisi, bu yönde atılan adımların yalnızca planlamadan daha öteye geçerek uygulanması gerektiğini ortaya koymaktadır (Aksu, 2011, s. 29). Ancak tüm bu çalışmaların faaliyete geçirilmesi noktasında kurumsal yapılanmadan kaynaklı sorunlar, farkındalık eksikliği, enerji verimliliğine ilişkin yatırımların yüksek maliyeti ve küresel işbirliği konusundaki eksiklikler gibi nedenlerden ötürü sürdürülebilir kalkınma daha çok “yazılı anlaşmalar”la sınırlı kalmaktadır.

2003 yılında çevre ile uyumlu sürdürülebilir bir gelişmenin gerçekleşmesine katkıda bulunması amacıyla Deniztemiz Derneği, Türkiye Kalite Derneği, Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı, TEMA, Kimya Sanayicileri Derneği, TÜSİAD ve İstanbul Sanayi Odası tarafından Sürdürülebilir Gelişme İçin Çevre Platformu kurulmuştur (www.insaatforumu.net). Bu platform, işletmelerin kendi çabalarıyla değil, devletler, işletmeler, sivil toplum örgütleri ve bireylerin ortaklaşa çalışmaları sonucunda oluşmuştur. Platform, Türkiye’de çevre, insan sağlığı, hava, su, toprak ve doğal kaynakların korunmasına, çevre konusundaki toplumsal duyarlılığın ve sorumluluk anlayışının geliştirilmesine, çevre politikalarının oluşturulmasına ve uygulanmasına katkıda bulunmak, iyi uygulama örneklerini ortaya çıkarmak üzerine çalışmalar yapmaktadır.

Diğer bir yandan Türkiye’nin AB üyeliği sürecinde çevre mevzuatına uyum konusundaki yükümlülüklerine dair bazı hususlar bulunmaktadır. 25 Temmuz 2003 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Türkiye’nin Avrupa Birliği Müktesebatı’nın üstlenilmesine ilişkin “Gözden Geçirilmiş Ulusal Programı”nın çevre alanında halihazırda gerçekleştirilen uygulamalara ve çevre ile ilgili konularda gelecekte öncelik verilecek konulara dair bazı gelişmeler olmuştur (İktisadi İdare Vakfı, http://www.ikv.org.tr). Örneğin MEDA Fonu’ndan (Financial and Technical Accompanying Measures-Mali ve Teknik İlave Tedbirler) desteklenen “Türkiye Çevre Mevzuatının İncelenmesi Projesi” 2002 yılında tamamlanmıştır. Proje kapsamında mevcut çevre mevzuatının AB mevzuatı ile karşılaştırılması, eksiklerin saptanması ve yatırım gerektiren direktifler bazında yatırım maliyetlerinin hesaplanması çalışmaları yapılmıştır. Türkiye’nin Avrupa Çevre Ajansı’na ve Avrupa Bilgi ve Gözlem Ağı’na katılımına dair kanun 28 Ocak 2003 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 2003 yılı Katılım Ortaklığı Belgesi’nin orta vade hedefleri

arasında, sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin, tüm diğer sektörel politikaların tanımlarına ve uygulamalarına entegrasyonu hususu yer almıştır.

Türkiye’nin çevre politikasının şekillenmesinde TÜBİTAK kapsamındaki ilgili birimler tarafından oluşturulmuş ve gönüllü kuruluşlar tarafından geliştirilmiş, Ulusal Çevre Stratejisi (UÇES) ve Eylem Planı’nın önemli bir yeri vardır (Çokgezen, 2007, s. 106). UÇES’in temel amacı, Türkiye’de sağlıklı ve yaşanılabilir bir çevre oluşturmaktır. Bunun için, ulusal çevre mevzuatının AB çevre müktesebatıyla uyumlaştırılarak uygulanması ve denetlenmesi sağlanmalıdır. Ulusal Çevre Stratejisi’nin (UÇES) hazırlanmasında şu ilkeler rol oynamaktadır (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006):

i. Sağlıklı ve Dengeli Bir Çevrede Yaşama Hakkı: T.C. Anayasasına göre “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yasama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir”. Çevreyle ilişkili bütün faaliyetlerde bu ilkeye uyulacaktır.

ii. Sektörler Arası Entegrasyon: Çevre koruma, ekonomik ve sosyal kalkınmanın unutulmaması gereken bir parçasıdır. Bu ilke ile endüstri, tarım, enerji, ulaştırma eğitim gibi sektörle ilgili politikalarda, çevrenin korunması konusu da dikkate alınacaktır. Sektörle ilgili tüm politikalar ile çevrenin iyileştirilmesi ve korunması için tüm kamu kuruluşlarının, özel sektörün, sivil toplum kuruluşlarının ve akademik çevrelerin yakın işbirliği içinde olması gerekmektedir.

iii. Kullanan/Kirleten Öder: Bu ilke, Ulusal Çevre Stratejisi’nin hazırlanmasında dikkate alınan temel ilkelerden biridir. Çevreye zararı olan maddelerin azaltılması veya bu maddelerin çevreye zarar vermesini engellemek amacıyla yok edilmesi için yatırıma ihtiyaç vardır. Bu konuda ekonomik koşulların oluşturulması ve bunların kullanılması son derece önemlidir. Ayrıca, çevre koruma hizmetlerine yönelik yatırımlara kaynak sağlanabilmesi amacıyla verilen hizmetlerin karşılık bulması gerekmektedir.

iv. Kirliliği Önleyici Tedbirlerin Alınması: Çevre kirliliğinin yaşanmaması için önceden önlem almak, kirliliğin daha başından ve kaynaktan önlenmesi, çevre kirliliği oluştuktan sonra önlenmesinden çok daha ekonomik bir yoldur. Bu nedenle faaliyetlerin çevrede en az değişikliğe sebep olacak, insan sağlığına ve çevreye en az risk oluşturacak, havayı en az kirletecek ve kullanılan ürünleri yeniden kullanılabilecek şekilde olmasına dikkat edilmelidir.

v. Doğal Kaynakların Korunması: Yer altından çıkan su, petrol ve maden gibi kaynaklar sınırsız kaynaklar değildir. Sürdürülebilir kalkınmanın temel şartlarından biri de doğal kaynakların sürdürülebilir şekilde kullanılmasıdır. Doğal kaynaklar, jeolojik yapı

tahrip edilmeden ve biyolojik çeşitlilik tehdit edilmeden kullanılmalıdır. Bu şekilde kullanılan kaynaklardan sürdürülebilir ölçüde faydalanmak mümkündür.

vi. Sürdürülebilir Kalkınma: Sürdürülebilir kalkınma ilkesi Birleşmiş Milletler tarafından 1992 Yılında Rio De Janeiro’da düzenlenen Çevre ve Kalkınma Konferansında tanımlanmıştır. Buna göre bugünün ve geleceğin nesilleri için çevre kalitesini koruyup iyileştirmek adına ekonomik, sosyal ve teknolojik faaliyetlerin çevre korumayı dikkate alacak şekilde koordineli bir şekilde uygulanması ile sürdürülebilir kalkınma gerçekleşebilir. Bu anlamda Ulusal Çevre Stratejisi de ulusal çevre problemlerinin ekonomik ve sosyal kalkınma ile uyum içinde çözülmesi için bir yol haritası olacaktır. vii. Kamu-Özel Sektör İşbirliği: Çevre altyapı tesislerinin finansmanı, yapımı ve

işletilmesinde teknik ve finansal güçlükleri aşmak, halka ekonomik ve kaliteli hizmet sunabilmek amacıyla kamu-özel sektör işbirliği geliştirilecektir. Özelleştirmede kamu yararının gözetilmesi ve hizmet bedelinin ödenebilirliğini sağlamak için belediyelerin teknik, idari ve denetim kapasitesi artırılacaktır.

viii. Kamuoyunda Çevre Bilincinin Artırılması ve Halkın Katılımı: Çevre korumanın etkin olarak sağlanabilmesi için kamuoyunda çevre koruma bilincinin yerleştirilmesi gerekmektedir. Ancak tüm toplumun aktif bir şekilde katılmasıyla çevre korumanın ve çevre bilincinin yaratılması mümkündür. Bu çerçevede kamuoyunun bilgilendirilmesine ve karar mekanizmasına katılımına önem verilecektir.

UÇES’in temel ilkeleri beraberinde kirliliğin önlenmesi, çevre ve alt yapı hizmetlerine erişimin kolaylaşması ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının teşvik edilmesini getirmesinin yanında, çevre ile ekonomiyi birlikte sürdürülebilir kılacak politikaların oluşturulmasında da büyük rol oynamıştır.

1.3 Çevreye Duyarlı İşletmecilik Anlayışı